Ernst Cassirer'de Kültürün Anlamı

22 Pages·2017·0.57 MB·Turkish

JOMELIPS, Cilt 1, Sayı 2, Sayfa: 38-59, Kış 2016
ISSN: 2547-9512

ERNST CASSİRER’DE KÜLTÜRÜN ANLAMI

THE MEANING OF CULTURE IN ERNST CASSIRER

Ömür KARSLI1

ÖZ
Kültür, kendisini meydana getiren öğelerin çeşitliliği ve değişkenliği göz önüne
alındığında özünde ne olduğunun ortaya konması oldukça zor bir kavram olarak
görünmektedir. Ancak bugün karşılaşılan kültür sorunları, kültürün ne olduğu sorununu
yeniden öne çıkarmaktadır. Kültürün ne olduğu üzerine yoğunlaşan kültür felsefesinin 20.
yüzyıldaki önemli temsilcilerinden Ernst Cassirer de bu soruna odaklanan eserler kaleme
almıştır. Cassirer, kendinden önceki filozoflar gibi kültürün farklı öğelerini de kapsayacak
tözcü bir açıklama yerine, işlevsel bir açıklamanın gerekliliğine işaret etmiştir. Cassirer’e
göre kültürün neliği öncelikle insanın ne olduğunun anlaşılmasına dayanmaktadır. Bu
sebeple Cassirer ilkin insanın ne olduğunu açıklar. Cassirer’e göre insan, hayvandan farklı
olarak doğuştan simgesel dizgeye sahiptir. İnsan, doğadan aldığı uyarıcılara simgesel
tepkiler verir. Tüm kültür öğelerini de insanın simgesel/sembolik dizgesiyle açıklayan
S
P
Cassirer, kültürü değişimlerine ve çeşitliliğine karşın uyumlu bir bütünlük olarak LI
E
M
değerlendirir. Cassirer’in kültür felsefesine getirdiği görüşler bu makalede analiz edilip O
J
değerlendirilmiş, kültür felsefesi sorunlarının çözümüne katkısı sorgulanmıştır.

Anahtar Kavramlar: Kültür, kültür felsefesi, Cassirer, insan, sembolik insan.

ABSTRACT
Culture, therefore is the diversity and variability of items that constitute itself, in essence to
reveal what seems to be a concept quite difficult. Today, however, culturel issues that may
be encountered, again puts in front the issue of culture is what. The most important
philosopher of the philosophy of culture in the century of 20. is Ernst Cassirer, wrote
books focusing in this issue. Cassirer pointed out the necessity of a functional description,
instead of a substantial description which covering different elements of culture, the

1 Arş. Gör., Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü, [email protected]
38
Ernst Cassirer’de Kültürün Anlamı

philosophers made before him. For Cassirer, the issue of what culture is primarily based to
understand of what is human. Hence Cassirer explains what is human first. According to
Cassirer, human has an inherent symbolic system different from the animal. Human gives
symbolic responses to stimulants which received from the nature. Cassirer explains all of
the items of culture with human’s symbolic system and he evaluates culture as a
harmonious unity despite the variability and diversity of culture. Cassirer’s views on the
philosophy of culture analyzed and evaluated in this article and his views contribution to
the solution of the problems of philosophy of culture has been questioned.
Keywords: Culture, philosophy of culture, Cassirer, human, human symbolic.

GİRİŞ

Kültür kavramı dilimizde uygarlık, medeniyet ve çağdaşlık yerine hatta kimi zaman da bu
kavramların ilk adımı olarak kullanılsa da, andığımız kavramların hepsinin ortak noktası
gelip insana dayanması, insandan neşet etmeleridir. İnsanın üretimi olan kültür, insanın
karşısında karmaşık bir bütün, farklı taşlardan meydana gelmiş bir bina, hareket halinde
büyük bir yapı gibi görünmekte, yoluna çıkan herkesi içine almaktadır. Ancak bugün
S
P
insanlığın içine sığındığı kültürün neliği sorusu felsefenin diğer sorularına kıyasla ön plana LI
E
M
çıkmakta ve aciliyetini hissettirmektedir. Bu durumun en önemli sebebi sanıyoruz ki bir O
J
yandan günümüz dünyasında kültür ürünlerinin hiç olmadığı kadar kuşatması altında
kalmış olmamız ve diğer yandan da kültürün sebep olduğu ekolojik sorunlarla yüz yüze
gelmemizdir. Kültür ile doğanın çağımızda en üst seviyesine ulaşmış karşıtlığının
sonuçlarından biri doğanın yok olması olacaksa, aynı zamanda bu kültürün de yok olacağı
anlamına gelmektedir. Kültürün bugün yeniden sorgulanmasının sebebi yalnızca doğaya
verdiği tahribat da değildir; küreselleşme ile yerel kültürlerin yok olması ve kültürün
tekelleşmesi, kapitalizmin doğurduğu problemler, insanların gitgide artan mutsuzluğu ve
isyan hareketleri kültürün içindeki diğer çözüm bekleyen sorunlar olarak varlığını
dayatmaktadır. İnsanlığın kendi diktiği kültür binası adeta çökmeye yüz tutmakta, tekniğin
zaferleri ve tüketimin verdiği sarhoşluk ise çığlık seslerini bastıramamaktadır.

