eski türkçede işlevsel bağlamda çatı ekleri muharrem yıldız

293 Pages·2014·1.86 MB·Turkish

ESKİ TÜRKÇEDE İŞLEVSEL BAĞLAMDA ÇATI EKLERİ
MUHARREM YILDIZ
(YÜKSEK LİSANS TEZİ)
ESKİŞEHİR, 2014
ESKİ TÜRKÇEDE İŞLEVSEL BAĞLAMDA ÇATI
EKLERİ

Muharrem YILDIZ

T.C.
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü

Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
Türk Dili Bilim Dalı
YÜKSEK LİSANS TEZİ

Eskişehir
2014

14/04/2014

ETİK İLKE VE KURALLARA UYGUNLUK BEYANNAMESİ

Bu tezin Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği
Yönergesi hükümlerine göre hazırlandığını; bana ait, özgün bir çalışma olduğunu;
çalışmanın hazırlık, veri toplama analiz ve bilgilerin sunumu aşamalarında bilimsel
etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilen tüm
veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi;
bu çalışmanın Eskişehir Osmangazi Üniversitesi tarafından kurulan bilimsel intihal
tespit programıyla taranmasını kabul ettiğimi ve hiçbir şekilde intihal içermediğini
beyan ederim. Yaptığım bu beyana aykırı bir durum saptanması halinde ortaya
çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Muharrem YILDIZ

ÖZET
ESKİ TÜRKÇEDE İŞLEVSEL BAĞLAMDA ÇATI EKLERİ

YILDIZ, Muharrem
Yüksek Lisans-2014
Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
Türk Dili Bilim Dalı

Danişman: Doç. Dr. Ferruh AĞCA

Araştırmada Eski Türkçedeki çatı eklerinin yüklendiği farklı görevler ile çatı
eklerinin yeniden tanımlanması ve kategorize edilmesi konu edinilmiştir. Türk runik
harfli çevreden, Maniheist ve Budist çevreden, Karahanlı, Eski Anadolu, ve Türkiye
Türkçesinden seçilen örnekler ile çatı eklerinin Eski Türk dili alanında işlevlerine
göre tanımlanması amaçlanmıştır.
Birinci bölümde çatı kavramının dilbilimsel açıdan izahına çalışılmıştır.
İkinci bölümde klasik dilbilgisi anlayışına göre Türkiye Türkçesi alanında çatı
kavramının işlenişi konu edinilmiş ve bu anlayışa göre konunun izaha muhtaç yönleri
belirlenip, dilbilgicilerin konuyla ilgili farklı görüşleri üzerinde durulmuştur. Üçüncü
bölümde, her bir çatı ekinin Eski Türkçede ve günümüz Türkiye Türkçesindeki
işlevleri hakkında bilgi verilmiştir. Çatı eki almış olan fiiller, belirlenen eserlerden
taranmış ve bu eklerin çatı içerisinde ve çatı haricindeki işlevleri veya işlevsiz
durumları beş başlık altında tasnife çalışılmıştır.
vi

Eski Türkçede çatı eklerinin bazı örneklerde çatı değişimine sebep olmayıp
sadece türetimlik işlevi gördüğü, -(X)n- ve –(X)t- ekli pek çok örnekte bu eklerin
pekiştirme amaçlı kullanıldığı, günümüz Türkiye Türkçesinde ettirgenlik işlevi ile
kullanılan –(X)t-, -DXr- eklerinin Eski Türkçede işlev kaymasına uğrayarak
edilgenlik işlevi gördüğü, günümüz Türkiye Türkçesinde çatı eklerinin üst üste
gelebilme durumu belirli kaidelerle sınırlandırıldığı halde Eski Türkçede bazı
fiillerin bu kaidelere aykırı biçimde şekillendiği vb. sonuçlara ulaşılmıştır.
ABSTRACT

VOICE SUFFİXES İN FUNCTIONAL CONTEXT İN OLD TURKİSH

YILDIZ, Muharrem
Depertmant of Turkish Language and Literature
Turkish Language Branch of Science
Master Degree-2014

