Ermeni Propagandası Çatısı Altında (1895-1896)

28 Pages·2014·1.36 MB·Turkish

Ermeni Propagandası kurulan Amerikan Kızılhaç’ı etrafında toplanmışlar-
dır. Osmanlı Devleti’nin yardım çalışmalarını yakın
Çatısı Altında (1895-1896)
takibe almak istemesi ve Avrupalı devletlerce des-
teklenen Ermenilerin çıkardığı isyanların meydana
Ermeni Olaylarına
getirdiği sıkıntıların tamamıyla Osmanlı Devleti’ni
Genel Bakış ve mal edilmesi büyük bir karalama operasyonudur.
Amerikan Kızılhaç Bu çalışma, 1895-1896 yılları arasında Ame-
rikan Kızılhaç’ın faaliyetlerinin genel olarak değer-
Heyeti’nin Faaliyetleri lendirildiği ve Amerikan misyonerlerinin, gazeteleri-
nin Ermeni isyanlarını nasıl propaganda malzemesi
yaparak Amerikan kamuoyunu yönlendirdiklerini
göstermeyi amaçlamıştır.
Anahtar Kelimeler: Clara Baron, Kızılhaç,
Ermeniler, Yardım, ABD
Giriş
Meral Kuzgun* 18. yüzyılın sonlarına doğru Avrupa’da
meydana gelen hadiseler tüm dünyayı etkile-
diği gibi Osmanlı Devleti’ni de etkilemiştir.
Bu hadiselerden biri 1789 Fransız İhtilali
bir diğeri ise İngiltere’de gerçekleşen Sana-
yi Devrimidir. Fransız İhtilali, milliyetçilik 1
duygularını besleyen bir ilham kaynağı iken
Sanayi Devrimi modern sanayi ile modern
teknolojinin doğuşuna ve kapitalizm ortaya
Özet çıkmasına kaynaklık etmiştir.
19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde meydana Emperyal amaçlarla dünya pazarında
gelen Ermeni isyanlarının siyasi, ekonomik, psi- yerini alan ve sömürge yolları Hindistan’a
kolojik olmak üzere birçok sebebi bulunmaktadır. uzanan İngiltere’nin menfaatleri çıkar çatış-
Bununla birlikte Avrupalı devletlerde Ermenilere ması yaşadığı ve Akdeniz’e uzanmak isteyen
yönelik tahrik edici tutumlar içine girmekten kaçın- Rusya ile çatışmıştır. Dolayısıyla güç yarışı
mamışlardır. Başta İngiltere ve Rusya olmak üzere içinde olan bu iki devletin sömürge yolları
bağımsız bir Ermenistan’ın hayata geçirilmesi için Osmanlı topraklarında birleşmiştir. Osman-
ayrılıkçı her türlü hareketin içinde olmuşlardır. Er-
lı topraklarında bu devletlerin menfaatleri-
meni terör örgütlerinin Avrupa merkezli olmaları ol-
ne hizmet edecek, özellikle Doğu Anadolu
dukça dikkate değer bir durumdur. Özellikle Hınçak
bölgesinde yoğun şekilde yaşayan, Osmanlı
komitesinin dikkatleri üzerlerine çekmek için kendi
Devleti’nin kendilerine “Millet-i Sadıka” un-
ırkından olan Ermenileri öldürerek Osmanlı Devle-
vanı verdikleri Ermeniler kullanılmak isten-
ti’ni tamamıyla suçlu göstermeyi amaçlamıştır.
miştir. Osmanlı topraklarında bulunan farklı
Sason, Maraş, Zeytun, Van’da çıkan isyanlar- etnik unsurların milliyetçilik çatısı altında 4
1
0
da yardıma muhtaç olan Ermenilerin sıkıntılarını en bağımsızlıklarını kazanmaları Ermenileri ce- 0/2
6
aza indirmek gayesiyle ABD’de yapılan her türlü pro- saretlendirdiği gibi uzantıları yurtdışında olan E
Y
pagandanın gücü yadsınamaz. Böylelikle Ermenilere ve büyük devletlerin de desteklediği Ermeni RKİ
Ü
yönelik nerdeyse tüm yardım kuruluşları kenetlene- (*) Yrd.Doç.Dr., Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Muallim Rıfat Eğitim Fakül- Nİ T
rek, başkanlığını Clara Barton’un yaptığı ve 1881’de tesi, Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Öğretim Üyesi. YE
terör örgütleri de 1895 yılında yaşanan karı- rihten sonra tüm gayrimüslimleri destekleyip
şıklıklara da çanak tutmuştur. himayeleri altına almışlardı. Batılı devletler,
Osmanlı iç işlerine müdahale hakkının geniş-
letildiğini söz konusu gayrimüslimlere belirt-
1. 1895 İsyanları Öncesinde İngiltere
mişlerdi.4
ve Rusya’nın Çıkar Çatışmalarında
Ermenilerin Yeri İngiltere, Liberal Parti lideri W. E.
Gladstone’nun 1880 yılında iktidara gelme-
İngiltere’yi Avrupalı rakipleriyle kar-
sine kadar geçen sürede Osmanlı Devleti’nin
şı karşıya getiren Orta Doğu’yu ele geçirme
varlığını sürdürme kararı almışken daha son-
çabası, Kolomb, Vasco da Gama, Macellan
rasında başa gelen hükümetlerin Türk karşıtı
ve Drake’nin seyahatleriyle başlayan emper-
olmaları nedeniyle iki ülke arasında gerginlik-
yalist yayılmacılığın bir sonucuydu. Bu yarışa
lerin yaşanması da kaçınılmaz oldu. İngilte-
geç başlayan İngiltere daha sonra tüm rakip-
re’nin başta Rusya olmak üzere diğer Avrupa
lerinin önüne geçecekti.1 İngiltere, sömürge-
devletlerinin desteğini almasıyla gerçekleştir-
leri olan Hindistan ve Doğu Akdeniz’e yönü-
diği müdahalelerin başında Makedonya’daki
nü çevirdikten sonra tüm dikkatini Mısır’a
Hristiyanlar ve Anadolu’daki Ermeniler için
yöneltecekti. Bu yönelişte Mısır’ın Fransız
reform yapılması talepleri gelmekteydi. İngil-
kolonisi olması nedeniyle İngiltere’nin doğu-
tere, Osmanlı Devleti ile Yunanistan arasında-
daki varlığı tehlikeye girdiği gibi Akdeniz’de
ki meselelerde Yunanistan’ı desteklemişti. Bu
zayıf olması da etkili olmuştu. Çünkü 1800
duruma 1880-1881 yılları arasında cereyan
yılında Malta’yı işgaline kadar İngiltere’nin
eden ve Osmanlı Devleti’nin Yunanistan’a
Cebelitarık Boğazı’nın doğusunda bir üssü
toprak vermesini ön gören sınır düzenlemesi
bulunmamaktaydı.2
2 örnek olarak gösterilebilir. Müttefiki Fran-
sa’nın 1881’de Tunus’u işgal etmesine destek
İngiltere’yi Fransa’dan çok Rusya te-
veren İngiltere, 1882 yılında Mısır’ı resmen
dirgin etmekteydi. Bunda Rusya’nın, gerek
işgal ederken 1885’te Doğu Rumeli’nin Bul-
Asya üzerindeki genişlemesi gerek Çar I.