Bu noktada filozofun bakış açısı, kültür sorunlarının çözümlenmesinde başvuracağımız
öncelikli kaynaklar arasında yer almaktadır. Filozofun meselelere yaklaşımında derinlere
39
Ernst Cassirer’de Kültürün Anlamı

odaklanan bakışları ve titiz tavrı, kültür sorununu temelinden anlamakta aradığımız desteği
sunacaktır. Nuttall da filozofun meselelere yaklaşımındaki farkını şu sözlerle anlatmaktadır
(Nuttall, 2011, s. 22); “Bu meselelere felsefecilerin katabilecekleri en iyi şey sadece
mantıksal ve analitik teknikler repertuarı değil, konunun köklerine inme ilgisidir.
Felsefecinin, âdeta, felsefeci bir damarı olmayanların gözden kaçırabilecekleri altta yatan
sorunları gün ışığına çıkaran gözü vardır.”

20. yüzyıl, Batı medeniyetinin büyük savaşlar ve toplumsal çalkantılarla sarsıldığı bir
yüzyıl olduğu için, filozofların kültür nedir sorusuna değinmeleri kaçınılmaz bir gereklilik
halini almıştır. Pozitivistler, varoluşçular, Frankfurt Okulu gibi birçok ekol geçtiğimiz
yüzyılda kültür sorununa mesai harcamış, kültürün ne olduğunu anlamlandırmaya
çalışmıştır. Herhangi bir ekolün çatısı altına sokulamayacak bağımsız düşünürlerden biri
olan Ernst Cassirer (1874-1945) de kültür nedir sorunu üzerine uzun soluklu çalışmış,
birçok eseriyle kültür felsefesinin temel sorunlarına cevaplar vermiştir. Öyle ki 20. yüzyıl
kültür felsefesi dendiğinde akla gelen ilk isimlerden biri olan Cassirer, kültür ürünlerinin
hepsini kuşatan bir hoşgörüyle soruna yaklaşmış, sorunun temellerini bir an olsun ihmal
etmeden kültür ürünlerini çözümlemiştir. Bu makale ile bizim de amacımız Cassirer’in
kültür felsefesine yaklaşımına, kültür nedir sorusuna verdiği cevaba yakından bakmak,
S
P
düşüncelerini ortaya sererek, kültür felsefesine katkılarını, bugünden bakıldığında kültür LI
E
M
sorunlarını çözmede ne kadar işlevsel ve başarılı olabileceğini sorgulamaktır. Ancak bunun O
J
için Cassirer’in düşüncelerine geçmeden önce dilimizde kültürün ne anlama geldiğinin
sorgulanması, kültür nedir sorusunun geniş sınırlarını anlamamıza da yardımcı olacaktır.

1. KÜLTÜR NEDİR?
Doğru yolda ilerleyen bir tartışmaya başlamak için öncelikle sorunumuzun nesnesini
oluşturan kavramların açıklıkla bilinmesi gerekmektedir. Böylelikle hem tartışmanın
sağlam adımlar üzerinde yürümesi hem de tartışmanın tarafları arasında standart bir dilin
kurulması sağlanmış olacaktır. Bu noktadan hareketle öncelikle kültüre sözlüklerin verdiği
genel tanımdan başlayıp daha sonra filozofların özel tanımlarına uzanmanın, kültürün
neliğine dair geniş ve kapsayıcı bir palet sunacağını düşünmekteyiz. Farklı tanımları bir
araya getirmek kültürün yüzeysel ve derin anlamlarını açığa çıkaracağı gibi tanımlardan
yola çıkarak kültüre dair soruların bir çerçevesi de çizilebilecektir.
40
Ernst Cassirer’de Kültürün Anlamı

