ESİR ŞEHRİN İNSANLARI, ESİR ŞEHRİN MAHPUSU, YOL AYRIMI

212 Pages·2006·0.72 MB·Turkish

i

KEMAL TAHİR’İN “ESİR ŞEHRİN İNSANLARI, ESİR ŞEHRİN MAHPUSU,
YOL AYRIMI” ADLI ESERLERİNDEKİ DEVRİK YAPI

Fatih Cihangir TEKİN
990623005

YÜKSEK LİSANS TEZİ
Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
Danışman: Doç . Dr. Ahmet AKÇATAŞ

AFYONKARAHİSAR
AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
HAZİRAN 2006
ii
YÜKSEK LİSANS TEZ ÖZETİ

KEMAL TAHİR’İN “ESİR ŞEHRİN İNSANLARI, ESİR ŞEHRİN MAHPUSU, YOL
AYRIMI” ADLI ESERLERİNDEKİ DEVRİK YAPI

Fatih Cihangir TEKİN
Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
HAZİRAN 2006

Danışman: Doç. Dr. Ahmet AKÇATAŞ

Bu çalışmada Kemal Tahir’in “Esir Şehrin İnsanları, Esir Şehrin Mahpusu, Yol
Ayrımı” adlı eserlerindeki cümlelerin tamamı tarandıktan sonra devrik yapılı olanları
belirlenip bu yapıdaki cümleler incelenmiştir.
İlk aşamada, Türkçenin söz dizimi ve devrik cümle ile ilgili teorik bilgiler
verilerek incelenen eserlere kısaca değinilmiştir.
Çalışmanın asıl kısmını teşkil eden bölümde devrik cümleler, yüklemden sonra
bulunan ögeye göre kendi içinde tasnif edilmiştir. Tasnif, yüklemden sonra bulunan öge
sayısına ve hangi öge/ögelerin geldiğine göre yapılmıştır. İlk önce, devrik yapıların
bütün cümleler içindeki sayısı ve istatistiği belirlenmiştir. Daha sonra yüklemden sonra
hangi ögenin bulunduğu tespit edilip bunların sayısal verileri ve istatistikleri verilmiştir.
Son olarak, devrik cümlelerin kullanıldıkları yerler ve anlatıma yaptıkları etki üzerinde
durulmuştur.
iii
ABSTRACT

MASTER THESİS SUMMARY
THE INVERTED STRUCTURES İN THE WORKS OF KEMAL TAHİR, CALLED
“ESİR ŞEHRİN İNSANLARI, ESİR ŞEHRİN MAHPUSU, YOL AYRIMI”

Fatih Cihangir TEKİN
The Department of The Turkish Language and Literature
Afyon Kocatepe University The Institute of Social Sciences
June 2006

Adviser: Doç Dr. Ahmet AKÇATAŞ

İn this study, after the sentences in the work of Kemal Tahir called “Esir Şehrin
İnsanları, Esir Şehrin Mahpusu, Yol Ayrımı” have scanned, all the inverted sentences
have been determined and these inverted have been studied.
On the first step, the syntax of Turkish and the works which have been studied
by giving theoretical information about inverted sentence heve been mentioned shortly.
In the main part of this study, inverted sentences have been classified according
to the elements which are present after the verb. Classification have been done,
according to the number of the element which presents after the verb and which
element/elements have come after the verb. At first, the number and the statistic of the
inverted structures, in all sentences have been determined. After that, the elements that
present after the verb, have been found and the numeretical datas and the statistics of
these elements have been given. At last, the parts where the inverted sentences have
been used and the effecys of the inverted sentences on the narration have been
mentioned.
iv

TEZ JÜRİSİ VE ENSTİTÜ MÜDÜRLÜĞÜ ONAYI

İmza
Tez Danışmanı :Doç. Dr. Ahmet AKÇATAŞ ...........................
Jüri Üyeleri :Prof. Dr. A. İrfan AYPAY ...........................
:Yrd. Doç. Dr. Musa ÇİFTÇİ ...........................

Türk Dili ve Edebiyatı anabilim dalı yüksek lisans öğrencisi Fatih Cihangir
TEKİN’in “Kemal TAHİR’İN “Esir Şehrin İnsanları, Esir Şehrin Mahpusu ve Yol
Ayrımı Adlı Eserlerinde Devrik Yapı” başlıklı tezi 23.06.2006 günü saat 15:00’te
Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca
değerlendirilerek kabul edilmiştir.

