Eski Anadolu'da Teokratik Devlet Düzeni (Hitit ve Urartu)

321 Pages·2013·6.569 MB·Turkish

by  Veli Ünsal

Eski Adnaa dolu'
TEOKRATİK
DevDlüezte ni
(HivteUi rta rtu)
l+�+I
Veli ÜNSAL
Ankara-2013
Bu kitabın tüm hakları yazarına ve yayıncısına aittir.
EsAknia dolu'da
TEOKRATİK
DevDlüezte ni
{Hivtei tU rartu)
Veli ÜNSAL
ISBN
978-975-267-811-8
Genel Yayın Yönetmeni
Cuma AGCA
Tasarım
Biçer YILDIRIM
Kapak Tasarım
Mehmet FİDANCI
Baskı & Cilt
BERİKAN YAYINEVİ
GMK Bulvarı Bulvar Apt. No: 80/1, Maltepe/ ANKARA
Tel: [phone] Faks: (0312) 232 14 99
Desteklerini esirgemeyen
eşim Ayla,
çocuklarım Mustafa Mert ve
Esra llay'a ...
3

ÖN SÖZ
Hititler ve Urartular, Eski Anadolu'nun en önemli uygar­
lıklarındandır. Hititler M.Ö. il. binde, Urartular ise M.Ö. 1. binde
Anadolu'nun siyasal ve kültürel hayatına büyük katkı sağlamış­
lardır. Herkes tarafından kabul edildiği gibi, her iki uygarlığın
kültürel tarihleri zenginliklerle doludur.
Orta Anadolu merkezli kurulan Hitit İmparatorluğu ile
Doğu Anadolu merkezli kurulan Urartu Krallığı hakkında bilgi
sahibi olduğumuz verilerin çok önemli bir kısmını dini kaynaklar
oluşturmaktadır.
Yerli ve yabancı birçok bilim adamı Hitit ve Urartu uy­
garlıklarının teokratik bir sistemle yönetildiklerini kabul etmek­
tedirler. Hitit ve Urartu uygarlıklarının teokratik devlet yapıları­
na dair ayrıntılar her iki uygarlığın idare şekillerinde, kralların
siyasi faaliyetlerinde ve özellikle dini yapılarında karşımıza çıkar.
Hitit ve Urartu uygarlıklarının dinleri konusunda çalışma
yapanların ortak görüşü, her iki krallığında resmi bir devlet dini­
ne sahip oldukları yönündedir. Resmi devlet dininden kast edi­
len her iki krallığın, devlet tarafından resmen benimsenen ve
devletin en üst kademesi tarafından tapınım gören resmi bir
panteonuna sahip olmalarıdır. Bu durum her iki uygarlığın kral­
larının din ve devlet işlerini birlikte yürütmesine ve tüm faaliyet­
lerini kutsal saydıkları tanrıların istekleri çerçevesinde gerçekleş­
tirmelerine neden olmuştur.
Buradan hareketle teokratik devlet düzenine sahip olan
krallıklardan Hititler 1. Bölümde, Urartular ise il. Bölümde ayrın­
tılı olarak ele alınmıştır.
1. Bölümde Hitit siyasi tarihine kısa bir girişten sonra, Hi­
tit devlet teşkilatına, Hitit dinine ve Hitit kral ve kraliçelerinin
dini faaliyetlerine yer verilmiş ve Hititlerin devlet düzeninde
dinin ne derece etkili olduğu çeşitli örneklerle açıklanmaya çalı­
şılmıştır.
5
Çalışmanın il. Bölümünde ise yine aynı plan izlenerek, bu
kez Urartu devlet teşkilatı ile Urartu dini arasındaki bağlantı
ortaya konulmaya çalışılmıştır.
"Eski Anadolu'da Teokratik Devlet Düzeni" adını taşıyan
bu çalışma ile Hitit ve Urartu Devletleri'nin kültürel zenginlikleri
bir nebze olsun ortaya konulmaya ve bu uygarlıkların devlet
yapılarında, dinin ne derece etkili olduğu vurgulanmaya çalışıl­
mıştır.
DrV.e ÜlNiSA L
6
-- ESAK�iDO LUT'EDOAK RADETViLEKDT Ü ZE(NHivitit eU rartu)- -
iÇiNDEKiLER
ÖNS Ö.Z. ......•.......••................5.. ....•................•....................•....... .........
GİR.İ.Ş. .......•....•..........1..1 . •.........••.......................................................
1B.Ö LÜ.M. .....................3.1. .................................................................
1.H İTiTTLEEORKDREDA ETVİLDKEÜ TZ E.N.İ. ..•.....3.1. ....•.......•..............
1.H1i.t .i.t.l.e.r. ...........•....3.1. ....•.•..........................•.............................
1.H2i.İt diatŞr ee.k .l.i. .•...•.•......•4.7. .....•....................................•..........
1.H3i.Dt eivtYl öente .t.i.m.i. ...........•4.8. ...............................................
1.3.1. Kr.a.l. ....................5.1. ................................................................
1.3.2. Kraliçe ..................................................................................... 55
1.3.3. Prens ......................5.7. ..............................................................
1.3.4. Saray ...................................................................................... 59
1.H4i.Dt ii.nt.i . ...................6.3. ............•..........................•....................
1.4.1. Hitit Tanrıları. .......................................................................... 66
1.4.F1ı.rt1ı.n a. .T.a.n.r.ı.s.ı. .........6..8. .................................•......•.........
1.4.G1ü.nT2ea.şn •r.ı•s.ı. ...................•....7.0.. ......................•................
1.4.l1ş..t3.a.•r . ..................7.2. ............................................................•
1.14..D4 i.ğT earn r.ı.l.a.r. ...........•.7..4. ............•..................•..................
1.4.2. Hatti Tanrı/an. ......................................................................... 75