Kültür kavramı dilimizde, Türkiye’nin içinden geçtiği medeniyet çemberlerinin neredeyse
her birinden bir karşılık bulabildiği için, kültür yerine kullanılan kavramlarda bir enflasyon
ve devamında da bir anlam bulanıklığı olduğu söylenebilir. Kültür dilimizde hars, ekin,
uygarlık ve medeniyet kavramları yerine kullanılabilmektedir. Türk Dil Kurumu’nun
sözlüğünde Fransızcadan geldiği belirtilen kültür kavramı şöyle tanımlanmaktadır (Türk
Dil Kurumu, 2005):
“1. Tarihsel, toplumsal gelişme süreci içinde yaratılan bütün maddi ve manevi değerler ile
bunların yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanılan, insanın ve doğal toplumsal çevresine
egemenliğin ölçüsünü gösteren araçların bütünü, hars, ekin. 2. Bir topluma veya halk
topluluğuna özgü düşünce ve sanat eserlerinin bütünü. 4. Bireyin kazandığı bilgi.”
TDK’nın tanımında kültürün ne olduğuna dair cevap bulunabileceği gibi kültürün bireysel
ve toplumsal formları da; Türk kültürü, Arap kültürü vs. dediğimizde kültürün çoğul
temsiliyeti, kültürlü insan dediğimizde ise kültürün birey bazında temsiliyeti de açıklığa
kavuşturulmuştur. Kültürün Arapça karşılığı olan harsın anlamı ise aynı sözlükte kültürün
Latincedeki karşılığına denk düşen biçimde (Kabaağaç ve Alova, 1995) ‘tarla sürme’
olarak belirtilmiştir. Genellikle kültürden daha kapsamlı olduğu düşünülen Arapça
medeniyet kelimesi ise TDK sözlüğünde uygarlık kelimesi ile karşılanmış ve uygarlığın
tanımı da şöyle belirtilmiştir: “1. Uygar olma durumu, medeniyet, medenilik. 2. Bir
S
ülkenin, bir toplumun, maddi ve manevi varlıklarının, fikir, sanat çalışmalarıyla ilgili P
LI
E
M
niteliklerinin tümü, medeniyet.” Görüleceği gibi bu tanımlamanın, yukarıda yer verdiğimiz
O
J
kültürün 1. ve 2. anlamından bir farkı olmadığı için uygar ve medeni kelimelerinin de
anlamlarına bakılması gerekmektedir: “Uygar: 1. Fikir, sanat ve endüstri alanında çok
büyük bir gelişme göstermiş olan, medeni, mütemeddin. 2. Kültürlü, eğitimli, görgü
kurallarına uyan.” Kültür ve medeniyet arasındaki ince anlam farkına ise medeni
kelimesinin anlamında rastlanmaktadır: “Medeni: Kentlileşmiş, kırsallıktan kurtulmuş,
uygar.”

Bir diğer sözlükteki medeni ve medeniyet tanımları yukarıdaki tanımlara paralel olmakla
birlikte farklı belirginlikler taşımaktadır (Özön, 1997); “Medeni, medeniye: 1. Şehirli. 2.
Çölde yaşamayıp, vahşî olmayıp şehirli ve bilgili olan. Medeniyyet: 1. Şehirlilik. 2.
Hayattan tam faydalanmak iyi ve rahat yaşam (19. yy.).”

Yukarıda sıraladığımız tanımlarda göze çarpan kültür ile uygarlık arasındaki fark yalnızca
şehirleşme olarak görünmektedir. Bununla birlikte şehirleşme ardında bir devletleşme,
41
Ernst Cassirer’de Kültürün Anlamı

dolayısıyla kurumsallaşma ve barbarlığın aksi olarak düşünüldüğünde bir hukuksallaşma,
toplumsal bir sözleşme, kurallı bir yaşam anlamlarını da barındırabilmektedir. Ancak
kültürün sıklıkla karşımıza çıkan ilk tanımlarından, insanın maddi ve manevi üretimlerinin
tümü tanımı, kapsayıcı bir görünüm arz etmektedir ve insanın kurucusu olduğu devleti,
hukuku, ahlakı ve şehri de içeriğinde saklamaktadır. Bu açıdan bakıldığında uygarlık
kavramı, insanlık durumunun bir yüzüne işaret etmesine rağmen kültürden apayrı bir
kavramdır demek zorlaşmaktadır. Nitekim Uygur da bu noktanın altını çizmektedir
(Uygur, 2003, s. 18):
“Kültürden ne anlaşılırsa anlaşılsın, kültür, köken ve amaç yönünden baş koşul olarak hepsi
insan varlığını benimsemekle birlikte, kuruluş, önem, yaygınlık bakımından değişik boyutlar
gösteren pekçok çeşitli ögelerden meydana gelir. Böylece kültür ile uygarlık arasında önce bir
ayrılık, dolayısıyla da bir karşıtlık yoktur.”