Prof. Dr. M. Ali ÖZDEMİR
MÜDÜR
v
ÖN SÖZ
Türkçenin söz diziminde yapı, düz ve devrik cümle olarak iki sınıfa ayrılsa da
genel temayül aslî cümle yapısının “düz cümle” olduğudur. Devrik cümlenin, “kuralsız
cümle, gelişigüzel cümle” olarak adlandırılmasında da bir yadsıma olduğu seziliyor.
1950’li yıllarda bu konu ile ilgili edebiyatçı ve yazarlarımızın karşı karşıya geldikleri
bilinmektedir. Özellikle, Nurullah Ataç’ın taraftarı olduğu devrik yapı, geleneksel söz
dizimimize uymadığı gerekçesiyle dönemin yazar, bilim adamı ve edipleri tarafından
eleştirilmiştir. Tartışmalar, konu ile ilgili yazılan yazılarla bir süre devam etmiştir.
Sonraki yıllarda ve günümüzde devrik cümle ile ilgili birbirinin karşıtı görüşler
olmadığı gibi konuyla ilgili çok fazla çalışma da yapılmamıştır. Özellikle devrik yapının
çağdaş yazarlarımız tarafından nasıl ve ne oranda kullanıldığı noktasında gerekli
çalışmalar, olması gerekenden daha azdır.
Bir dönem Türkçe dil bilgisinin tartışmalı konularından birisi olan devrik
cümlenin dilimizdeki yerini ve kullanımını incelemek için bu çalışma yapıldı.
Çalışmaya, bu konuda yazılmış yazılar, eserler ve bu alanda yapılan araştırmalar tespit
edilerek başlandı. Takip edilecek metodun belirlenmesinde, konu ile ilgili İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Nabi KÜÇÜK tarafından yapılan çalışma,
yol gösterici oldu. (Küçük, 2001). Bu çalışmada tasnif, yüklemden sonra gelen unsur
sayısına göre değil unsurun ne olduğu dikkate alınarak yapılmış. Biz bu çalışmamızda
önce yüklemden sonraki unsur sayısını tespit ettik, sonra bu unsurlara göre tasnif yaptık.
Seçtiğimiz “Esir Şehir Üçlemesi1”ndeki cümleleri inceleyip devrik yapılı
olanlarını fişledik. Toplam cümle sayısı içindeki sayısını ve oranını belirledik. Fişlenen
cümleleri yüklemden sonra gelen unsur sayısına göre gruplara ayırdık. Her grup içinde,
devrikliğe sebep olan unsur ve unsurlar ile ilgili tasnif yaptık. Devrik cümlelerin
nerelerde kullanıldıklarını, anlatıma yaptıkları etkiyi, hangi durumlarda kullanıldıklarını
belirledik.
Çalışmanın giriş bölümünde Türkçenin söz dizimi, devrik cümle ve seçilen
eserler ile ilgili kısaca bilgi verildi. Özellikle devrik cümle konusunda yapılan
tartışmalar, devrik cümlenin Türkçe söz dizimindeki yeri konuları üzerinde duruldu.

1 “Esir Şehir Üçlemesi”, “Esir Şehrin İnsanları, Esir Şehrin Mahpusu, Yol Ayrımı” adlı eserlerin üçüne
birden verilen isimdir.
vi
Araştırmanın esasını teşkil eden bölümde, ikinci bölüm, devrikliğe sebep olan
unsura göre tasnif edilmiş cümlelerin, sırasıyla kitap,2sayfa ve satır numaraları parantez
içinde gösterildi. Satır numaraları verilirken cümlenin başladığı satır esas alındı.
Değerlendirme bölümünde, üç eserde de kullanılan devrik cümle sayısı, bu
sayının tüm cümleler içindeki oranı, tasnifteki sayılar ve birbirlerine göre oranları
tablolar şeklinde verildi. Devrik cümlenin kullanıldığı ve kullanılmadığı yerler hakkında
bilgi verilerek eserlerden yapılan alıntılarla gösterildi.
Çalışmadan elde ettiğimiz sonuçlar ve yaptığımız tespitler sonuç bölümünde
verildi. Bu bölümde, devrik cümlenin Türkçe söz dizimindeki yeri ve kullanımı,
kullanım gerekçelerine de değinildi.
Türkçenin söz dizimindeki varlığı herkesçe kabul edilen devrik cümle; konuşma,
soru ve aktarma cümlelerinde kullanılsa da anlatıma çeşitlilik kazandırdığı, anlatımı
güçlendirdiği gerçektir. İncelediğimiz eserlerde de kullanımın bu türdeki cümlelerde
daha çok olduğunu tespit ettik. Belli söz dizimine bağlı kalarak yazmak, yazanı
sınırlandıracağı gibi, sürekli devrik cümle ile yazmak da geleneksel söz dizimine zarar
verecektir. Dolayısıyla anlatımı daha anlaşılır ve daha güçlü kılacak cümleler yerine
göre kullanılabilr.. Düz cümle de devrik cümle de Türkçenin söz diziminde vardır.
Böyle bir çalışmanın ortaya çıkması için bana sabırla yol gösteren hocam Doç.
Dr. Ahmet AKÇATAŞ’a teşekkürü borç bilirim.
Fatih Cihangir Tekin
Afyonkarahisar-2006