garistan’a katılmasına da destek vermişti.5
Petro’nun Boğazlar üzerinden Akdeniz’e
inme planı doğrultusunda Osmanlı Devleti
Başta İngiltere’nin olmak üzere diğer
üzerinde gittikçe artan baskısı etkili olmuş-
Avrupa devletlerinin Osmanlı Devleti’ndeki
tu. Bu nedenle İngiltere’nin temel politikası
azınlık ve gayrimüslimler üzerindeki kışkırtıcı
Osmanlı Devleti’nin bağımsızlığını korumak
tutumları Osmanlı Devleti’nin zayıflamasına
üzerine inşa edilmişti. Böylece Rusların İs-
neden oldu. Mevcut siyasi ortam,1876 yılın-
tanbul’a ulaşması engellenmiş olacaktı. 1853-
da Balkanlarda meydana gelen Sırp, Bulgar
1856 yıllarında geçekleşen Kırım Savaşı’nda
ve Bosna-Hersek isyanları ile gerginleşmiş-
İngiltere’nin Rusya’ya karşı Osmanlı Devle-
ti. Yine aynı yıl içinde İstanbul’da İngiltere,
ti’nin yanında yer alması ve 1878’de Rusya ile
Fransa, Rusya, Avusturya, Almanya ve İtal-
savaşın eşiğine gelmesi yine bu politikanın bir
ya’nın da içinde bulunduğu Tersane Konfe-
sonucuydu.3
ransı’na Osmanlı Devleti katılırken aynı gün
içinde I. Meşrutiyeti de ilan etmek durumun-
Kırım Savaşı’nı sonuçlandıran Paris
Barışı (1856) sonrasında Osmanlı azınlıkları
(1) Tolga Başak, İngiltere’nin Ermeni Politikası ( 1830-1923), IQ Yay.,
4 ile büyük devletler arasında yeni bir dönem İstanbul, 2008, s. 28.
1 (2) P. Pilip Graves, Osmanlı’dan Günümüze Türk İngiliz İlişkileri (
0
0/2 başlamıştı. Bu zamana kadar genellikle Batı- 1789-1939), Çev. Yılmaz Tezkan, 21. Yüzyıl Yay., Ankara, 1999, s. 1.
6 (3) H. Bayram Soy, Almanya’nın Osmanlı Devleti Üzerinde İngiltere ile
YE lı devletler kendi çıkarlarına en fazla hizmet Nüfuz Mücadelesi ( 1890-1914), Phoenix Yay., Ankara, 2004, s. 5.
ÜRKİ edecek olan dini-etnik unsurları (Ruslar Or- (4) kMaesıh”m, Heto Yşgeötriüşkdienn, Y“ oEl rAmyreınmi ıMnae Eserlmesein vilee rİ, nCgiillti:z 3le,r Einr cEiyremse Ünin Pivoelristii--
T tadoks ve Slavları, Fransızlar Katolikleri ve tesi Yay., Kayseri, 2009, s. 71.
Nİ (5) Önder Kocatürk, Balkanlardan Ortadoğu’ya Osmanlı İngiliz İlişkileri
YE İngiltere Protestanları) desteklerken bu ta- (1908-1910), IQ Yay., İstanbul, 2009, s. 15-16.
da kalmıştı. Bu süreçten sonra Rusya, 24 Ni- Antlaşması’nda Ermenilerle ilgili ıslahat mad-
san 1877’de Osmanlı Devleti’ne savaş ilan desinin Berlin Antlaşması’na da girmesi için
etmiş ve Osmanlı Devleti de 3 Mart 1878 ta- gayret göstermişti. Böylelikle Ermenilerle il-
rihinde Rusya’nın dikte ettirdiği Ayastefenos gili madde, bu kez Berlin Antlaşması’nın 61.
Antlaşması’nı imzalanmıştı. Buna göre Sır- maddesinde yer aldı.9
bistan, Karadağ ve Romanya Osmanlı Dev-
Bu maddeyle büyük devletlerin göze-
leti’nden ayrılarak bağımsız olabileceklerdi.
timi altında olmak şartıyla, Osmanlı Devle-
Makedonya’yı içine alan, Kuzey’de Tuna’ya,
Doğu’da Karadeniz’e, Güney’de Ege Deni- ti, Ermeniler için bazı ıslahatları yapma yü-
zi’ne kıyısı olan büyük bir Bulgaristan Prens- kümlüğü altına sokulmuş oldu. Böylelikle
liği oluşturulacaktı.6 Osmanlı Devleti uzun sürecek kaos ortamına
itilmiş oldu. Berlin Kongresi’ni izleyen yıllar-
Bu antlaşmanın 16. maddesi gereğince
da genelde Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da
Rusya ancak Osmanlı Ermenileri için taahhüt
ortaya çıkan ve sayıları hayli kabarık olan bü-
ettiği reformları hayata geçirdikten sonra iş-
yük-küçük Ermeni ayaklanmaları bu durumu
gal ettiği 6 doğu vilayetinden çekilecekti. Bir
örneklemekteydi. Söz konusu durumla ilgili
diğer ifadeyle, bu durum Rusya’nın Doğu
olarak sadece Maraş’a bağlı Zeytun’da (Sü-
Anadolu’yu işgal ve Ermenileri hakimiyeti
leymanlı) 57 tane Ermeni isyanı meydana
altına alması demekti.7 Ayrıca Bosna-Hersek,
gelmişti.10
Avusturya ve Rusya’nın ortak idaresi ile yö-
netilirken, Kars-Ardahan ve Batum Rusya’ya Ermenilerin Doğu Anadolu’da zulüm
bırakılacaktı. Doğu Akdeniz’deki menfaatle- gördükleri yönündeki şikayetler üzerine, Os-
rine aykırı olduğu için İngiltere, bölgede siya- manlı Devleti bölgeye 3 ayrı komisyon gön-
si dengelerin tek taraflı olarak değiştirildiğini dermiş, şikayetler dinlenmiş, jandarma ve 3
gerekçe göstererek uluslararası bir kongrenin polis teşkilatı organize edilmişti. Söz konusu
toplanmasını isteyecekti. Berlin’de topla- komisyon, idarede reform yapmak gibi ko-
nacak kongrede Osmanlı Devleti’ne destek nularda teklif hazırlamak ve bunları Osmanlı
olma karşılığında Kıbrıs’ı isteyen İngiltere’nin Devleti’ne sunmakla görevlendirilmişse de
çabaları ile Berlin Antlaşması 13 Temmuz komisyon incelemeleri neticesinde İngilizleri
1878 tarihinde imzalandı. Böylelikle Sırbis-
haklı çıkaracak bir rapora rastlamamıştı.11
tan, Karadağ ve Romanya bağımsız olurken,
Bulgaristan üç kısma ayrılmıştı. Ruslara da Ancak İngiltere’nin Ermenileri sözde
Kars, Ardahan, Batum bırakılmıştı.8 koruyor gibi görünen 61. maddeyi eklenmesi,
Ermeni propagandasını yapan bazı kitaplar-
Berlin Konferansı’nda Ermeni me-
da eleştiri konusu olmaktaydı. Bunun sebebi
selesi, Rusya ile İngiltere’nin arasında bir
olarak İngiltere’nin Kıbrıs kartını oynaması
rekabete dönüşmüştü. Ermenileri bütün gü-
ve bencil politikalarındaki kararlı tutuculuğu
cüyle destekleyen Rusya’nın maksadı, Doğu
gösterilmişti.12
Anadolu’dan Basra’ya ve Çukurova’ya doğru
uzanan ve kendi kontrolünde bir Ermenistan (6) Vahdettin Engin, II. Abdulhamid ve Dış Politika, Yeditepe Yay., İs-
tanbul, 2007, s. 19-21.