Kültürün hep insana vurgu yapmakla beraber, kendisinden türeyen kavramlara
bakıldığında -örneğin kültürlü insan, kültür çevresi, kültürel yaşam, kültür dünyası, Türk
kültürü kavramlarında- bireyde ve toplulukta değişik kılıklara ve anlamca farklı
yüklenmelere sahip olduğu görülmektedir. Kuçuradi kültürün farklı anlamlarını iki başlık
altında tasnif eder ve tekil anlamda kültür ile çoğul anlamda kültürden ne anladığını
açıklar. Kuçuradi’ye göre tekil anlamda kültür (Kuçuradi, 2009, s. 54-55):
“…bu ‘kültür’den kastedilenin, ‘kişilere insan olarak olanaklarını geliştirebilmeyi(:bu
olanakların işlenmesini, kültive edilebilmesini) sağlayan etkinliklerin tümü’ – sanat, felsefe S
P
yapma ve bu yapılanlardan yararlanma – olduğu söylenebilir. Bu, yüzyıllardan beri Batı LI
E
düşüncesinde yer etmiş, cultura animi (ruhun işlenmesi, ruhun kültürü) fikridir, ya da tekil M
anlamda kültür.” O
J

Görüldüğü gibi tekil anlamda kültür, insan üretimleri olan sanat, felsefe, bilim gibi kültür
öğelerinin insanı şekillendirip başkalaştırdığı, insanın kültürün içinde ve kültür sayesinde
kendi benini inşa edebildiği anlamlarını da taşımaktadır. Bir topluluğun kültüründen
bahsettiğimizde işaret ettiğimiz çoğul anlamda kültür ise, kültürlerin sınıflanmasında da iş
gören bir tabir olarak kullanılmaktadır. Çoğul anlamda kültürün ayrımını Kuçuradi şöyle
saptamaktadır (Kuçuradi, 2009, s. 56-57): “…belirli bir kültürü – başka bir kültürden…
farklı kılan nedir? Aralarındaki farkı yaratan, nedir?... ortak özelliği aramağa
kalkıştığımızda – ve bulduğumuzda – bunun, bir grupta o anda yaygın olan insan anlayışı
ve değerlilik anlayışı olduğunu görürüz.” Kuçuradi çoğul anlamda kültürün özünü
yakalamaya çalışırken ilerleyen satırlarda ‘volksgeist’ kavramı ile çoğul anlamda kültürü
karşılaştırır ve nitelemesinin çerçevesini daha açıklıkla çizer (Kuçuradi, 2009, s. 64):
“…bir grubun(halkın, ulusun) dininin, siyasal örgütlenmesinin, ahlâklılığının, hukuk
sisteminin, gelenek-göreneklerinin, aynı zamanda da biliminin, sanatının ve teknik
becerilerinin taşıdığı ortak damgadır.”
42
Ernst Cassirer’de Kültürün Anlamı

