erzurumlu ibrahim hakkı'nın ahlak felsefesi

162 Pages·2007·2.38 MB·Turkish

T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI
İSLAM FELSEFESİ BİLİM DALI

ERZURUMLU İBRAHİM HAKKI’NIN AHLAK FELSEFESİ

DOKTORA TEZİ

DANIŞMAN
PROF. DR. HÜSAMEDDİN ERDEM

HAZIRLAYAN
HAYRETTİN KARADENİZ

KONYA – 2006
Onay Sayfası
Tezin Teslim Edildiği Üniversite: Selçuk Üniversitesi
Tezin Teslim Edildiği Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
Tezin Adı: Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Ahlak Felsefesi / Doktora Tezi
Hazırlayan: Hayrettin KARADENİZ
Tez Savunma Tarihi: 14.06.2006
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hüsameddin ERDEM
Jüri Üyeleri
Jüri : Prof. Dr. Hüsameddin ERDEM
Jüri : Prof. Dr. Muammer MUŞTA
Jüri : Prof. Dr. İbrahim EMİROĞLU
Jüri : Doç. Dr. Naim ŞAHİN
Jüri : Yrd. Doç Dr. İsmail TAŞ
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER.................................................................................................................i
ÖZET...............................................................................................................................iii
ABSTRACT.....................................................................................................................iv
ÖN SÖZ...........................................................................................................................v
KISALTMALAR.............................................................................................................vii
GİRİŞ...............................................................................................................................1
Genel Olarak Ahlak Kavramı...........................................................................................1
BİRİNCİ BÖLÜM.........................................................................................................5
I. ERZURUMLU İBRAHİM HAKKI’NIN HAYATI İLMİ KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ..5
I.1. Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Doğumu ve Ailesi.................................................5
I.2. Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Gençliği Tahsili ve Vefatı.....................................7
I.3. Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın İlmi Kişiliği.........................................................12
I.4. Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Eserleri................................................................16
I.4.1. Müellifin Kendisine Göre Kitapları...............................................................19
I.4.2. Bursalı Mehmet Tahir’e Göre E. İbrahim Hakkı’nın Kitapları......................21
I.4.3. Müellifin Kitaplarının Muhteviyatı ve Bulunduklurı Kütüphaneler.............22
I.4.4. Müellifin Risalelerinin Muhteviyatı ve Bulundukları Kütüphaneler............39
İKİNCİ BÖLÜM..........................................................................................................53
II. ERZURUMLU İBRAHİM HAKKI’NIN AHLAK FELSEFESİ..............................53
II.1. Genel Olarak E. İbrahim Hakkı’nın Ahlak Felsefesi.........................................53
II.2. İyi ve Kötü..........................................................................................................55
II.3. İyi ve Kötü Ahlaka Sebep Olan Etkenler...........................................................63
II.3.1. Dış Etkenler ve Ayrıntılı Özellikleri...........................................................64
II.3.1.1.Gıdanın Tesiri........................................................................................64
II.3.1.2. Yıldızların Tesiri..................................................................................70
II.3.1.3. İklim ve Coğrafi Yapının Tesiri...........................................................77
II.3.2. İç Etkenler ve Ayrıntılı Özellikleri..........................................................80