oluşturmaktı. Böylece asıl amacı olan sıcak (7) Mustafa Sıtkı Bilgin, “ Ermeni Meselesi Üzerinde Osmanlı-İngiliz
Diplomatik Mücadelesi ( 1878-1894)”, Hoşgörüden Yol Ayrımına
denizlere inebilecekti. İngiltere’nin müdaha-
Ermeniler, Cilt: 3, Erciyes Üniversitesi Yay., Kayseri, 2009, s. 316.
lesi Ermenileri ikiye bölmüş oldu. Bir kısım (8) Meral Halifeoğlu, 1914-1945 Yılları Arası Türk-Amerikan İlişkile-
ri, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Dok- 14
0
Ermeni İngilizlerin, diğer bir kısım da Rus- tora Tezi, Elazığ, 2012, s.8. 2
(9) Davud Kılıç, Osmanlı Ermenileri Arasında Dini ve Siyasi Mücadele- 60/
ların önderliğinde devlet kurma hayallerini ler, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 2012, s.215-216. E
Y
gerçekleştirmek için mücadele etmek duru- (10) Mustafa Sıtkı Bilgin, a.g.m., s.317 Kİ
(11) Berna Türkdoğan, 1915’ten Günümüze Tehcir, IQ Yay., İstanbul, ÜR
munda kalacaktı. Her iki devlette Ermeni- 2006, s.30. T
(12) Sadık Sahahıd Bey, Islam, Turkey and Armenia and How They Hap- Nİ
lerin sempatisini kazanmak için Ayastefanos pened, C. B. WoodWard Press, St. Louis, 1898, s.210. E
Y
1.1 Ermeni İsyanlarına Yol Açan 1841, 1847 ve 1863 yıllarında çeşitli imtiyaz-
Nedenler lar elde ettikleri nizamnameler yayınlamış-
lardı. Bunlar içerisinde Ermenilere en geniş
ayrıcalıkları tanıyan ve Ermeni Anayasası’nın
a- Batılı Devletlerin Osmanlı
temelini oluşturan nizamname, 1860 yılında
Ermenilerine Yönelik Politikaları
meydana getirilen nizamnamedir. 29 Mart
1863 tarihinde Sultan Abdülaziz tarafından
Osmanlı Devleti’nde Ermeni unsuru
kabul edilen bu nizamname, Nizamname-i
da öteki etnik gruplarla aynı tarzda belirmiş-
Millet-i Ermeniyan adını taşımakta olup, Er-
ti. Bir yanda devletin büyük merkezlerine
menileri neredeyse devlet içinde devlet yani
yerleşmiş, yabancı sermayeye bağlı, devlet
yarı bağımsız bir millet konumuna getirmiş-
çapında ticari ve mali büyük bir burjuvazi çe-
ti.15 Bir başka bir ifadeyle bu nizamname ile
kirdeği, öte yandan ise sadece birkaç noktada
Ermenilerin dini, sosyal ve kültürel mesele-
nisbi bir yoğunlaşmayla, Anadolu’da etnik ve
lerini serbest bir şekilde kendi meclisleri çö-
dinsel ölçütlerle ayrılan, ama kökeninde ara-
zümlemek, din adamlarını, öğretmenlerini
larında hiç sosyo-ekonomik fark bulunma-
serbestçe tayin etmek imkanı kazanmışlardı.
yan, büyük köylü kitlesi Ermeni cemaatinin
Ayrıca Osmanlı Devleti, Protestanların dav-
bütün kiliseye bağlı bir hiyerarşi çatısı altında
ranışlarını belirleyecek bir nizamname de ya-
birleşmekteydi. Büyük burjuvazinin bu hiye-
pılmasını uygun görmüş ve 1878 yılında “Pro-
rarşiye el koyması ve buna bağlı 19. yüzyılda
testan Millet Nizamnamesi” yayınlamıştı.16
uygun yeni bir biçim vermesi, bu etnik unsu-
run iki kutbu arasında daha düzenli temaslar
19. yüzyılda Osmanlı Ermenilerinin
kurulmasına yol açmıştı. Bu temasların ama-
tutumlarının değişmesinde Batılı devletlerin
cı, Türk-Müslüman unsurunu, Ermeni büyük
tutumu ve içerideki koşullar etkili olmuştu.
4
burjuvazisi ve onun da ötesinde Batı emper-
Bu değişiklik, Kafkasların Ruslar tarafından
yalizmi yararına sömürmeye yarayan aracı
19. yüzyılda işgali ve Osmanlı Devleti’nin
sınıfları yaratmaktı. Böylece, kendiliğinden,
doğu sınırında Ermeni Kilisesi’nin kurulup
milliyetçi akımların doğmasına yol açan, sos-
tanınmasından sonra Ermeni vali ve general-
yo-ekonomik bir farklılaşma başlamış oldu.13
lerin illeri yönetip ordulara komuta ettiği bir
Rus Ermenistan’ının kurulmasıyla başlamış-
Osmanlı Devleti’nin sosyo-ekonomik
tı. Bir yandan Rus Ermenistan’ının siyasi ve
dengelerinin bozulması ve giderek zayıflama-
kültürel durumu, öte yanan, Avrupa’dan ge-
sı üzerine Batı Avrupa’nın muasır hali model
len yeni milliyetçi ve liberal fikirler, Osmanlı
alınmış, 19. yüzyılda başlamış olan devleti
Ermenilerini özellikle yükselen orta sınıfları
yeniden şekillendirme faaliyetlerine paralel
etkilemişti. Bu durum, ateşli ve aktif Erme-
olarak Ermenilerin ictimai durumları zama-
ni milliyetçi hareketinin gelişmesini de tahrik
nın gerektirdiği koşullar içinde daha da iyileş-
etmişti. 17
mişti. Bu süreçte Ermeniler, bir dönem sal-
tanata en yakın tebaa olmuşlar ve azınlıklar Christopher Robert’in bağışıyla 1861’-
içinde devletin en güvenilir unsuru anlamına de kurulan Robert Koleji’nin ilk müdürü ve
gelen “Millet-i Sadıka” olmuşlardı. 1856 Isla-
(13) İrfan Kalaycı, “Bir Batı Sorunu Olarak Ermeni Milliyetçiliğin Do-
hat Fermanı ile devletin birinci sınıf hizmetler
ğuşu: İktisadi Bir Yorum”, Hoşgörüden Yol Ayırımına Ermeniler, C:
diye adlandırabileceğimiz bakanlık, valilik, 2, Erciyes Üniversitesi Yay., Kayseri, 2009, s.369-370.
(14) Necmettin Alkan, “Birlikte Yaşamadan Ayrışmaya Ermeni Me-
14 milletvekillik, elçilik gibi bürokrasinin her ye- selesi (Sosyo-Psikolojik Bir Deneme)”, Hoşgörüden Yol Ayrımına
0
0/2 rinde görev almaya başlamışlardı.14 Ermeniler, Cilt: 3, Erciyes Üniversitesi Yay., Kayseri, 2009, s.338.