Kültürün sıraladığımız tanımlarından yola çıkarak, kültür felsefesinin sorun alanını
belirleyebilir miyiz? Böylesi bir deneme kültür felsefesine sokulmamızı kolaylaştırmakla
birlikte kültürün verili tanımlarının ne kadar doğru olduğu ve ne kadar değişime uğraması
gerektiği hakkında da sorgulayıcı bir bakış edinilmesine yardımcı olacaktır. Kültür
felsefesinin başat sorununun kültürün neliği olması bizi aldatmamalıdır. Çünkü bu başat
sorun içeriğinde daha birçok soru barındırmaktadır ve ancak barındırdığı diğer soruların
cevapları ile ilişkiselliği ölçüsünde kendi cevabına kavuşabilecektir. Dolayısıyla
karşımızdaki ilk sorunun geniş imkânlarından, içindeki diğer soruları ayıklayarak ve ilkin
dikkati bu diğer sorular üzerine yoğunlaştırarak yararlanmalıyız.
Kültürün tanımlarına baktığımızda karşımıza çıkan doğayı sürmek, ekmek ve üretmek
anlamları kültürün çift kutuplu doğasına dair sorunların ortaya çıkmasına sebep
olmaktadır. Bu tanıma göre kültür hem doğaldır(örneğin teknikle üretilen araçlar doğada
hazır bulunmasa da malzemesi doğadır), hem de doğadan başkadır. Bu sebeple insanın
üretimlerinin toplamı olan kültür, doğanın içinde doğadan bir başkalaşmadır. Uygur da
kültüre ilişkin tanımlarından birinde buna değinmektedir (Uygur, 2003, s. 17): “Kültür,
doğanın insanlaştırılma biçimi, bu insanlaştırmaya özgü süreç ve verimdir. Kültür, insanın
kendini kendi evinde duymasını sağlayacak bir dünya ortaya koymasıdır.” İnsanın kültür
S
P
üretim süreci doğadan bir başkalaşma olarak yorumlanabileceği gibi, insanın doğaya bir LI
E
M
yabancılaşması olarak da okunabilir. İnsanın üretimi sonucu ortaya çıkan kültür öğesinin O
J
ne kadar doğal olduğu sorusu, doğa ile kültürün birbirine karşıt mı yoksa aynı kaynağın
farklı tezahürleri mi olup olmadığı hakkında birçok tartışmaya da kaynaklık etmiştir.

TDK’nın kültüre verdiği birinci tanımda geçen “…insanın ve doğal toplumsal çevresine
egemenliğin ölçüsünü gösteren araçların bütünü” ifadeleri, kültür doğa karşıtlığının bir
tahakküm üzerinden, tekniğin doğaya dayatılması üzerinden okunmasının açık bir
örneğidir. Tekniğin gelişimi oranında kültürün var olduğu düşüncesi, arka planında
kültürün ilerleme ile ilişkisine de bir olumsallık atfetmektedir. Nitekim uygar kelimesinin
tanımında geçen “…endüstri alanında çok büyük bir gelişme göstermiş” ifadeleri, kültürün
ilerleme ile ilişkisinin altını çizmektedir. Kültür bizatihi bir ilerleme midir sorusu kültür
felsefesinin önemli sorularındandır. Ancak bugün düşünce dünyasında bu ilişkinin
doğruluğuna oldukça kuşkuyla yaklaşılmaktadır. Horkheimer ve Adorno’ya göre çağdaş
kültür ilerleme ile değil ancak gerileme ile eşleştirilebilir. Freud da kültür ile ilerlemenin
43
Ernst Cassirer’de Kültürün Anlamı

eşdeğer tutulmasını, kültüre yaklaşımda bir önyargı olarak görmektedir (Freud, 2013, s.
54). Freud’a göre uygarlık, karşıt güçlerin çatışma alanıdır; tekdüze bir ilerleyiş değildir.

Kültürün ilerlemeci açıdan tanımlanması sosyo-politik sorunlar da doğurmaktadır. Medeni
tanımında yer alan “çölde yaşamayıp, vahşî olmayıp şehirli ve bilgili olan” ifadeleri,
toplumların ileri ve geri toplumlar başlıklarında tasnifine sebep olacak ve sömürgeciliğe
meşru bir zemin hazırlayacaktır. Batı dünyasının önde gelen ülkelerinin sömürgeciliklerini
meşrulaştırırken, geri kalmış olarak tanımladığı toplumları ilerletme bahanesini kullandığı
bugün apaçık anlaşılmış bir gerçektir. Kültürlüyü, medeniyi, ileriyi tanımlayan şehirlilik,
devletlilik, kurumsallaşma, hukuki bir yapıya sahip olma, barbarlığın ve vahşiliğin zıttı ise,
iki büyük dünya savaşının kendini medeni gören toplumlarda neşvünema bulmasını nasıl
açıklayabiliriz? Kültürün ya da medeni olanın ilerleme üzerinden tanımlanması, Batı
toplumlarının teknoloji, endüstri, bilim gibi kültür öğelerine sahip olmayan etnik
toplulukların kültürünü yok sayarak ayrımcılığın ve sömürgeleştirmenin değirmenine su
taşımaktadır.