2 Esir Şehrin İnsanları için 1, Esir Şehrin Mahpusu için 2, Yol Ayrımı için 3 rakamları verildi.
vii
ÖZGEÇMİŞ

Fatih Cihangir TEKİN

Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı

Yüksek Lisans

Eğitim
Lisans: 1999, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Uşak Eğitim Fakültesi, Türk Dili ve
Edebiyatı Öğretmenliği.
Lise: 1993, Muğla Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesi, Resepsiyon
Bölümü

İş/İstihdam
1999-2002 Türkçe Öğretmeni, Afyon İli, Sinanpaşa İlçesi, Savran Kazım Özer
İlköğretim Okulu
2002-2006 Türkçe Öğretmeni, Afyon İli, Merkez Salar İlköğretim Okulu
2006- Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni, Afyonkarahisar Merkez Endüstri
Meslek Lisesi

Kişisel Bilgiler
Doğum Yeri ve Yılı : Afyon, 21 Kasım 1975.
Cinsiyeti : Erkek
Yabancı Dil : İngilizce
viii

İÇİNDEKİLER Sayfa
ÖZET ........................................................................................................................ ii
ABSTRACT............................................................................................................... iii
TEZ JÜRİSİ VE ENSTİTÜ MÜDÜRLÜĞÜ ONAYI.............................................. iv
ÖNSÖZ ..................................................................................................................... v
ÖZGEÇMİŞ .............................................................................................................. vii
İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... viii
TABLOLAR LİSTESİ .............................................................................................. xii
KISALTMALAR TABLOSU...................................................................................xiii

BİRİNCİ BÖLÜM
GİRİŞ

1.1. TÜRKÇENİN SÖZ DİZİMİ...............................................................................1
1.2. DEVRİK CÜMLE..............................................................................................4
1.2.1. Devrik Cümlenin Tanımı......................................................4
1.2.2. Devrik Cümle Çeşitleri.........................................................5
1.2.3. Devrik Cümlenin Kullanıldığı Yerler...................................6
1.2.4. Devrik Cümle Üzerine Tartışmalar.......................................8
1.2.5. Eski Eserlerde Devrik Cümle...............................................10
1.3. KEMAL TAHİR VE ESİR ŞEHİR ÜÇLEMESİ ÜZERİNE.............................13