6 (15) Özlem Şahin, “Ayastefanos ve Berlin Antlaşmalarının Ermeni Mil-
YE liyetçiliği Açısından Değerlendirilmesi”, Hoşgörüden Yol Ayrımına
ÜRKİ Ermeniler, 1839 Tanzimat ve 1856 Is- (16) ECremmeanli Sleerz, eCr,i l“tA: 3m, eErirkcaiyne Ms Üisnyiovneersrlieterisni YEarym., eKnaiy Mseeris,e 2le0s0in9e, sE.4tk7i6le.-
T lahat Fermanlarının gayrimüslim tebaaya ge- ri (1890-1914)”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,
Nİ Yıl: 3, S: 1-2, 2010 (Haziran-Aralık), s.60.
YE tirmiş olduğu olumlu havadan yararlanarak (17) Berna Türkdoğan, a.g.e., s.30.
Ermeni öğrencileri arasında sevildiği için sı’yla başlayan Ermeni sorununda Ermeniler,
“Hamlin Baba” lakabı verilen Cyrus Hamlin, Yunanistan, Sırbistan, Romanya ve Bulga-
Batılı devletlerle Osmanlı Devleti arasında- ristan’daki gelişmelerden öncelikle etkilen-
ki münasebetlerde özellikle İngiltere’yi suç- mişlerdi. Rusya’nın gücüne dikkat çeken ki-
lamıştır. Ona göre Berlin Antlaşması’nında tap, Ermenilerin zenginlikleri ve eğitimdeki
Rusya gücüne karşın Osmanlı Devleti’nin başarıları sayesinde eski tarihleri hakkında
yanında yer alan İngiltere’nin bu desteği kar- çok şey öğrenmiş olmalarının ulusal fikirleri-
şılığında Kıbrıs’ı istemesi Ermeni meselesine ni beslediğini yazıyordu. Ancak bu gecikmiş
gölge düşürmüştü. Hamlin, Berlin Antlaşma- bir bilinçti. Bunun sebebi asırlardır süren
sı öncesinde Osmanlı-Rus savaşında 7.000 zulümlerden, onları birleştiren bir unsurun
Ermeninin Ruslara yardım ettiğini de belirt- olmamasına bağlanıyordu. Bunun oluşabil-
mişti. Osmanlı Devleti’nde Ermenilere yöne- mesi içinde Ermeniler ulusal bir çatı altında
lik yapılan muameleler bilinçli yapılmaktaydı. birleştirilmeliydi. Berlin Kongresi’ne değinen
Hamlin’in dediğine göre Türk erkeklerinin kitap, buradaki liderler arasında en bilge kişi
çoğunun savaşta olması Ermeni nüfüsunun olarak tarif ettiği Minas Tcheraz’ın başlıca
artmasına neden olmuştu. O nedenle Ermeni amacının da bu olduğunu belirtiyordu.
nüfusu azaltılmalıydı.18
Söz konusu kitap, Ermenilerin Doğu
Esasında Berlin Antlaşması’nın 61. Karadeniz’den Van dahil bütün bölgeyi kendi
maddesi Osmanlı Devleti’nin egemenlik hak- mülkleri gibi görmeye başladığına değinmek-
larına aykırı olmakla birlikte reformların ya- teydi. Tüm Ermenileri birleştirmek için orta-
pılması noktasında da İngiltere oldukça baskı ya konulan fikir, Batılı ülkelerin Ermenilere
uygulamaktaydı. Ancak reformların yapılabil- yardımını sağlayabilmek için Bulgaristan’da
mesi için ülkenin ihtiyacı olan parayı İngilte- olduğu gibi Osmanlı ülkesini karıştırmak ve 5
re Osmanlı Devleti’ne vermeye yanaşmamış, bunun içinde Osmanlı topraklarında çeşitli
Rusya ise Doğu Hristiyanlarının kurtarıcı ro- zulümlerin yapılmasıydı. Kitaba göre; bu ge-
lünden faydalanarak Ermenileri kışkırtmak nel düşünce, Rusya’daki Ermenileri harekete
için devreye ajanlarını sokmuştu.19 II. Abdul- geçirmiş ve Hınçak adında bir komite ku-
hamid, büyük devletlerin tıpkı Balkanlarda rulmuştu. Osmanlı topraklarına sızdırdıkları
olduğu gibi Doğu Anadolu’yu parçalamak komiteciler, propaganda faaliyetlerine başla-
için hazırladıkları oyunun farkındaydı. Bu ne- mış ve gazetelerde katliam haberlerini üret-
denle adı geçen antlaşmanın ilgili maddesini mişlerdi. Kitapta belirtilen önemli bir nokta;
devletin egemenlik haklarına zarar vermeye- Türk yönetimini çok kötü göstermek için ko-
cek şekilde uygulanmasından yana olmuştu.20 mitecilerin kendilerini desteklemeyen Erme-
ni soydaşlarını öldürdüklerinden bahsetmesi
1878 Berlin Antlaşması’ndan sonra
olmuştu.22
hızlanan Batılıların Ermeni ıslahat politikası,
artık ıslahat yerine bağımsız bir Ermenistan’ı Ermeni meselesini yalnızca İngiltere ve
hedefleyen bir biçime dönüşmüştü. Ermeni- Rusya değil aynı zamanda Osmanlı toprakla-
ler tarafından 20’den fazla parti ve dernek rında oldukça etkili olan ABD’de sahiplene-
adı altında örgütler kurulmuştu. Bu örgütler cekti. ABD’den Osmanlı topraklarına gelen
bağımsız bir Ermenistan kurmak için terör
(18) The New York Times, 21 February 1896.