Kültürü nasıl tanımladığımız, insanı nasıl anladığımızın da ipucunu verecektir. Diğer
yandan bu ilişkinin tersi de aynı oranda geçerlidir; insanın ne olduğuna dair görüş, kültürü
S
P
yorumlama biçimini de belirleyecektir. Rousseau’nun “Bir toprak parçasının etrafını çitle LI
E
M
çevirip ‘Bu, bana aittir!’ diyebilen, buna inanacak kadar saf insanlar bulabilen ilk insan, O
J
uygar toplumun gerçek kurucusu oldu.” (Rousseau, 2006, s. 123) sözleri, uygarlığın
mülkiyet ile derin ilişkisini vurgulamaktadır ve insana dair görüşlerinden bağımsız
değildir. Diğer açıdan örnek vermek için günümüz antropologlarından M. Sahlins’e (d.
1930) başvurulabilir. Sahlins’e göre bugün uygarlığın hesaplaşmak zorunda kaldığı
problemlerin temel sebebi, insanın ne olduğu sorusuna verdiği yanıttan kaynaklanmaktadır.
Bu yanıta göre şekillenen uygarlık bir felaketin de eşiğindedir (Sahlins, 2012, s. 133):
“Benim çıkardığım naçizane sonuç, Batı medeniyetinin sapkın ve hatalı bir insan doğası
anlayışı üzerine kurulu olduğudur. Affedersiniz, özür dilerim, ama hepsi büyük bir hataydı.
Bununla birlikte, bu sapkın insan doğası anlayışının varoluşumuzu tehlikeye attığı büyük
olasılıkla doğru.”

Sahlins’in uyarısı oldukça önemlidir. Çünkü insanı nasıl tanımlarsak, tanım sözlüklere
hapsolup kalmayacak, dünya görüşlerini, giderek kültürü aynı doğrultuda şekillendirecek,
toplumsal yapıdaki gelişmelerin ve çatışmaların önemli sebeplerinden birini teşkil
44
Ernst Cassirer’de Kültürün Anlamı

edecektir. Şunu açıklıkla belirtmeliyiz ki kültürün tanımının taşıdığı etik yükümlülük, bu
tanımı yapma işinin yalnızca sözlükbilimcilere, filologlara bırakılamayacağını da
göstermektedir. Kültür ancak tarihsel bakış açısının genişliği, etik duyarlılık ve felsefi
soğukkanlılıkla ele alındığında doğru tanımına ulaşabilecektir. Bu noktada filozofun
sorumluluğu kültür nedir sorusunun ilişkili olduğu soruları cevaplamakla bitmemektedir;
kültür kuramını güçlü ve tutarlı bir insan kuramı ile tamamlaması gerekmektedir. Cassirer,
çağının insan nedir sorusuna verdiği cevapların yarattığı çokluktan bahsederken,
“Düşünceler arasındaki bu karşıtlığın yalnızca ağır bir kuramsal sorun olarak kalmayacağı,
yakın bir gelecekte tüm ahlaksal ve kültürel yaşamımız için bir tehlike konusu olacağı
kuşkusuzdu.” (Cassirer, 1980, s. 31) der. Bu anlayışın sevkiyle Cassirer kültür sorununu
düşünmeye, insanın ne olduğu sorusunu temele alarak başlar.

2. CASSİRER’E GÖRE KÜLTÜR
Cassirer hakkında yapılacak bir araştırma ile elde edilebilecek bilgilerde ilk göze çarpacak
nitelik sanıyoruz ki Yeni Kantçı olarak anılması olacaktır (Cevizci, 2002, s. 212). Herman
Cohen’in kurucusu olduğu Yeni Kantçı (The Cambridge Dictionary of Philosophy, 1999, s.
603-604) eğilimleriyle ünlü Marburg Okulu’nda öğrenim gören Cassirer’in Yeni S
P
LI
Kantçılığa dâhil edilmesi, beslendiği temel kaynaklardan biri olarak Kant ön sıralarda yer ME
O
aldığından yanlış değildir; ancak yalnızca Yeni Kantçılığa hapsedilmesi yanıltıcıdır (The J
Cambridge Dictionary of Philosophy, 1999, s. 120-121). Cassirer’in geniş bilgi birikimi,
titiz ve nesnel tavrı, birçok ekolden faydalanmasını, birçok isme referansta bulunmasını
sağlamıştır. Cassirer Marburg Okulu’ndan faydalandığı gibi, yeri geldiğinde
pozitivizmden, antropolojiden, biyolojiden, sosyoloji ve sanatlardan da faydalanmıştır.
Özlem de Cassirer’in bakış açısının değişimini ve çeşitliliğini şöyle anlatır (Özlem, 1986,
s. 128):
“Cassirer ilk sistematik çalışmalarında Yeni-Kantçı Marburg Okulunu izler. Ancak, daha
1910’da yayınlanan ‘Töz Kavramı ve İşlev Kavramı’ adlı kitabında Cassirer’in Marburg
Okulu’nun matematiksel-doğabilimsel bilgi anlayışının sınırlarını aşmayı, felsefe ve bilim
tarihine yönelmede bilgi kuramcılığının tek yanlı kaldığını belirtmeyi denediği, bilgi sorununa
kültürel etkinlik açısından bakmaya başladığı görülür. Bundan sonra Cassirer’in tüm
yapıtlarına artık sistematik ve tarihsel yaklaşımların bireşime girdiği bir tutum egemen olur.”

