Eski Oğuzca Satırarası tematik sözlük - Bahşayiş Lügati

119 Pages·2016·50.22 MB·Turkish

by  Turan Fikret.

Eski Oğuzca Sözlük
BAHŞAYİŞ LÜGATİ î
Hazırlayan
Fikret Turan
BAY
İSTANBUL
-' - 2001
l .
©2001, FikretTuran
Bütünhaklarıyasalkorumaeıltındaclır.
BAY
BilimselAkademikYayınlar
YazışmaAdresi:
Posta Kutusu ll5,
Bakırköy, İstanbul
'ri-=ıefaı‹sz [phone] çok sevgili anneme ve babama
e-rrıaiiıb:ıyistan@alîavista.coın
Matbaa:İstanbulMücelliıveMatbaası
Mizanpaj: YücelDağlı
Kapak:AhmetMayalı
Eski OğuzcaSatırarasıTematikSözlük
BAHŞAYİŞLÜGATİ
Dilbilim İncelemesi, Metin, Sözlük,Tıpkıbasım
FikretTuran .
ISBN975-6552-00-X
KONULAR:
l. Türkdili tarihi: 15. yüzyılöncesi.
2. Eski OğuzTürkçesi: Sözlükçülük, imla.gramer,ctimoloji
AnOldOghuzInrerlinearThematicLexicon
BahşayişLügati
Linguistic Analysis.Text,Vocabulary, Facsimile
SUBJECTS:
1› History ofıheTurkish language:Pre-15îh Century.
2' OldÜähuzTurkish:Lexicography,orthography,grammar,erymology.
_ .İ _
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ........................._;..................................__ ..............9
TRANSLİTERASYON VETRANSKRİPSİYON SİSTEMİ ......._
.........._.ll
KISALTMALAR......................_i..........................._ ............l3
A. GENEL BİLGİLER, İMLÅ ve GRAMER......................__
I. Eser Hakkında Genel Bilgiler ............................._
a. Eserin Fiziki Yapısı...................................__
b. Müellifve Müstensihler ..............................._ `_þ_;
\D'--.I--JU1
c. Bölümler (bâblar) ve Alt Bölümler (fasıllar)....._. ............20
ci. Çok İmlâlı Şekiller.................... ..............._ ............23
e. İkili Leksik Şekiller .....ı.............................._ ............23
f. Sonraki Kalemler Tarafından YapılanAçıklamalar ..........._24
ll. Eserin İmlâ ve Grzımer Özellikleri........................._ ............25
a. Ünlüler...................................................._ ............26
b. Ünsüzler................................................... ............30
...................._(33
c. Ekler ve İmlã Şekilleri................................_
1. İsim Çekim Ekleri.................................._ ............33
2. Fiil Çekim Ekleri ..................................._
3. İsim'-Fiiller ......................................._
a. Mastarlar..........................................._
b. Partisipler.........................................._
c. Zarf-fiiller.........................................__
4. Yapım Ekleri.............................................................._
a. İsimderı İsim Yapım Ekleri...................._ UJU-)UJ¦.J~)L.ı-)(.›JL.ıJ\D\D\-D'-JÜ\O\U1
b. Fiilden İsim Yapım Ekleri....................._ .....
C. Yapım Eki olarak İsim Çekim Ekleri......._ ..........._41
ci. Yapım Eki Olarak Mastar Ekleri ............._ ............41
e. Yapım Eki Olarak Partisipler.................._ ...._.._._..41
mid
III. Eserde Fonetik Olaylar ..._.__...................._..........._....._......_......_-43
a. Metatez........................................................._.................-43
ÖNSÖZ
b. Berızeşme (Asimilasyon) ..................................................._.43
Bilindiği gibi erken dönem Oğuz Türkçesinin söz varlığına dair kaynaklar
c. Ses Türemesi Olayları....................................................... 43
sınırlıdır Bundan dolayı oldukça eskimiş ve yer yer okunamayan kısımları da
d. Ses Düşmesi Olayları ........................................................43
bulunan bu elyazması eserdeki Türkçe kelimelerin okunup incelenmesi sırasında
e. Ünlü Kısalması.............................................................._ 43 karşımıza birçok filolojik ve dilbilimsel problemin çıkması doğal olarak kaçınıl-
f. Ünsüz Değişmesi Olayları ...................................................43 rrıazdı. Bu dönem Oğuzcasının imlâsındaki düzensizlikler ile esere sonradan ya-
pılmış eklemeler ve silintilere ek olarak, döneme ait sözlük ve gramerlerirı yeter-
g. Ünsüz Tonlulaşması..........................................................43
sizliği bu çalışmanın ortaya konmasını zorlaştıran faktörler olmuştur. Bununla
h. Farsça Kökenli Kelimelerde zel Ünsüzü ve Telaffuzu ..............__44
birlikte, birçok modernTürk dili ve lehçesine kaynaklıkyapan OğuzTürkçesinin
erken dönemine dair bu eserin içerdiği bilgilerle Türkçenin diğer alanlarına ait
problemlerede açıklıkgetireceğini bilmekbizemutluluk vermektedir.