II.3.2.1. Nefs ve Kuvvetlerinin Tesiri................................................................80
II.3.2.1.1. Tabii Nefs......................................................................................81
II.3.2.1.2. Nebâtî Nefs....................................................................................81
II.3.2.1.3. Hayvanî Nefs.................................................................................82
II.3.2.1.3. 1. Muharrike (Hareket Ettirici) Kuvveti..................................83
i
II.3.2.1.3. 1. 1. Gadap (Öfke) Kuvveti ve Bundan Çıkan Ahlakî Fiiller
.................................................................................................................83
II.3.2.1.3. 1. 2. Şehvet Kuvveti ve Bundan Çıkan Ahlaki Fiiller...........84
II.3.2.1.3. 2. Müdrike (Kavrama) Kuvveti.................................................85
II.3.2.1.3. 2. 1. Vahime Kuvveti ve Bundan Çıkan Ahlakî Fiiller.........85
II.3.2.1.4. İnsanî Nefs (Nefs-i Nâtıka, İnsanî Ruh)........................................86
II.3.2.1.4.1.Nutuk Kuvveti ve Bundan Çıkan Ahlâkî Fiiller......................88
II.4. Ruh Bakımından İyi ve Kötü Ahlakın Mertebeleri............................................88
II.4.1. Nefsânî Mertebe..........................................................................................89
II.4.1.1. Hayvanî Mertebe..................................................................................89
II.4.1.2. Yırtıcı Hayvan (Sibâ’-Seb’iyye) Mertebesi..........................................89
II.4.1.3. Şeytanî Mertebe....................................................................................90
II.4.2. Ruhânî Mertebe...........................................................................................90
II.4.2.1. Melekî Mertebe....................................................................................90
II.4.2.2. İnsanî Mertebe......................................................................................90
II.5. İyi ve Kötü Huylar..............................................................................................91
II.5.1. İyi Huylar.....................................................................................................94
II.5.2. Kötü Huylar.................................................................................................95
II.6. Fizyonomi (Kıyafetnâme)-Ahlak İlişkisi...........................................................97
II.7. Kötü Ahlakı Temsil Eden Hayvan Tipleri........................................................102
II.8. Ahlakın Değişip Değişmeyeceği Problemi......................................................103
II.9. Kötü Ahlaktan Kurtulma Yolları......................................................................106
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM...................................................................................................111
III. ERZURUMLU İBRAHİM HAKKI’NIN AHLAK FELSEFESİNDE ÖZGÜRLÜK
VAZİFE MÜEYYİDE VİCDAN VE MUTLULUK PROBLEMİ.................................111
III.1. Ahlakî Özgürlük..............................................................................................111
III.2. Ahlaki Vazife..................................................................................................121
III.3. Ahlaki Vazifenin Yaptırımları (Müeyyideleri)...............................................127
III. 5. Mutluluk Ahlakı.............................................................................................132
SONUÇ.........................................................................................................................139
BİBLİYOGRAFYA......................................................................................................144
A) Faydalanılan Erzurumlu İbrahim Hakkı’ya Ait Eserler......................................144
B) Faydalanılan Diğer Kaynak Eserler....................................................................145