dahil her türlü yola başvurmuş, yer yer isyan- (19) Salahi Sonyel, Gizli Belgelerde Osmanlı Devleti’nin Son Dönemi ve 14
0
lar çıkartılarak, suikastler tertip edilmişti.21 Türkiye’yi Bölme Çabaları, Kaynak Yay., İstanbul, 2009, s.68. 0/2
(20) İdris Bal, Mustafa Çufalı, Dünden Bugüne Türk-Ermeni İlişkileri, 6
Nobel Yay., Ankara, 2003, s.256. YE
Turkey And The Armenian Atrocities (21) Hikmet Özdemir, Kemal Çiçek, Ömer Turan, Ramazan Çalık, Yu- Kİ
suf Halaçoğlu, Ermeniler: Sürgün ve Göç, T.T.K Yay., Ankara, 2005, ÜR
adlı kitapta Ermeni sorunu şöyle değerlen- s.1. T
(22) Edwin Munsell Bliss, Turkey And The Armenian Atrocites, Hub- Nİ
dirilmekteydi. Kitaba göre; Berlin Antlaşma- bard Publishing, Philadelphia, 1896, s.330-336. YE
tacir ve misyonerler kendilerine simsarlık ABD, misyoneriyle ilgili konulara ilk zaman-
yapan Ermenilerden kayırıp kolladıklarını lar pek koruyucu bir tutum içinde olmamaya
ABD’ye götürmekteydiler. Misyonerler ver- dikkat etmeye çabalamaktaydı.25
dikleri eğitim ve öğretimle Ermeni çocukla-
Ermenilerin yaşadıkları tüm bölgeler-
rı arasında Amerikan hayranlığı oluşturmayı
de açılan okullarda verdikleri eğitimle Erme-
başarmışlardı. ABD’ye gönderilen ve Teoloji
ni ulusal bilincinin oluşmasında etkili olan
yüksek okullarına yerleştirilen papaz adayları
Amerikan misyonerleri, Ermenilere yönelik
Ermeni öğrencilerden oluşmaktaydı. Osman-
her türlü gelişmeyi, ABD ve Avrupa kamuo-
lı topraklarına dönen bu Ermeniler, Protestan
yuna aktarmayı da ihmal etmeyeceklerdi. Bu
kiliselerinde görev yaparken misyonerlere de
aktarımı konu ile ilgili çok sayıda kitap yaza-
yardım etmekteydiler. Amerikan konsolos-
rak ya da ABD ve İngiltere konsolosluklarına
lukları Sivas, Erzurum ve Harput’ta Ermeni
gönderdikleri raporlar aracılığı ile yapmışlar-
evlerine yerleşmişlerdi. Konsolos yardımcıları
dı.26
Ermenilerden olduğu gibi konsolosluk bina-
sının genel hizmetlerini yürütecek personel
de Ermenilerden seçilmekteydi.23 b- Anadolu’da Baş Gösteren Ermeni
İsyanlarına Genel Bakış
American Board (American Board
of Commissioners for Foreign Mission) adı Batılı devletlerin kendi siyasi çıkarları-
verilen misyoner örgütü misyoner örgütleri na alet olan ve neticede bu devletlerin deste-
içinde en güçlü olanıydı. Bu örgüt, 20. yüzyıl ğini alan Ermeniler, kurdukları cemiyetlerle
başlarında Osmanlı sınırları içinde 20 istas- (Taşnak ve Hınçak27) de Osmanlı Devleti’nin
yon ve bu istasyonlara bağlı 249 dış istasyon çeşitli bölgelerinde isyanlara katılmışlar-
6 şubesi ve 13 kilise açmıştı. 1893 yılına ka- dı. Bu isyan hareketi içinde en başta geleni
dar 3 milyon İncil ve yaklaşık 4 milyon da Maraş’a bağlı Zeytun’daki isyandır. Burası
farklı dini kitap dağıtılmıştı. 1890’lı yıllarda Ceyhan nehri üzerinde çok dağlık ve verim-
Osmanlı Devleti bu faaliyetleri fark etmesi siz bir kaza merkeziydi. Zeytun halkı, fakir
üzerine bazı kısıtlayıcı tedbirler alınmış ve bu olmalarını ve imkanlarının yetersizliğini ileri
örgütün faaliyetleri yavaşlatılmak istenmişti. sürerek, IV. Murat (1612-1640)’tan vergiden
muaf kılındıklarını gösteren bir ferman aldık-
II. Abdulhamid, Almanlara yakın bir
larını iddia etmişlerdi. Zeytunlu Ermeniler,
politika izlemiş olmasına rağmen Almanya,
1862’ye kadar çıkardıkları isyan hareketlerini
Ermenilere yakın kuruluşların Anadolu’da
faaliyette bulunmasına fırsat vermekteydi. (23) Davut Kılıç, a.g.e., s.247-248.
(24) Necla Günay, Maraş’ta Ermeniler ve Zeytun İsyanları, IQ Yay., İs-
Bu kuruluşlar Alman Şark Misyonu ve Şark tanbul, 2007, s.192.
(25) Meral Halifeoğlu, a.g.t., s.26.
Hristiyan Şefkati için Alman Yardım Birliği (26) Çağrı Erhan, Türk Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, İmge
Yay., Ankara, 2001, s.303-304.
olmakla birlikte tüm bunlar Anadolu’da Pro-
(27) Hınçak Komitesi, 1887’de Kafkas Ermenilerinin önderliğinde
testanlığın canlanmasının yeni sebepleriydi.24 Avedis Nazarbekian ve eşi Marien Vardaniyan tarafından kuruldu.
Amaçları, Osmanlı Devleti sınırları içerisinde bağımsız Ermenis-
tan’ı kurmak ve Rus–İran Ermenistanı’yla birleştirerek “Büyük
İngiltere beliren Alman tehlikesine Ermenistan’ı” kurmaktı. Örgüt, İngiltere’nin desteğiyle merkezini
Londra’ya kaydırmış, daha sonra İstanbul’da bir temsilcilik açmış
karşı Rusya ile yakınlaşma yoluna gitmiş Al- ve tüm milliyetçi örgütler bu komiteye bağlanmıştır. Büyüyen ör-
manya ise bu iki ülke arasındaki anlaşmazlık- güt, İzmir, Halep ve diğer büyük kentlerde örgütlenmiştir.
Bir diğer önemli olan örgüt, 1890 yılında Kafkasya’da kurulan ve
ları körüklemeye çalışarak menfaatine hizmet komitenin asıl adı, “Ermeni İhtilal Cemiyetleri İttifakı”dır. Örgü-
4
01 tün tam adı federasyon anlamına gelen “Taşnaksutyun”dur. Rus-
0/2 etmeye çalışmıştı. Dolayısıyla 1895 yılında ya Ermenilerin katılımı ile kurulan komite, Hınçak komiteleriyle
E 6 İngiltere ve Rusya ortak menfaatlerde buluş- birleşerek Rusya’dan Türkiye’ye giren çetelere yardım amacını
Y taşımaktadır. Taşnak komitesi, Türkiye’ye silahlı Ermeni güçlerini
Kİ maya çalışırken Almanya, Osmanlı Devleti sokmak, Türkiye Ermenilerini silahlandırarak bir bağımsızlık ha-
R
Ü reketini başlatma amacı gütmektedir. Bkz.Turgay Uzun, “Osmanlı
Nİ T ile yakın temaslar kurma eğiliminde olacaktı. Dlı’devalne tGi’nüdneü mMüilzleiy eEtrçmi Henair eSkoerutlneru ,İ çYeernisi iTndüerk Eiyrem Yeanyi.l,e Er”d, itOörs:m Hana--
YE Ticari ilişkilerini tehlikeye atmak istemeyen san Celal Güzel, Ankara, 2001, s.171.