IV. Eserde Kelime Grupları..................................... .................._44
Bu eserin ortaya çıkması yaklaşık iki yıl sürdü. Bu süre zarfında birçok
a. İsim Grupları.................................................................__44
değerli kişi ve kurumdan maddi ve manevi destek aldım. Bunlar arasında,
b. Fiil Grubu ve Birleşik Fiiller............................_
................ 45 herşeydenönce mensubu olduğumBeykent Üniversitesi'nin Rektörlüğüne ve Fen
veEdebiyatFakültesi Dekanlığınasağladıkları rahatçalışmaoıtarnı, araştırmaizni
V. Eserde Cümle Yapıları ..........................................._.................45 ve imkanları için gönülden teşekkürederim. Bu destek olmadan elimizdeki eseri
ortayaçıkarmakmümkünolamayabilirdi.
a. Özne Yan Cümleleri ........................................_.................46
Araştırma ve İncelemelerim sırasında her bakımdan bilimsel desteğini
b. Nesne Yan Cümleleri......................................_..................46
gördüğüm, bilgisini ve kaynaklarını paylaşmaktan büyük zevk alan engin bilim
c. Yüklem Yan Cümleleri....................................._..............._.46 adamı Prof. Dr. Kemal Eraslan Beyefendiye burada sonsuz teşekkürlerimi
d. Mastar Grupları ve Yan Cümleleri......................_.................47 sunarım. Altından kalkamadığımız her bilimsel problemde kendisine başvura-
bileceğimizböyle değerlibirbiliınadamının varlığı bizi hepyeniçalışmalarateşvik
e. Partisip Grupları ve Yan Cümleleri ....................._..............._.48
etmiştir. Aynca, bu eseri inceleyerekçokönemli tesbitlerde veönerilerdebulunan
f. Zarf-fiil Grupları ve Yan Cümleleri ....................._................_48
değerli bilim adamları Prof. Dr. Hidayet Kemal Bayatlı, Prof. Dr. Efrasiyap
g. Devrik Kelime Grupları ve Cümleler..................._.................48 Gemalmaz, Prof. Dr. Günay Karaağaç, Prof. Dr. Recep Toparlı ve Prof. Dr.
Hamza Zülfikar`a bu dönem Oğuz Türkçesi hakkındaki bilgi u(cid:192)run-ıu genişleten
değerlendirmelerinden dolayı şükranlanmı sunarım.
VI. Eserde Nadir Kelime ve Kelime Grupları.....................................49
Bu çalışma sırasında yakın desteklerini gördüğüm Süleymaniye Kütüp-
hanesi çalışanlarına, eserin basımı sürecinde değerli yardımlarını gördüğümIslam
E. METİN________________________________________________________________________________.55
Ozkan”a, eserin mizanpajını gerçekleştiren Yücel Dağlı'ya ve kapak düzenini
C. SÖZLÜK __________________________________________________________________________._ ııı
hazırlayanAhmetMayalı'yateşekkürü borç bilirim.
BİELİYOGRAFYA_____________________________________________________________________ 179 Her zaman olduğu gibi bu çalışmanın da her aşamasında teşvíğini vê
desteğini esirgemeyen eşimIpek OzdemTuran'aayrıcagönülden teşekkürederim.