İKİNCİ BÖLÜM
ESİR ŞEHİR ÜÇLEMESİNDEKİ CÜMLELERİN TASNİFİ
1. YAPI DOLAYISIYLA DEVRİK CÜMLELER...............................................15
ix
1.1.Yüklemden Sonra Bir Ögenin Bulunduğu Devrik Cümleler.........................15
1.1.1. Nesne Dolayısıyla Devrik Cümleler................................................................15
1.1.1.1. Belirli Nesne Dolayısıyla Devrik Cümleler......................................15
1.1.1.2. Belirsiz Nesne Dolayısıyla Devrik Cümleler....................................29
1.1.2. Özne Dolayısıyla Devrik Cümleler..................................................................30
1.1.3. Yer Tamlayıcısı Dolayısıyla Devrik Cümleler................................................67
1.1.3.1. Ayrılma Durum Eki Almış Tamlayıcılı Cümleler.........................67
1.1.3.2. Bulunma Durum Eki Almış Tamlayıcılı Cümleler........................72
1.1.3.3. Yönelme Durum Eki Almış Tamlayıcılı Cümleler........................76
1.1.4. Zarf Tümleci Dolayısıyla Devrik Cümleler.....................................................91
1.2. Yüklemden Sonra İki Ögenin Bulunduğu Devrik Cümleler........................134
1.2.1. Nesne+Özne Dolayısıyla Devrik Cümleler.....................................................134
1.2.2. Nesne+Yer Tamlayıcısı Dolayısıyla Devrik Cümleler....................................135
1.2.3. Nesne+Zarf Tümleci Dolayısıyla Devrik Cümleler.........................................135
1.2.4. Özne+Nesne Dolayısıyla Devrik Cümleler.....................................................136
1.2.5. Özne+Yer Tamlayıcısı Dolayısıyla Devrik Cümleler.....................................137
1.2.6. Özne+Zarf Tümleci Dolayısıyla Devrik Cümleler..........................................137
1.2.7. Yer Tamlayıcısı+Nesne Dolayısıyla Devrik Cümleler....................................139
1.2.8. Yer Tamlayıcısı+Özne Dolayısıyla Devrik Cümleler.....................................139
1.2.9. Yer Tamlayıcısı+Yer Tamlayıcısı Dolayısıyla Devrik Cümleler....................140
1.2.10. Yer Tamlayıcısı+Zarf Tümleci Dolayısıyla Devrik Cümleler.......................140
1.2.11. Zarf Tümleci+Nesne Dolayısıyla Devrik Cümleler.......................................141
1.2.12. Zarf Tüm+Özne Dolayısıyla Devrik Cümleler..............................................142
1.2.13. Zarf Tümleci+Yer Tamlayıcısı Dolayısıyla Devrik Cümleler.......................143
1.2.14. Zarf Tümleci+Zarf Tümleci Dolayısıyla Devrik Cümleler...........................143
x
1.3. Yüklemden Sonra Üç Ögenin Bulunduğu Devrik Cümleler........................144
1.3.1. Nesne+Özne +Yer Tamlayıcısı Dolayısıyla Devrik Cümleler........................144
1.3.2. Nesne+Yer Tamlayıcısı+Özne Dolayısıyla Devrik Cümleler.........................144
1.3.3. Nesne+Yer Tamlayıcısı+Zarf Tümleci Dolayısıyla Devrik Cümleler............144
1.3.4. Nesne+Zarf Tümleci+Özne Dolayısıyla Devrik Cümleler..............................144
1.3.5. Nesne+Zarf Tümleci+Yer Tamlayıcısı Dolayısıyla Devrik Cümleler............144
1.3.6. Özne+Nesne+Yer Tamlayıcısı Dolayısıyla Devrik Cümleler.........................144
1.3.7. Özne+Nesne+Zarf Tümleci Dolayısıyla Devrik Cümleler..............................144
1.3.8. Özne+Yer Tamlayıcısı+Zarf Tümleci Dolayısıyla Devrik Cümleler..............144
1.3.9. Özne+Zarf Tümleci+Nesne Dolayısıyla Devrik Cümleler..............................144
1.3.10. Özne+Zarf Tümleci+Yer Tamlayıcısı Dolayısıyla Devrik Cümleler............145
1.3.11. Özne+Zarf Tüm+Zarf Tüm Dolayısıyla Devrik Cümleler............................145
1.3.12. Yer Tamlayıcısı+Özne+Zarf Tümleci Dolayısıyla Devrik Cümleler............145
1.3.13. Yer Tamlayıcısı+Zarf Tümleci+Özne Dolayısıyla Devrik Cümleler............145
1.3.14. Zarf Tümleci+Nesne+Özne Dolayısıyla Devrik Cümleler............................145
1.3.15. Zarf Tümleci+Nesne +Yer Tamlayıcısı Dolayısıyla Devrik Cümleler.........145
1.3.16. Zarf Tümleci+Nesne+Zarf Tümleci Dolayısıyla Devrik Cümleler...............145
1.3.17. Zarf Tümleci+Özne+Zarf Tümleci Dolayısıyla Devrik Cümleler.................145
1.3.18. Zarf Tümleci+Yer Tamlayıcısı+Özne Dolayısıyla Devrik Cümleler............145
1.3.19. Zarf Tümleci+Yer Tamlayıcısı+Zarf Tümleci Dolayısıyla Devrik
Cümleler ....................................................................................................................146
1.4. Yüklemden Sonra Dört Ögenin Bulunduğu Devrik Cümleler.....................146
1.4.1. Özne+Zarf Tümleci+Yer Tamlayıcısı+ Zarf Tümleci Dolayısıyla Devrik
Cümleler ....................................................................................................................146