ii
ÖZET
DOKTORA TEZİ
ERZURUMLU İBRAHİM HAKKI’NIN AHLAK FELSEFESİ
Hayrettin KARADENİZ
Danışman: Prof. Dr. Hüsameddin ERDEM
2006 – Sayfa: VIII+152
On sekizinci yüzyılın önemli düşünür ve bilim adamlarından olan Erzurumlu İb-
rahim Hakkı birçok konuda eser yazmış meşhur bir Türk düşünürüdür.
Bu çalışmada; düşünürün yazdığı kitaplar konusundaki ihtilaflı görüşler tespit edi-
lerek, bu hususta gerçek bilgi verilir.
Düşünür alınan gıdanın, yıldızların, iklim ve coğrafî yapının huylara tesir edece-
ğini iddia etmektedir. O, bu düşüncesini din ile temellendirebilmek için bazı âyet ve
hadisleri referans göstermektedir. Adı geçen iddianın gerçeği yansıtıp-yansıtamayacağı
bu çalışmada tartışılır.
Erzurumlu İbrahim Hakkı ahlak felsefesinin temel problemlerini din ekseninde ele
alarak onlara çözüm yolları göstermektedir. Mutasavvıf bir özelliğe de sahip olan düşü-
nür, mertebe olarak insanları “melek mertebesi” ve “insan mertebesi” olarak ikiye ayı-
rır. Bunlardan “melek mertebesi”ne ancak “az yemek, az uyumak, az konuşmak” vb. ile
ulaşılabilecektir. Hâlbuki “insan mertebesine” sadece “mutedil davranışlar” ile ulaşıla-
bileceğini ve bunun da insanın doğasına daha uygun olduğunu benimseyerek mutlulu-
ğun meşakkatte aranamayacağını düşünmektedir.
Genel karakteristik özelliği bakımından onun ahlak felsefesini aklî unsurlar, dini
ve mistik fikirler ihtiva etmektedir. Teleolojik (gayeci) açıdan ele alındığında ise, Erzu-
rumlu İbrahim Hakkı’nın ahlak anlayışının eudaimonist (mutçu) karakterli olduğu görü-
lür. O, sadece bir kişinin, bir toplumun veya bir milletin değil, aynı zamanda dünyadaki
tüm insanların mutlu olmasını temin etmek için görüşler ileri sürmektedir.
iii
ABSTRACT
PH. D. THESIS
ERZURUMLU IBRAHIM HAKKI’S MORAL PHILOSOPHY
Hayrettin KARADENIZ
Supervisor: Prof. Dr. Husameddin ERDEM
2006 – Page: VIII+152
Erzurumlu Ibrahim Hakki, who is an important and a well-known Turk thinker
and scientist of 18th century, did a lot of studies in many fields. In this study, it is
given real information about his books, by pointing of controversial opinions.
E. Ibrahim Hakki claims that food, stars, climate and geographical location
affects the tempers. He shows some verses of Quran and hadiths in order to base his
claim with religion. In this study, it is discussed this type of approach that it can
reflect the truth or not.
E. Ibrahim Hakki shows them the ways of solution about basic problems of mo-
ral philosophy in the limitation of the religion. E. Ibrahim Hakki, who has also mystic
property, divides human beings into two. The first one is ‘angel position’. The second
one is ‘human position’. ‘Angel position’ is reached only with little food, little sleep,
little talk, etc. However, he thinks that ‘human position’ is reached only with
‘moderate behaviours’, by adopting that this is more appropriate for human beings’
nature, he also considers the happiness can not be sought in difficulty.
As a general characteristic property, his ethical philosophy includes rational
elements, religious and mystical ideas. If it is taken from the teleological point of
view, it is understood that E. Ibrahim Hakki’s view of morality is a eudaemonist. Not
only are person, one society or one nation, but olso he suggests opinions in order to
provide people’s happiness all over the world.