TIPKIBASIM .........................................................................._ 187
Herşeyin ötesinde, pek tabii bu çalışmada görülebilecek bütün hatalar VC
eksikliklertamamıyla ve tartışmasız olarakşahsımaaittir.
_ Doç. Dr. FikretTuran
22. 10. 2001
Ataköy, İstanbul
iii ___í
TRANSLİTERASYON VE
TRANSKRİPSİYON SISTEMİ
Harfler Transliterasyon Transkripsíyon
I elif 3 a, e, é, 1, i, 0, ö, u, ü
T medlíelif $5 ä
-÷ be İ) b, (bazen) p
P(cid:191) P P
.L IC İ I
se s
.Lı Ş
cim c c, (bazen) ç
çim Ç Ç
ha İ? lîı
hı 13 b
claî Cl d
.5 :el Ğ Z
re 1' r
J
ze z z
J
sin s s
U”
J' Şîn Ş Ş
w sat Ş Ş
dai 2 žı'‹_i
UÖ
J› 111 Ç İ
la 21 Z Z
ayın
Ö
İ gayın s ğ
f
¬_›› fe f
6 kaf ' k 1.<
1<
:J kef k (nadiren, g, ñ)
rıza noktalıkef E g, ñ
(g(cid:191)(cid:192)
~s ._ __±í
12
J lam 1 1
[- mim rn m
Q 'l'lLl1'1 n n KISALTMALAR
vav v v, ortada vesondao, Ö, ij, u, ü, ii
J a. Arapça
, he h h, bazen sondaa, e
Ahteri Bkz. Ahteri (1275x' 1858-9)
y y, oıtadave sonda i
LS ye ,i,î
AOH ActaOrientalíaAcadenıiaeSeientianımHungaricae
Birleşik Şekiller
bot. Botanikteki ismi.
)| elif+vav 'v Başta 0, Ö, u, ü, ü
Burhan Bkz. Tebrizî(1251 f 1835)
6| elif+ye *y Başta 1, i,i
CAJ Central AsiaticJournal
|J vav+elif
V' Farsça kökenli kelimelerde va, “Ö,
Nadirensondau(ulakelimesinde) Clauson Bkz. Claııson (l9?2)
Tenvin (kelime sonunda)
Dankoff DLT Bkz. Dankoff, Robert. James Kelly (1982)
1 'n aníen
Derleme Bkz. DerlemeSözlüğü (1963-1982)
e. Ermenice
ÜNSÛZLER ed. Editör
[1DudakDı'ş_dud. Dı'şArdı (Alveolaı') Damak__ Diş-d(cid:191)a(cid:191)ma_kfrXFkadamak GÝırtlİaİk EAT Eski AnadoluTürkçesi
ğ›ğğİ~.¶iğ] P. iz cıra). ın› ,_ z. 1‹ k _, Burs ' Bkz. cafemğıu (1993)
(`).(')
Sızıcı fi V 101). IJ-â__ f. Farsça
Hışırtılı S(Ş. Ş), 2 İZ- Z) ,_ Haz. Hazırlayan, redaktör, editör.
1 ı_.. Kİ; I 1
Afrika! 1 Lı »Û 1 İbn-i Mühenna BkZ. Battal (1934)
Nazal ın __ I1 ñ
İÜEF İstanbul Üniversitesi, EdebiyatFakültesi
akıcı í 'f__5__ ___
İÜEFTDE İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve
íYari ünlü(glíde) I H Y Edebiyati
,ili
Kaşgarî: Bkz. Kaşgarî(1941-1943)
Lat. Latince
ÜNLÜLER
m. Moğolca `
Y__u\/ARLAKM
DUZ
ME Mr¢kadi'mn1eri£'I-Edeb, Bkz. Zaınalgşaıi (1938)
1
í
Ge,nişşiŞz ' O1121 Ge0niş ' ,Dar mec. Mecazen
KALIN Redhouse Bkz. Redhouse (1987)
İNCE 3 J İ Ğ Ü Li Soğd. Soğclea
ii ,e i
Steingass Bkz. Steingass (1984)
Le
_íí
1
14
Buz. Aksey (1963-1977)
Tarama
TDAY TürkDili Araştırmaları Yıllığı
TDK TürkDilKurumu
TKAE Türk KültürünüAraştırmaEnstitüsü
TTK Türk TarihKurumu
y _ Yunanca
Zenker Bkz. Zenker(1866)
zoo. Zoolojideki ismi.