1.4.3. Hurri Tanrıları ......................7..6.. ............ ...................................
1.4.4. Hitit Tapınakları ..................7.7. ..................................................
1.H5i.Kt riatl lDaiFrınaniaı lni .y.e.t.l.e.r.i. .....8.7. ...................................
1.5.1.Eski Krallık Dönemi Krallarının Dini Faaliyetleri ......................... 87
1.5.ıH1.a. tt1u.(ş Mi.1lö6i.6 0-1.6.3.0.). ........9.0. .................................
1.5.1M1.u. r2(ş.1i 6l3i0- 1.6.00.). ....................9..3.. .......•............•........•
1.5.2.Büyük Krallık (İmparatorluk) Dönemi Krallarının
Dini Faaliyetleri. ........................................................................ 94
1.5.i2Tl.u.1t .h( aMl.i1Öy4.a6 0-1.44.0.). ........9.4. ...............................
1.5.1A2.r. vn2au.n (dMa. 1Ö44.0- 14.2.0.). ........9.5. ..............................
1.5.121T.1u3.t. h (aMl.i1Öy4.a00- 13.8.1.). .......1.00. .............................
1.5.1Ş2.u. p4p.i l(uMl.iÖu.m a1 3.8.0-.1.3.4.5.). ..1.0.1. .........................
1.5.i2Ml.u.5r (.şM i.l1Öi3. 4 5-.1.3.1.5.). ......1.0.3. ................................
1.5.i2Ml.u.6v .a( tMa.l1Öl3.i1 5-.1.2.8.2.). .....1.1.3. .............................
1.5.U2rT.he7iş. (u 1Mp1u 1r.ş( iMl.1iÖ2).8 2-.1.2.7.5.). .1.2.3. ................
1.5.121H.1a8.t. t( uMş.1iÖ2l.7i 5 -.1.2.5.0.). ......1.2.3. .............................
1.3.i3VT..u9 t.h (aMl.i1Öy2.a5 0-1.2.2.0.). ......1.3.4. ............................
1.H6i.Kt riatl içDeilFneaira ilni.iy.ne. t.l.e.r.i..... .1.3.5. ............................
7
__________ VELi ÜNSAL ----------
11. BÖLÜM ....................................................................................... 145
2. URARTUDA TEOKRATİK DEVLET DÜZENİ ...................................... 145
2.1. Urartular .................................................................................. 145
2.2. Urartu İdare Şekli ..................................................................... 170
2.3. Devlet Yönetimi ...............•..•.................................................... 171
2.3.1. Kral ....................................................................................... 172
2.3.2. Saray .................................................................................... 174
2.3.3. Ordu ..................................................................................... 176
2.3.4. Eyalet Yönetimi ..................................................................... 179
2.4. Urartu Dini ............................................................................... 182
2.4.1. Urartu Tanrı Üçlüsü ............................................................... 184
2.4.1.1. Haldi .................................................................................. 184
2.4.1.2. Teişeba .............................................................................. 186
2.4.1.3. Şiuini .................................................................................. 187
2.4.2. Anıtsal Kaya Kapıları ............................................................. 188
2.4.1.1. Meher Kapı ........................................................................ 190
2.4.1.2. Yeşilalıç Kaya Kapısı ............................................................ 195
2.4.1.2. Hazine Piri Kaya Kapısı ........................................................ 197
2.4.3. Urartu Tapınakları ................................................................. 198
2.5. Urartu Krallarının Dini Faaliyetleri ............................................ 202
2.5.1. /. Sarduri (M.Ö. 840-830} ...................................................... 203
2.5.2. İşpiuni (M. ö. 830-810) .......................................................... 203
2.5.3. Menua (M. ö. 810-786} ......................................................... 209
2.5.4. I. Argişti (M.Ö. 786-764) ....................................................... 212
2.5.5. il. Sarduri (M.Ö. 764-735) .... :. ............................................... 215
2.5.6. I. Rusa (M.Ö. 735-714) .......................................................... 218
2.5. 7. il. Argişti (M.Ö. 714-685) ...................................................... 224
SONUÇ ........................................................................................... 230
KAYNAKLAR .................................................................................... 235
KISALTMALAR ................................................................................. 265
FİGÜR LİSTESİ ................................................................................. 269
DİZİN .............................................................................................. 305
8
GİRİŞ
9