Kültür evreninin genişliğini kavramada tek bir ekol düşüncesine yaslanmaktansa çoğul
bakış açısının gücüyle hareket eden Cassirer, farklı disiplinlerin üretimlerini ihmal etmez.
Ancak Cassirer’in başarısı, birçok filozofun düşünce izlerinden yürürken dahi ana
45
Ernst Cassirer’de Kültürün Anlamı

sorununu unutmamasındadır. Cassirer’in temel amacı kültürün farklı görünümlerinin
arkasındaki birliğin ne olduğunu saptamaktır. Bu sorunun cevabı, kültür nedir sorusunun
çözümlenmesini ve kültür ürünlerinin anlaşılmasını sağlayacaktır. Kültürün çeşitliliğinin
ardında saklı birliği ve kültürün uyumlu bütünlüğünün nedenini anlamak isteyen
Cassirer’in ne cevap verdiğine geçmeden önce, kültürü ana nesnesi kılan kültür felsefesinin
işlevini ve önemini nasıl tayin ettiğini incelememiz gerekmektedir. Kültür felsefesine nasıl
yaklaştığını ele almak, kültüre nasıl yaklaştığını anlamamızı da kolaylaştıracaktır.
2.1. Kültür Felsefesinin İşlevi
Her ne kadar Cassirer kültür felsefesinin başlangıcını Descartes’da bulmasa da, kendinden
önceki kültür felsefesinin temel yönelimlerini anlamaya çalışırken Descartes’ın ‘res
extensa’ ve ‘res cogitans’ ayrımına kadar uzanması oldukça anlamlıdır (Cassirer, 2005, s.
28-29-30). İnsan, bedeniyle res extensa’ya bağlı iken düşüncesi ya da ruhu ile res
cogitans’a bağlıdır; adeta iki ayrı dünyanın kesişim noktası üzerinde durmaktadır. Ancak
hiç kuşku yok ki kültür ürünleri res cogitans’ın alanına dâhil edilmektedir. Fakat tam da bu
noktada önemli bir soru açığa çıkmaktadır; kültür ya da kültür ürünleri, insanın özgür ve
özgün üretimleri midir? Yoksa onları da tıpkı doğayı(res extensa) açıklamakta
kullandığımız nesnel, rasyonel, matematiksel yöntemlerle açıklayabilir miyiz? Kültür S
P
LI
evreninde de doğada olduğu gibi bir determinizm, mekanizm hâkim midir? E
M
O
J

Cevaplaması uzun soluklu çaba isteyen bu sorular bir bakıma kültür felsefesinin de
temellerini kurmaktadır. Başlangıçta Descartes’ın etkisiyle sıralanan sorulara rasyonalist
bir mekanizmle yaklaşan modern dönem filozoflarının kültürü, doğadan bağımsız, özgür
bir alan olarak ele aldığı söylenemez; söz konusu filozoflar kültürü, doğa üzerinden
anlarlar2. Kültür ile doğa arasındaki ayrılığın önemini vurgulayan ve değer verilmesi
gereken alanın öncelikle kültür olduğunu söyleyen ilk düşünür Vico’dur (1668-1744).
Vico’nun kültür felsefesine getirdiği yeni bakış açısını Özlem şöyle anlatmaktadır (Özlem,
1986, s. 143-144-145):
“Vico’ya göre, filozoflar ve bilim adamları, kendisine kadar, klasik süje-obje ayrımı temelinde
insan ve doğayı karşı karşıya koyan ontolojik tabanlı bir bilgi kuramı doğrultusunda bir doğa
felsefesi ve bir doğabilimi geliştirmişlerdi... Doğa kendi başına bir düzen ve işleyişe sahipti ve
bu düzen ve işleyiş, insan aklına geçişli, hatta upuygundu… Filozoflar ve bilim adamları,
kesinlik ve doğruluğu hep ‘kendindeki nedenleriyle’ doğada boşuna arayıp dururlarken, asıl