A. GENEL BİLGİLER, İMLÅ ve GRAMER
_im
I. Eser Hakkında Genel Bilgiler
Miladi on dördüncü yüzyılda istinsah edildiğini tahmin ettiğimiz ve ketebe
kaydında miladî 10. yüzyılın başlarında telif edildiği belirtilen Arapça-Farsça
tematik bir sözlüğün satırarası Eski Oğuzca tercümesi bu eser, içerdiği kelime
hazinesiyie birlikte Oğuz Türkçesinin alfabe, imlâ ve ödünç kelimelerinin tarihî
problemlerine bir çok bakımdan açıklık getirecek özellikler' gösterir. _Ketebe
kaydındaki teliftarihi bakımından (Hicrî 308, miladî 920) oldukça büyük önemi
olan bu eserin teliftarihinin sadece Arapça-Farsça asıl metiıı için nu' yoksaeserin
Türkçe kelimelerini de kapsayan tamamı için mi ele alınması gerektiği konusu
problematikolsa daOğuzcabirçok arkaik kelimeyi ortayakoyması açısındanbizi
Eski Anadolu Türkçesi döneminden çok daha önceki dönemlere ait kelime
hazinesine sahip olduğu gerçeğine götürür. Kaşgarî'nin Divane' L.iigarı"r-
Türk'ünde Oğuz Türkçesinin özellikleri konusunda söyledikleriyle de büyük
paralellikler gösteren eserin kelime varlığı ve gramer yapısı, ona bu eserin Eski
Oğuzcanın kelime varlığını ortaya koyan en önemli ve en eski eserlerden birisi
olmaözelliğikazandırır.
Eser tematik bir sözlüktür, yani çeşitli konularla ilgili kelimeler birarada
gösterilmiştir. Eserin başladığı lb sayfasının başından ortasına kadar olan kısmı
Arapça olarak eserin yazılış amacından bahseder. Bu kısımda, İslami eserlerin
hemenhementamamındagörülen, Allah`ahamdvePeygambere ve ailesine salavat
duası vardır. Daha sonra da eserin yazılmasının amacı olarak eğitimine yeni
başlayanlara ve edeb öğrencilerineisimsoylu Arapçakelimeleri öğretmek olduğu
belirtilir. Edeb eğitiminin anlamı bugün edebiyat, dil, kültür ve sanat eğitimini
içeren ve yaygın bireğitim türü olan liberal eğitim olmalıdır. Arapça kelimelerin
tercümesi lb sayfasının ikinci satırındanbaşlar. Tercüme kısmında, önce bir
Arapçakelime verilmiş, dahasonradaherhangi birişaretkullanılmadan doğrudan
o kelimenin Farsça karşılığı gösterilmiştir. Farsça tercümeden sonra bir nokta
veya üç nokta konmuş ve tekrar yeni bir Arapça kelime ve Farsça karşılığı
verilmiştir. Türkçe karşılıklarise buArapçaveFarsçakelimelerin hemen altında.
satır arasında gösterilmiştir. Türkçe tercümeler genel olarak Farsça tercümeye
dayalı olarak yapılmıştır, çünkü Farsçada ve Türkçede karşılığı olmayan Arapça
kelimeler tanımlanırken Türkçe tercüme Farsça açıklamaların bire bir karşılığı
olarak görülür. Eseron ikibölümdenmeydanagelmiştir. Bölümlerise fasl başlığı
altındabirçokaltbölümlere ayrılmıştır.