Adviser: Doç. Dr. Ferruh AĞCA

In the current study, together with different functions of voixes in old
Turkish, redefining and categorizing the suffixes are mentioned. The purpose is to
define voixes according to their functions in old Turkish with the samples selected
from Turkish Runic alphabet Manicheist and Buddhist, Karakhanid, Old Anatolia
and present Turkish.
In the first part, the concept of voix is tried to be explained as regards to
linguistics. In the second part, the use of the concept of voix is explained according
to the classical grammar understanding and based on this understanding the parts
which need to be explained are determined and different views of linguists about the
subject are stated. In the third part, the functions of each suffix of voix in Old
Turkish and present Turkish are stated. Verbs which take suffixes are searched in
determined works and the position of these suffixes both in internal and external
functions or dysfunctions are tried to be classified in five categories.
viii

The results of the study are as follows. In old Turkish, in some examples, the
suffixes of voix do not bring about a change in voix, but function only in derivation.
The suffixes -(X)n- and –(X)t- are used with the purpose of reinforcement in several
examples. The suffixes -(X)t- and –(X)r-, which are used for the function of
causatives in present Turkish, are used for the function of passives in Old Turkish
after a change in function. Although the situation of the overlap of the suffixes in
present Turkish is restricted by certain rules, some verbs in Old Turkish are formed
against these certain rules.
İÇİNDEKİLER
ÖZET………………………………………………………………………..……… v
ABSTRACK………………………………………………………………………..vii
İÇİNDEKİLER…………………………………………………………………......ix
KISALTMALAR…………………………………………………………………..xii
ÖNSÖZ…………………………………………………………………………….xiii
GİRİŞ...........................................................................................................................1

BİRİNCİ BÖLÜM
DİLBİLİMSEL AÇIDAN ÇATI KAVRAMI
1.1. Türkiye Türkçesinde Çatı Kavramına Dilbilimsel Yaklaşımlar…………..……..5
1.2. Aktif ve Pasif Eylemlerin Çatı ile Olan İlişkisi……………………………...…..8
1.3. Türkiye Türkçesinde Çatı Kurma Yöntemleri…………….……………………12
1.3.1. Morfolojik Yöntem………………………………………………...…12
1.3.2. Sentaktik Yöntem……………………………………………….…….14
1.3.3. Leksik Yöntem………………………………………………………..16

İKİNCİ BÖLÜM
TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE ÇATI
2.1. Çatı Nedir?..........................................................................................................18
2.2. Çatı Eklerinin Yapım Eki Fonksiyonu…………………………..…………...…20
2.3. Fiilin Nesne ile İlişkisi……………...……………………………………..……25
2.4. Fiilin Özne ile İlişkisi…………………………………………..…………….…29
1.4.1. Etken Çatı……………………………………………..………………29
1.4.2. Edilgen Çatı……………………………………….........................…..31
x

1.4.2.1. Geçişli Fiil Kök veya Gövdeleriyle Kurulan Edilgen
Fiiller………………………………………………………………………………...32
1.4.2.1. Geçişsiz Fiil Kök veya Gövdeleriyle Kurulan Edilgen
Fiiller……………………………………………………………………..….34
1.4.3. Dönüşlü Çatı………………………………………….……...….……35
1.4.4. Ettirgen Çatı……………………………………………………..……37
1.4.5. İşteş Çatı………………………………………………...…….………40

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ESKİ TÜRKÇEDEN GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİNE ÇATI EKLERİ VE
İŞLEVLERİ
3.1. Giriş………………………………………………………………………..……44
3.2. –(X)t- ……………………………………………………………………….…..45
3.2.1 –(X)t- Ekli Biçimlerde İşlev Kaybı…………………..………………..46
3.2.2. –(X)t- Ekli Biçimlerde İşlev Kayması……………………..………....51
3.2.3. Sadece Türetimlik İşlevi ile Kullanılan –(X)t- Eki……………..…….52
3.2.4. Çatı İşlevi ile Kullanılan –(X)t- Eki…………………………..…...….57
3.3. -DXr-…………………………………………………………………...……….89
3.3.1. –DXr- Ekli Biçimlerde İşlev Kaybı……………………………..……91
3.3.2. –DXr- Ekli Biçimlerde İşlev Kayması ………………………..…...…93
3.3.3. Sadece Türetimlik İşlevi ile Kullanılan –DXr- Eki…………………...94
3.3.4. Çatı İşlevi ile Kullanılan –DXr- Eki………………………………….97
3.4. -(X)r- ~ Ar-………………………………………………………………...….126
3.4.1. -(X)r- ~ Ar- Ekli Biçimlerde İşlev Kaybı…………………..…….....128
3.4.2. Sadece Türetimlik İşlevi ile Kullanılan –(X)r- Eki…………….……129