bu fermana, dolayısıyla vergi vermemeye da- Maraş, Kilis ve özellikle İslahiye arasındaki
yandırmışlardı. Sürekli isyan haline olan Zey- yollar için de geçerliydi. Bu bölgelerde komi-
tun Ermenilerinin bu tavırları 1895 yılında da tecilerin daha ciddi örgütlendikleri ve oluşa-
devam etmiş ve bu durum Avrupa Hristiyan- bilecek kargaşalarda bölge için buraların üs
lığının dikkatinden kaçmamıştı. 1887’de bir olarak seçildiği anlaşılıyordu. Halep Valisi
grup öğrenci tarafından Cenevre’de kurulan Hasan Paşa, vilayet idaresinde görevli kimi
Hınçak Komitesi, bu isyanın başlamasında ve Ermenilerin de komitecilerin bu faaliyetleri-
gelişmesinde etkili olmuştu.28 ne destek verdiklerini ifade etmiş ve bunların
görevlerinden uzaklaştırılmaları gerektiğini
1895 Zeytun isyanını, bölgeye gelen
belirtmişti.31
komitacılardan Aghasi ile adamları çıkarmış-
lardı. Olayın günlüklerini tutan Aghasi adlı Ermenilerin isyana başlaması ve taş-
Ermeni, 20.000 Türk’ü öldürdüklerini, bun- kınlık çıkarmaları devam etmiş ve bunun
ların 13.000’inin asker olduğunu kaydetmişti. üzerine bölgedeki Ermeni piskoposundan
10 Ekim 1895’te Zeytun’un Alabaş köyüne
Ermeni cemaatinin daha fazla soruna yol
bir tahkikat için giden iki jandarma Ermeni-
açmamaları konusunda Ermenileri uyarma-
ler tarafından bir ağaca bağlanarak yakılmış-
ları istenmişti.32 Zeytunda’ki İtalyan Konso-
tı.29
losu’nun ifadesine göre, buradaki insanların
çok kötü koşullar içinde yaşadıklarını, çok sa-
Ermenilerle, Zeytun’da çıkaracakları
yıda insanın çıplak olduğunu ve birçoğunun
isyanla eş zamanlı olarak Maraş’ta da isyana
kötü yaşam koşulları nedeniyle öldüğününe
başlamaları konusunda anlaşmışlardı. 1895
değinen The New York Times, Avusturya Bü-
yılının Temmuz ayında Avrupa’dan getiri-
yükelçisi Baron Von Calice’nin söz konusu
len silahlarla beraber Zeytun’a geçmişlerdi.
7
mağdurlar için bağışta bulunduğuna da ifade
Bölgede yapılan propaganda da Ermenilere
etmişti.33
zulüm yapıldığı ve İngiltere’nin yanlarında
olduğu belirtilmişlerdi. 19 Ekim’de başlayan
Misyonerler, Zeytun isyanında Erme-
saldırılar devam etmiş, Osmanlı kışlası kuşa-
nilerle birlikte hareket etmiş ve onları des-
tılmış, Müslüman köylere saldırılar gerçekleş-
teklemişlerdi. 1895 isyanına Ayıntab Ermeni
mişti. Kuşatma altında bulunan, aç ve susuz
Protestan Kilisesi rahibi de katılmıştı. İsyanın
kalan Osmanlı askerleri, Ermenilerin kışlayı
üzerinden bir yıl bile geçmeden bu kişinin 1
yakma tehditleri altında 20 Ekim’de teslim
Haziran 1896’da Halep’te tahliye edildiği gö-
olmuşlardı.30
rülmüştü. İsyanda silah tedarikini patrikhane
İsyan çıkan bölgelere askeri kuvvet- temin ediyordu. Patrikhane ve Ermeni Milli
lerin zamanında gitmesini etkileyen bazı Meclisi, iki mahir tüfenkçi ustasını Zeytun
nedenler de bulunmaktaydı. İskenderun is- mektep muallimleriyle birlikte oraya gönder-
kelesi gibi deniz yoluyla her türlü ulaşımı ve mişdi.34
bölgeye geçişi sağlayan bir yer ile Zeytun gibi
(28) Orhan Doğan, “Zeytun (Süleymanlı) Ermenileri Tarafından Şehit
devamlı bir isyan bölgesinin Halep Vilayeti Edilen Osmanlı Askeri (Osmanlı Arşiv Vesikalarına Göre), KSÜ
Sosyal Bilimler Dergisi, 9 (2), 2012, s.64-69.
dahilinde ve vilayet merkezi yakınında bu- (29) Ercüment Kuran, “Tarihte Türkler ve Ermeniler”, Osmanlı’dan
Günümüze Ermeni Sorunu, Yeni Türkiye Yay., Editör: Hasan Ce-
lunması vilayet genelindeki asayişi etkileyen
lal Güzel, Ankara, 2001, s.55.
en temel unsurlardı. İskenderun’dan Halep (30) Yahya Bağçeci, “1895 Zeytun Ermeni İsyanı”, Turkish Studies, Vo-
4
lume 3/ 2, Spring 2008, s.128-133. 1
vilayet merkezine kadar olan yol üzerindeki (31) Ramazan Erhan Güllü, “1895-1896 Ermeni İsyanlarının Osmanlı 0/20
Vilayet İdaresine Etkileri-Halep Öneği”, OTAM, 32/ Güz, 2012, 6
kahvehanelere hatta bu yolda taşımacılık ya- s.5. YE
pan arabacılara varıncaya kadar birçok işyeri (32) The New York Times, 25 February 1896. Kİ
(33) The New York Times, 24 February 1896. ÜR
ve çalışanlar Ermeni komitecilerin hizmetin- (34) Latif DinçAslan, “Zeytun’da Misyoner Faaliyetleri”, Hoşgörüden T
Yol Ayrımına Ermeniler, Cilt: 3, Erciyes Üniversitesi Yay., Kayseri, Nİ
deydi. Aynı durum Halep ile Antep, Zeytun, 2009, s.23. YE
Tüm bu yaşananlar karşısında Osman- kalmıştı. Zeytunlu isyancıların kargaşaya son
lı Devleti olayların önünü almak için askeri vermemeleri üzerine Avrupa konsolosları-
kuvvet göndermek istemesi üzerine söz ko- nın aracılığı ile yapılan anlaşma ile Zeytunlu
nusu durumla ilgili olarak The New York Ti- Ermeniler amaçlarına ulaşmışlardı. Böylece
mes gazetesi “Zeytunlulara Genel Af Gelebi- Hınçak komitesi tarafından çıkarılan ve bin-
lir” başlığı ile olayları okuyucularına taşımıştı. lerce masum insanın katledilmesine neden
Haberde Osmanlı Devleti, yabancı diplo- olan Zeytun isyanı, Osmanlı Devletine yapı-
matlar aracılığı ile, Zeytun’u ellerinde tutan lan bir başkaldırıydı ve bununla ilgili bir ce-
Ermenilere yönelik genel af getirilebileceği zalandırma da olmamıştı. Yalnızca Osmanlı
ancak Ermeni komitecilerin cezalandıracağı- Devleti, uluslararası alanda itibar kaybetmiş-
nı belirtilmişti. Ayrıca yaşanan bu gerginlik ve ti.38 Bunun yanı sıra Osmanlı Devleti, ayak-
savaşlar nedeniyle Diyarbakır ve Bitlis’te de lanma sırasında Türk asker ve sivillleri arasın-
koleranın baş gösterdiği ve dolayısıyla halk da 20.000 civarında insan hayatını kaymet-
sağlığının tehlikede olduğu belirtiliyordu.35 mişti. Avrupalı devletlerin konsoloslukları
Gazete bir başka haberinde Maraş ve çevre- tarafından yapılan araştırma, arabuluculuk ve
sindeki genel durumu belirterek insanların baskılar nedeniyle Osmanlı Devleti, asilerle
korktukları, dövme ya da yaralama olayların- anlaşmaya varmış olsa da ne acıdır ki isyancı
da suçluların cezalandırılmadığı, Amerikalı- Ermeniler, yabancı devletlerin kontrolü dahi-
ların yaptıkları yardımlar dışında bölgedeki linde yurt dışına çıkarılmışlardı.39
ihtiyaç sahiplerine yardım edilmediği, yerel
Sadece Zeytun’da Maraş’ta isyanlar
halkın durumunun gözlenmesi için gelenlere
çıkmamıştı. Olaylar Antep’e de sıçramıştı.