a. Eserin Fiziki Yapısı
lnceledíğimiz bu eser Süleymaniye Kütüphanesi`nde Fatih 5178 numarada
kayıtlı bir elyazmasıdır. Eserin istinsah tarihi belli değildir. Bununla birlikte,
__-í
I8 BAHŞAYİŞı_t'ı‹3n'rt GENELBiLGiLER 19
kağıttaki su damgasındarı eserin büyük ihtimalle on dördüncü yüzyılda istinsah okunamamaktdır. Bazı Türkçe kelimelerde hareke görülse de bunların daha
edildiği sonucunu çıkarmaktayız. Yapraklarda görülen su damgası şekli Briquet sonraki kalemler tarafından yazıldığı mürekkepten anlaşılmaktadır. Harekeleı-in
Kataloğunda "Lamba veya Müphem bir Eşya" başlığı altında gösterilen ve büyük kısmı üçüncü kalemin mürekkebi ve yazı stilini andırmaktadır. Buna ek
1452'de Luckues'te imal edildiği belirtilen kağıda benzese de su damgasının olarak bazı kelimelerin harekeleri yanlış yapılmıştır, çünkü bugün olfıınuşlanm
ölçüleri aynı değildir.1 Briquet Kataioğundaki su damgasınrn daha küçük ölçüde diğereski eserlerde tesbitettiğimiz kimi kelimeler pekkabul edilebilir birşekilde
olması bu kataloğdaki damganın daha sonraki dönemlerde ortaya çıkan harekelenmemişlerdir. Arapçakelimelerdeharakebazengösterilmiştir-, f-.ikaiFars.à
küçültiilmüş bir varyantı olduğu düşüncesini doğuruyor. Ancak bu konuda kesin kelimelerde harake genellikle yoktur. Arapça ve Farsça kelimeler oldukça .
bir fikirbeyan etmek zordur. Eserinebadı 21,5 x 14 cm., 18 x 10 cm.'dir. Ketebe harflerle ve okunaklı yazılmıştır. Konu başlıkları (bâb) ve bölüm basliklari (fagjj
kaydında eserin istinsah yeri olarak Gölbisar veya Gülhisar olarak okunabilecek kırmızı mürekkeple gösterilmiştir. Ayrıca bazı sayfalarda Farscaätercümeden
bir yer olduğu belirtilmiştir? Eser 52 varaktan oluşmuştur ve tamdır. Birkaç sonra yeni bir Arapça kelimenin başladığını göstermek için üç kırmızı nokta
istisna dışında her sayfada on bir satır vardır. Eserin cildi sığır dili tabir edilen Farsça kelimeden önce ise bir kırmızı nokta gösterilmiştir. Fakatbu durumeserin,
bloknot şeklinde üst uçtan dikilmiş bir cilttir ve sonradan yapılmıştır. Eser tamamındagörülmez.
ciltlenirkenbaşave sonaeklenenikişeryaprak sonraki dönemlere aittirve boştur.
Cilt koyu kahverengi deriden yapılmıştır, rnıkleblidir ve üzerinde yer yer kurt
b. Müellif ve Müstensihler
delikleri görünmektedir. Bununla birlikte cilt genel olarak sağlam durumdadır.
U Eserin ketebe kaydında belirtilen Bahşáyiş bin Çaiiça bizim tahminimîze
Cildin ön ve arka yüzünde son derece aşınmış orta şeınse ve sa'lbekler vardır.
gore eserin ıkıncı mustensıhıdır ve eserin mtiellifinin gerçekte kim olduğu
Eserinbeşinci vealtıncı varakları ters olarak başaşağı dikilmiştir. Yedinci varağın
bilinmemektedir. Bu müstensihin eserde kendisini sahib-ikitãb olarak nitelemesi
ortasında çürümeye dayalı bir delik oluşmuştur, ancak bu delik yazının
bizce esere kendi döneminde kullanılan kelimeleri-katmasından dolayı olmuştur
okunmasını engellemiyor. Eserin la sayfasında çeşitli kalemler tarafından
Nitekim 4. kalem de bir takım orijinal kelimeleri silerek veya karalayarak kendi
yazılmış genellikle eserle ilgisi olmayan çeşitli konulardayazılarbulunmaktadır.
dönemindeki ve kendi ağzındaki kelimeleri yazdığı için eserin son sayfasında
Daha sonraki dönemlerde yazıldığı anlaşılan bu yazılardan birisi "Onbeş dirhem
lğäálr(cid:192)äğıšığı sahib-ı kitab olarak göstermiştir. Bizbu eklemeleri ıniistensihlerin yazı,
sumağ..." şeklinde başlayan bir ilaç tarifi ve "l'ıalaka's-samavãt ve'l-“arza..."3 ile
pve dıllerımngramerozellıklerınden kolaylıklaanlayabilmekteyiz.