2 Bu duruma Cassirer kültürün doğalcı temellendirmesi demektedir (Cassirer 1939’dan çeviren Özlem, 1986,
s. 161-192).
46
Ernst Cassirer’de Kültürün Anlamı

kesinlik ve doğruluğu bulabilecekleri bir alanı, tarih ve kültür alanını ihmal edegelmişlerdir.
İnsanlar için asıl kesinlik ve doğruluğa doğada varılamaz; çünkü doğayı ‘kendindeki
nedenleriyle’ bilmiyor, onu ancak bir fenomenler dünyası olarak tanıyabiliyoruz. Oysa tarih ve
kültürü ‘kendindeki nedenleriyle’ bilebiliriz; çünkü tarih ve kültürü yapan bizleriz… Vico’yla
birlikte Yeni Çağda tarih ve kültürü insandan yola çıkarak anlayıp açıklamak isteyen bir
insancı(humanist) kültür felsefesinin temellerinin atıldığı söylenebilir.”

Görüldüğü gibi kültür felsefesinin içkin sorunlarından biri olan insanın özgürlüğü
meselesinde Vico’nun olumlu cevap vermesi, kültürü ele almanın yeni bir yolunu da
açmıştır. Ancak Cassirer, modern çağ düşünürlerinin tarih ve kültürü temellendirirken yine
de belirlenimciliğin tuzaklarından kurtulamadığını belirtir. Hegel, Spengler ve de
pozitivistler, kültürü özgür insanın üretimi olarak temellendirmek yerine bir çeşit
kaderciliğe boyun eğmişlerdir (Cassirer, 1939’dan çeviren Özlem, 1986, s. 172-175).
Cassirer’e göre kültürü var eden, doğada var olan mekanizme bağımlı kalakalmış bir canlı
değil, irade ve istek sahibi bir varlıktır. Kültürün zenginliğini anlamak için her şeyden önce
insanın özgür ve iradesi uyarınca eyleyen bir varlık olduğunu kabul etmek gerekmektedir
(Cassirer, 1939’dan çeviren Özlem, 1986, s. 178);
“İnsan hiç de bir dış etkenler topluluğu içinde edilgin ve belirlenmiş değildir; hatta tersine o, bu
dış etkenler topluluğunu denetimi altına alır; o, bu dış etkenler topluluğuna, en sonunda bizzat
düşünen, hisseden, istenç sahibi özne olarak kendisinden köklendirdiği belli bir biçim verir.”

Fakat insanın özgürlüğünün kabul edilmesi, kültür felsefesinin işini kolaylaştırmak bir
yana daha da zorlaştırmaktadır. Zira özgür insanın ürettiği kültürün çeşitliliği, bir S
P
belirlenimciliğin gölgesi altında değerlendirilmediğinde ortaya çıkan belirsizlik, kültürün ELI
M
O
ne olduğunu ve ne olacağını açıklamayı da imkânsız kılacaktır. Bu açıdan düşünüldüğünde
J
kültüre tözsel yaklaşımların ve kültür politikaları çizmenin anlamsızlığı da ortaya
çıkacaktır. Cassirer bu noktanın altını dikkatle çizer (Cassirer, 1939’dan çeviren Özlem,
1986, s. 191); çünkü kültür felsefesinin işlevsizliğine de varabilecek bu düşünceyi, tam da
kültür felsefesinin verimli bir şekilde var olması için bir güç kaynağı olarak görür
(Cassirer, 1939’dan çeviren Özlem, 1986, s. 191-192): “…bu belirsizlik, eleştirel bir kültür
felsefesini hiç de engellemez. Böyle bir eleştirel kültür felsefesi, tarihsel belirlenimciliğin
sınırlarını, insan kültürünün geleceğini önceden görmenin sınırlarını bilmek ve göstermek
zorundadır.”

Ancak kültür felsefesinin görevi yalnızca belirlenimci görüşlerin yanlışlığını göstermek
değildir. Kültür felsefesi kültürün, farklı öğelerine bakarak ne olduğunu anlamayı
amaçlıyorsa, adeta tespih tanelerini bir arada tutan ip gibi, açıklamalarında kalkış noktası
olarak kullanacağı ve kültür fenomenlerine yaklaşımında belli bir birliği sağlayacak temeli
de bulmak zorundadır. Kültürün öğeleri olan dil, sanat, bilim, din, söylence ve tarihi tek
47