kötü muamele edildiği yazmaktaydı.36
Komite örgütlenmesinin merkezi genellikle
8 Söz konusu aynı gazete, Zeytun’u ku- okullardı. Özellikle Hınçak örgütlenmesinin
şatan Osmanlı askeri ile burayı ellerinde bu- yoğun olduğu Antep’de bu cemiyetin liderle-
lunduran Ermeniler arasındaki görüşmelerin ri ve idari kadrosunda görev alanlar genelde
Avrupalı konsolosluklar aracılığı ile gerçek- Amerikan Koleji ile yakın temas halinde bu-
leştirileceğini ancak Osmanlı Devleti’nin, lunmaktaydılar. Ayrıca Hınçak komite üyeleri
Zeytun’dan gelecek raporlar sonrasına bir ka- bu kolejde eğitim almışlardı.40
rara varacağını belirtmişti. İngiltere’nin İstan-
1895 yılının Ekim ayında Hınçaklar,
bul Büyük Elçisi Philip Currie’nin 2 Ocak’ta
Antep’te taşkınlıklara başlamışlardı. Bu olay-
Bab-i Ali ile yaptığı görüşme neticesinde Av-
lar Halep İngiliz Konsolosluğu tarafından öğ-
rupalı devletlerin konsoloslukların aracılığı
renilmiş ve İngiltere’nin İstanbul Büyükelçisi
ile Zeytun meselesinin çözülmesi önerisinde
Philip Currie, durumu Osmanlı Devleti’ne
Sultan’ın onayını almada başarılı olduğunu
iletmişti. İsyanın 1896 Kasım’ın da başlama-
yazmaktaydı.37
sından sonra Ermeniler, Müslümanlara zenç
Zeytun’daki Ermenilerin silahlarını ve kezzap dökmekle kalmayıp kalabalık ha-
bırakarak af ve merhamet istemeye niyetli lindeki Müslümanlar üzerine dinamitler fır-
oldukları İngiltere Hariciye Nezareti tarafın- latmışlardı. Olaylardan sonra Halep İngiliz
dan Osmanlı Devleti’ne bildirilmişti. Bu tek- Konsolosu Barhnam, İstanbul Büyükelçisi
life olumlu bakan Osmanlı Devleti, Zeytun-
(35) The New York Times, 12 February 1896.
4 luları itaat etmeye davet etmek ve affın şart- (36) The New York Times, 16 February 1896.
1 (37) The New York Times, 4 January 1896
0
0/2 larını tebliğ etmek için Maraş’tan gönderilen (38) Yayha Bağçeci, a.g.m., s.139-146.
6 (39) Mehmet Yetişkin, “Maraş’ta Ermeni Nüfusu: Osmanlı Son Dö-
YE Ermeni ileri gelenlerini Zeytun’a göndermiş nemi, Mütareke ve Milli Mücadele Yılları”, http://dergiler.ankara.
ÜRKİ ancak bu şahıslar Zeytunlular tarafından hap- (40) eMdeuh.tmr/edte rAgliil eYrı/l1d9ır/ı1m9/, 6“2X.pIXdf.. Yüzyılın Son Çeyreğinde Ayntab Ka-
T se atılmıştı. Bu nedenle de Osmanlı Devleti zasında Ermeni Milliyetçiliği ve Amerikan Misyonerleri’’, Hoşgö-
Nİ rüden Yol Ayrımına Ermeniler, Cilt: 3, Erciyes Üniversitesi Yay.,
YE askeri harekata devam etmek durumunda Kayseri, 2009, s.53.
P. Currie’ye gönderdiği telgraflarda olayla- yağmalama ve adam öldürmeye zorlandıkları
rı Hınçak komitesinin Ermeniler arasında ya da kışkırtıldıkları anlatılmıştır. Bu içerik-
başlattığı fesat yüzünden başladığını yaz- lerle dolu olan “Bleeding Armenia” adlı kitap
mıştı. Kevork Safarian’ın “A Briefer History 1893’te başlayan olayların 1894 Ağustos’un-
of Aintab” adlı eserinde Ermenilerden 300 da da devam ettiğini bölgeye Hamidiye Alay-
savunmasız insanın hayatını kaybettiği be- larının gönderildiğini ve Ermeni köylerine ya-
lirtilmekte ve daha kötüsü ise tüm eserlerde pılan saldırılardan, öldürülen Ermenilerden
olaylara Antep’teki askerlerin de katıldığı ve Osmanlı Devleti’nin ve onların kontrolünde-
Müslüman kalabalıkla birlikte Ermenilerin ki birliklerin bundan büyük bir zevk aldığını
katledildiğinin yazılmış olmasıydı. Oysa olay- yazmaktaydı. Ayrıca kırk köyün yok edildiği
lar süresince Antep Kaymakamlığı ve bağlı ve ölü sayısının on ya da on beş bin olduğunu
askerler, Ermenileri korumak için azami çaba belirtmekteydi. Bu kitap, olaylarla ilgili görgü
sarfetmişti.41 tanıklıklarının tek taraflı yazdıkları mektup-
lardan bir derlemedir.44
Ermenilerin ayaklanmaları Doğu Ana-
dolu bölgesinde de devam etmiştir. Ermeni Yalnız şunu da belirtmeliyiz ki Hamidi-
komiteciler, Sason olaylarını ilk olarak 1894 ye Alayları halinde devletin güvenlik birimleri
yılında çıkarmışlardı. Osmanlı Devleti yanlısı kapsamına alınan aşiretlerin, Ermeni köyleri-
Ermeni Patriği Aşıkyan, devletin Ermenilere ne yönelik bir talan ekonomisine yöneldikleri
karşı sergilediği iyi niyetli yaklaşımlarını de- doğru olmakla birlikte bu duruma yol açan
ekonomik, sosyal ve değişen siyasal koşullar-
vam ettirmesi için Anadolu’daki olayların iç
da etkili olmuştur. Bölge ekonomisinin tica-
yüzünü hükümete anlatmak istemişti. Bunu
rileşmesi, meta ekonomisinin yaygınlaşması,
öğrenen Hınçaklar, patriğe karşı bir suikast
düzenlemişlerdi. Suikastten sağ kurtulan toprağın özel mülk haline dönüşmesi gibi et- 9
kenler de söz konusudur. Bir başka ifadeyle
patrik, görevinden istifa etmiş yerine Ermeni
Hamidiye Alayları şeklinde örgütlenen Kürt
komitecilerin proğramlarını kabul eden İz-
aşiretleri, aşar iltizamından pay almak nokta-
mirliyan geçmişti. Böylelikle tahrikler sonucu
sında kabarık iştahları gayrinizami talana yol
1895’te Sason ayaklanması başlamıştır.42
açmıştır.45
İsyanın oluşturulmasında etkili olan
Turkey And The Armenian Atrociti-
Murat Boyacıyan, Ermeni meselesi üzerine
es adlı kitabın Sason olaylarının anlatıldığı
Avrupalı devletlerin dikkatini çekmeyi başar-
bölümde Doğu Anadolu’da ağırlıklı nüfu-
mıştı. Böylelikle İngiltere, Fransa ve Rusya
sun Ermeni olması, bölgedeki mahsullerin
Osmanlı Devleti’ne baskı yapmış, devletin iç
verimliliği ve Ermeni halkın refahının Kürt
işlerine karışarak olayların incelenmesi için
aşiretlerde kıskançlığa neden olduğu anlatıl-
“Tahkik Heyeti” oluşturmuşlardı. Bu mesele
mıştır. Söz konusu kitap, Ermenilerden hem
Avrupa’da çarpıtılarak Türkleri tamamıyla za-
Osmanlı Devleti’nin vergi almasının hem de
lim göstermeye yetmişti. Bu durum, ABD’de
de Türkler aleyhinde yayınların yapılamasına (41) Halil Özşavlı, “1895 Antep Ermeni Olayları”, The Journel of Aca-
demic Social Science Studies, Volume 5, Issue 8, December, 2012,
neden olmuştu.43
s.963.