başlayanbirayettir. İ
“kı Klısacaesere çeşitlizarııanlardafarklıkalemlertarafındançeşitli açıklamalar,
Eserin yazı şekli Selçuklu döneminin özelliklerini taşır. Bu bakımdan
ß emeer ve notlar eklenmiştir. Bu mustensihler kimi zaman eski ve orijinal
harflerin biçimi ve eklenme şekilleri 13. ve 14. yüzyıl Eski Anadolu Türkçesi
şekilleri sılmışlerkınn zaman da bunların üzerlerini çizmişlerdir. Kitap sahipleri
(EAT) yazı tarzınauygunlukgöstermektedir. Bununlabirliktebu eserin enönemli
İğî(cid:191)ãiîığrınce,fskı şekilleri yanlış olarakdeğerlendirmişlerve bu şekillerin yerine
özelliği EAT'nde gösterilmesi gelenek halini almış ünlüleri hareke ile veyabazen
n ı onem erınde kullanılan şekıllerı gostermişlerdir. Eser üzerinde görülen
harflerle gösterme anlayışının bu eserde bulunmayışıdır. Eserde baştan sona
yazılardortkalemdençıkmıştır:
ünlülerinngösterilmesinden büyük ölçüde kaçınılmıştır. İlk yapraklardaki yazı
solmuştur. Ortayapraklardaki yazı daha canlı ve parlak durumdadır. lla, 1 lb ve _I H a. Bınncı kalem: Orijinal kalemdir. Arapça, Farsça ve Türkçe kelimelerin
22b'deki Türkçe kelimelerin büyük bir kısmı kırmızı mürekkeple yazılmıştır. buyuk bır kısmının yazıldığı kalemdir. Türkçe kelimeler oldukça küçük boyutta
Türkçekelimelersatırarası yazı olduğu içinoldukçaküçüktürveharfleri seçmek yazılmıştır. Unlüier nadiren gösterilse de bu ünlülerin yazımında tutarsızlıklar
çok dikkat gerektirmektedir. Birçok Türkçe kelime, yazının küçüklüğü, Kğğî;-kTuf1f§§hkŞl1melerde genel olarak hareke işaretleri gösterilmemiştir.
mürekkebin okside olması ve solması ve pek tabii, kağıdın çeşitli nedenlerden Eserin beatğlsğyî fî akat zamanla oksıtlenme sonucu kahverengiye dönüşmüştür.
dolayı yıprarıması veçürümesi sonucu çok zorseçilip okunabilmekte vebazen hiç y alarında bu rnurekkep okumayı oldukça zorlaştıracak derecede
solmuştur. Eserde bumüstensihin ismi belirtilmemiştir.
l Bkz.Briqueî,C.M.LesFiligraııes:Dicıfı`onna£reHısıoriqııedesMarguesdapcrpier;Desfear
H Ikinci kalem: Küçük farklılıklara rağmen birinci kalemle uyumluluk
Appariıtion vers i"282jusqı(cid:192)en 1600, Deuxîeme Edition, Tome troisienıe; L-O, Leipzig,
1923, Damgano: 7878. fšof(cid:191)l(cid:191)flyfff› Aşağı yukarı birinci kalemle aynı dönemde ve ortaklaşa yapılmış bir
2 Bu asırdaböylesi birçalışmanın yapılabileceği yerolabilecek GölhisarveyaGülhisaradlı îslll(cid:191)ßah-IZİBHİIUİ uyandırıyor. Bu müstensih Türkçe kelimelerde bazen kırmızı
birşehre incelediğimkadarıylarastlayamadım. Fakatbugünküçükbirkasabaolan Burdur murekkep kullanmıştır. Hareke işaretleri gösterilmemiştir. Ketebe kaydı da bu
ilinin Gölhisar ilçesinin bu eserde sözücdilen yer olması da küçük bir ihtimal gibi
kalemle yazılmıştır. Ketebe kaydında gösterilen "sahib-i kitab Bahşâyiş bin
görünüyor.
Çalıça" eserin yazarını değil de eserin bu müstensihini belirttiğini düşünüyoruz.
3 Kuran: Sure641Teğabun, ayet_3.
___í