iv
ÖN SÖZ
E. İbrahim Hakkı 18. yüzyılın büyük düşünürlerinden biridir. Onun Ahlak
Felsefesi üzerine yaptığımız bu çalışmadaki amacımız, düşünürün bu alandaki ori-
jinal fikirlerini ortaya koymak ve Türk kültürüne yaptığı katkıyı tespit etmektir.
Yaşamının büyük bir bölümünü Hasankale, Erzurum ve Tillo (Siirt’in Aydınlar
ilçesi)’da geçiren mütefekkir, yazdıklarını aynı zamanda teoriden pratiğe geçirebi-
len örnek bir şahsiyettir.
E. İbrahim Hakkı, ilmi vukufiyeti ve geniş bilgisi ile tanınmaktadır. Zira onun
geniş birikimi astronomi, matematik, fizik, anatomi edebiyat, kelam, tasavvuf, felse-
fe, dil bilimi, coğrafya, yer bilimi vb. alanlarda yazmış olduğu eserlerde de kendini
göstermektedir. Kısaca, mütefekkir fizik ve metafizik gibi sahalarda eser veren ö-
nemli Türk düşünürlerdendir.
Mütefekkirimiz ahlakla ilgili konulara bazı eserlerinde hayli yer vermektedir.
Ahlakın hem nazarî (teorik) hem de amelî (pratik) yönünü ele alan E. İbrahim Hak-
kı’nın genel olarak İlkçağ Yunan filozofları ile İslam filozoflarının tesirinde kaldığı,
ancak bunlara kendisinin orijinal bazı katkılar yaptığı görülmektedir.
Ahlakın sadece nazarî kısmını ele aldığımız ve “Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın
Ahlak Felsefesi” isimli bu doktora çalışmamız üç ana bölümden müteşekkildir. İlk
bölümde düşünürümüzün hayatını ve eserlerini tetkik ettik. Düşünürün eserleri hak-
kındaki muhtelif görüşlere yer vererek bunlar arasında doğru olanı tespit etmeye
çalıştık. Ayrıca onun pek meşhur olmayan bazı eserleri hakkında da bilgiler vererek
yazarın ilmi vukufiyetinin daha iyi anlaşılmasına katkı sağladık. Başka araştırmacı-
lara fayda sağlayacağı düşüncesiyle tüm bu eserlerin içerikleri ve bulundukları yerle
ilgili ayrıntılı bilgiler sunduk.
İkinci bölümde, E. İbrahim Hakkı’nın ahlak felsefesinin genel olarak oturduğu
esaslar ile etkilendiği filozoflara değindik. Ayrıca düşünürün etikle ilgili bazı fikirle-
rini tartışarak onlarla ilgili bazı değerlendirmeler yaptık.
v
Üçüncü bölümde de E. İbrahim Hakkı’nın düşüncesine göre, ahlak felsefesinin
önde gelen problemlerini daha spesifik ve ayrıntılı bir şekilde ele alarak onun ko-
nuyla ilgili orijinal fikirlerini belirlemeye çalıştık.
Bu çalışmada kaynaklardan faydalanma noktasında iki yöntem takip ettik. Bi-
rinci yöntemde düşünürümüzün kendi orijinal el yazma eserlerine ve sonra müelli-
fe ait, ancak başkaları tarafından istinsah edilen mevcut el yazma ve tıpkıbasım
eserlere müracaat ettik. Yine bu kategoride olarak yazarın sadeleştirilen eserlerine
başvurduk. İkinci yöntemde ise tali kaynaklardan yararlanma yoluna gittik. Bu a-
şamada da hem düşünürümüz hakkında yazılan kitap ve makalelerden hem de diğer
kaynak eserlerden istifade ederek konuyla ilgili birkısım analiz ve değerlendirme-
lerde bulunduk.
Bu tezin seçimi ve çalışmam sırasında her türlü yardımlarını esirgemeyen da-
nışman hocam Sayın Prof. Dr. Hüsameddin ERDEM ile kendilerinden yararlandı-
ğım, Sayın Feyyaz İBRAHİMHAKKIOĞLU ve Sayın Uz. Suat DEMİR’e teşek-
kürlerimi sunarım.
Hayrettin KARADENİZ
Konya–2006
vi
KISALTMALAR
a. mlf. : Aynı müellif
age. : Adı geçen eser
agm. : Adı geçen makale
agn. : Adı geçen nüsha
agy. : Adı geçen yer
Ank. : Ankara
AÜ : Atatürk Üniversitesi
AÜFEF Arş. Mrk. Kütp. :Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Mer-
kezi Kütüphanesi
bkz. : Bakınız
C : Cilt
DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı
çev. : Çeviren, çevirenler
Dmb. No : Demirbaş No
E. : Erzurumlu
ed. : Editör
H : Hicrî
Haz. : Hazırlayan, hazırlayanlar
H. M. Ef. Böl. : Hacı Mahmud Efendi Bölümü
Hz. : Hazreti
İA : İslam Ansiklopedisi
İst. : İstanbul
İÜ : İstanbul Üniversitesi
KB : Kültür Bakanlığı
KTB : Kültür ve Turizm Bakanlığı
krş. : Karşılaştırınız
M : Miladi
md. : Madde
vii
MEB : Milli Eğitim Bakanlığı
MÜİF : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
öl. : Ölüm tarihi
S : Sayı
s. : Sayfa
SA : Satın Alınanlar
sad. : Sadeleştiren
s.a.v. : Sallallahü Aleyhi Vesellem
S. Özege Böl. : Seyfettin Özege Bölümü
SÜ : Selçuk Üniversitesi
Sül. Kütp. : Süleymaniye Kütüphanesi
TDV : Türk Diyanet Vakfı Yayınları
TTK : Türk Tarih Kurumu
trc. : Tercüme eden
trs. : Tarihsiz
vd. : Ve devamı
vr. : Varak (yaprak)
Yay. : Yayını, yayınları, yayınevi
yy. : Yüzyıl

viii