(42) Ahmet Altıntaş, “Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Ermeni Sorunu-
nun Ortaya Çıkışında Fransa’nın Rolü”, Afyon Kocatepe Üniversi-
Van Gölü’nün batısında kalan dağlık
tesi Sosyal Bilimler Dergisi, s.51.
bir yer olan Sason, Ermeniler ve Kürtlerin http://www.aku.edu.tr/aku/dosyayonetimi/sosyalbilens/dergi/
4
VII1/aaltintas.pdf. Erişim Tarihi: 03.09.2014. 1
ikamet ettiği bir bölgeydi. Ermeni köyleri bir (43) Celal Öney, “Amerikan Board ve Sason Ermeni İsyanının Ameri- 0/20
ka’da Propaganda Aracı Olarak Kullanılması”, Batman Üniversitesi 6
merkezde gruplaşmışken Kürt köyleri dağı- Yaşam Bilimleri Dergisi, C: 1, S:1, 2012, s.219-220. YE
nık halde bulunmaktaydı. Sason hadisesinde (44) A. W. William, M.S. Gabriel, Bleeding Armenia , Publishers Union, Kİ
1896. ÜR
Batılı kaynaklar, Türklerden emir alan Kürt- (45) Nadir Özbek, “Anadolu İslahatı, Ermeni Sorunu ve Vergi Tahsil- T
darlığı 1895-1908” Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, S: 9, Güz/ Nİ
lerin, Ermeniler üzerine saldırarak haraç, 2009, s.78. YE
Kürtlerin zorla para toplanmasının büyük bir vülüyorken kadınlara kocalarının ve babala-
bezginliğe yol açtığı ifade edilirken bu verimli rının gözü önünde tecavüz ediliyordu. Yapılan
topraklara komitecilerin göz dikmesinin de zulümler, Gotların ve Hunların işgallerindeki
doğal olduğu belirtilmişti(!). Eserde bölge- dehşeti geride bırakıyordu” şeklinde ifadeler
deki Kürtlerin devlet desteğiyle Ermeniler kullanmaktaydı.47
üzerine püskürtüldüğü, bu nedenle de Er-
Osmanlı topraklarının çeşitli bölgele-
menilerin kendilerini savunmak durumunda
rinde Ermeniler tarafından gerçekleştirilen
oldukları ve esasında isyancı olmadıkları be-
katliamlar Amerikan basınında da yer almış-
lirtilmekteydi.
tı. 1895’de ABD’de yürütülen “Ermenilere
Söz konusu kitap incelendiğinde man- Yardım” kampanyasında pek çok kiliselerde
tık hatalarında olduğu rahatlıkla görülebilir. Türklere lanet duaları yapılmıştı. Açık hava
Ermenilerin masum gösterildiği bu kitapta mitinglerinde akıl almaz iftiralar edilmiş-
askeri kuvvetçe çok olan Osmanlı askerlerine ti.48 Kampanya’ya katılan “Christian Herald”
ve Kürtlere karşı verilen mücadele 3 Ermeni adlı New York gazetesi, toplanan paraları
köyünün yakıldığı ancak 7 Ermeninin öldü- Ermenilere dağıtmak üzere W.Howard adlı
rüldüğünden (!) bahsedilmiştir. (Bu durum bir şahsı Van’a göndermişti. Türk hükümeti
Ermenilerin silahlama konusunda kuvvetli aleyhine ve Ermenilere yönelik katliamların
olduğunu gösterir. O halde nasıl çaresiz ve yapıldığı ve bu nedenle bir çok sıkıntının ya-
sefil olabiliyor.) şadığını anlatan makalesi yüzünden Osmanlı
Devleti bu kişiyi topraklarına sokmak isteme-
Yapılan araştırmada Türk yönetimin
mişti. Mr. Howard, Rusya ve İran üzerinden
tüfenkler ve toplar bulduğu ve bunun baha-
Van’a ulaşmak istemişse de bunu başarama-
ne edildiği ifade edilmiştir. Sason’daki olaylar
10 mış ve İstanbul’daki Amerikan Büyükelçisi
Avrupa’da katliam yapılıyor gibi gösterilmiş
Bay Terrell’e kabul edilmeyişini içeren bir
neticede İngiltere’nin İstanbul’daki büyü-
yazı hükümetçe gönderilmişti. Bunun üzeri-
kelçiliği tarafından yaptırılan soruşturmada
ne Amerikan Board veznedarı W. W. Peet’e
Osmanlı Devleti’nin uyarıldığına dikkat çe-
gönderilen paralar H. O. Dwight aracılığı ile
kilmekteydi. Avruplılarca yapılan inceleme
Van Ermenilerine dağıtılmıştı.49 Osmanlı El-
raporlarında Ermenilere katliam yapıldığı
çisi Mavroyeni Bey, Mr. Howard’ın yayınları
noktasında hem fikir oldukları söz konusu
ve konuşmalarıyla koyu bir Türk düşmanı ol-
kitapda belirtilmiştir.46
duğunu ABD Dışişlerine ispatlamış olmasına
rağmen pek bir değişiklik olmamıştı. Bu ve
c- Ermeni Olaylarının
benzeri şahıslar, Ermenilere yardımları elden
ABD’de Propaganda Malzemesi
dağıtarak bir kez daha Türk düşmanlığı pro-
Olarak Kullanımı
pagandası yapmışlardı.50
1894 yılından itibaren Anadolu’nun
Amerikan basının en etkili gazetesi
muhtelif yerlerinde Ermeni asilerce çıkartılan
olan The New York Times, 4 Ocak 1896 ta-
olaylar basılan binlerce kitap, gazete, broşür-
rihli haberini “Ermenilerin Acıları” şeklinde
de yer almaya başlamıştı. Propaganda amaçlı
vermişti. Bu haberde Erzurum, Erzincan,
yazılmış olan “Turkey And The Armenian At-
Bayburt, Bitlis, Van vilayetlerinde Ermenile-
14 rocites” adlı kitap; “Daily News”in Ermenilere rin durumları ve Amerikan misyonerlerin fa-
0
2 yönelik yapılanların ayrıntılı olarak anlatıldı-
0/ aliyetlerine değinmişti. Erzurum’daki Erme-
6
E ğını ve tüm bunların İngiliz gazetelerinde yer
Y
ÜRKİ almasının insanlar arasında büyük tepkiye ((4467)) EEddwwiinn MMuunnsseellll BBlliissss., aa..gg..ee..,, ss..336485--337406..
T neden olduğunu yazmaktaydı. Söz konusu (48) Davut Kılıç, a.g.e., s.251.
Nİ (49) A. W. Williams, M. S. Gabriel, Bleeding Armenia, s.404.
YE kitap, okurlarına seslenirken “…erkekler dö- (50) .Davut Kılıç, a.g.e., s.251.