ERFGOED IN DE KLAS. Een handboek voor leerkrachten

79 Pages·2005·4.61 MB·Dutch

ERFGOED IN DE KLAS
Een handboek voor leerkrachten
Erfgoed in al zijn vormen staat de jongste tijd opvallend in de
kijker. Het basis- en secundair/voortgezet onderwijs spelen op
die evolutie in. Maar er is meer: erfgoed leent zich ook uitstekend
om nieuwe pedagogische tendensen, zoals vakoverschrijdend
werken en projectwerk, toe te passen. Over heel Europa zijn al
heel wat boeiende aanzetten daartoe gegeven.
Een overkoepelend project over erfgoededucatie in een Europese
context - met een vernieuwend opleidingspakket, dito materiaal
en goede praktijkvoorbeelden - ontbrak vooralsnog. In die leemte
wil HEREDUC (HERitage EDUCation), een onderdeel van de
Comenius 2.1.-actie binnen het Socrates-programma van de
Europese Unie, voorzien. Dat doet het project met dit handboek
en de bijbehorende website www.hereduc.net.
Het handboek bevat algemene beschouwingen over erfgoed in
Europa en spitst zich toe op de manier waarop leerkrachten dit
erfgoed in hun lessen kunnen integreren, zowel in het basis- als het
secundair/ voortgezet onderwijs. De teksten zijn geschreven met
het oog op de praktijk. Het boek besluit met een reeks van 34
inspirerende praktijkvoorbeelden uit vijf Europese landen en een
selectieve bibliografie over het onderwerp.
ERFGOED IN DE KLAS - EEN HANDBOEK VOOR LEERKRACHTENI 3
COLOFON VOORWOORD
In een lezing op de conferentie van Europa Nostra over erfgoed-
educatie in Europa (Den Haag, oktober 2004) maakte ik gebruik
van twee citaten om mijn ideeën te kaderen:
Voor vragen met betrekking tot dit handboek of het project:
Ten eerste citeerde ik Kurt Lewin(1890-1947): “Er is niets zo
Veerle De Troyer en Jens Vermeersch
praktisch als een goede theorie.” Ik betreurde het feit dat er tot
Het Gemeenschapsonderwijs - Sector Internationalisering
E. Jacqmainlaan 20 op heden nog maar weinig theoretische discussies zijn gevoerd
B - 1000 BRUSSEL over erfgoededucatie in Europa. Naar mijn aanvoelen is er
Telefoon: [phone] • Fax: [phone] namelijk een sterkere theoretische onderbouw nodig die de
E-mail: [email protected] • www.hereduc.net
vele Europese projecten rond erfgoededucatie kan omkaderen.
Eindredactie:Veerle De Troyer
Vervolgens keerde ik de premisse van Lewin om: “er is niets zo
Administratieve coördinatie:Veerle De Troyer, Jens Vermeersch en Katrien Lehouck (Het Gemeenschapsonderwijs, Sector Internationalisering)
theoretisch als een voorbeeld van goede praktijk”. En opnieuw
Inhoudelijke coördinatie:Veerle De Troyer, Hildegarde Van Genechten betreurde ik het feit dat er een gebrek aan praktijkevaluatie is,
die ons zou toelaten om theorieën op te bouwen op basis van
Auteurs:Veerle De Troyer, Jens Vermeersch (Gemeenschapsonderwijs, BE), Hildegarde Van Genechten, Patrick Van den Nieuwenhof (Culturele Biografie
Vlaanderen vzw, BE), Klaus Kösters (Landschaftsverband Westfalen-Lippe, DE), Pieter Mols (Identiteitsfabriek Zuidoost, NL), Jacqueline Van Leeuwen voorbeelden van goede praktijk. Dat zou ons ook in staat stellen
(KU Leuven, BE), Nicole Vitré (Centre de Culture Européenne, St Jean d’Angély, FR), Fabio Pizzicanella, Maria Antonietta Destro, Maria Antonella Fusco precies te omschrijven wat we verstaan onder ‘goede praktijk’.
(Ministero per i Beni et le Attività Culturali, IT).
Ik was dan ook enorm geboeid toen Veerle De Troyerme ver-
We willen ook graag alle leerkrachten en medewerkers uit het erfgoedveld bedanken voor hun bijdrage in het samenstellen van hoofdstuk 5.
telde over HEREDUC, over de doelstellingen en de uitwerking
Nederlandse taalbewerking:Patrick De Rynck
van het project. Het leek een beloofde start van een project dat
Recensent: Tim Copeland (International Centre for Heritage Education, UK) tegemoet zou kunnen komen aan de hierboven aangehaalde
pijnpunten. Mijn interesse groeide bovendien toen ik de resul-
Vormgeving:Bart Vliegen (www.watchitproductions.be)
taten van het project bekeek. Hier werd niet alleen een aanzet
Druk: Garant gedaan om erfgoed te definiëren; er werd ook ruimte
gecreëerd om te discussiëren over de implicaties van erfgoed-
educatie op Europees vlak. Daarnaast werden er suggesties en
richtlijnen ontwikkeld voor mogelijke schoolprojecten rond een
Met de steun van de Europese Commissie binnen het kader van het Socrates Comenius programma. Comenius 2.1. - project nr. 106171-CP-1-2002-1-BE-COMENIUS-C21. veelvoud aan thema’s. De efficiëntie van deze aanpak komt tot
De inhoud van dit project reflecteert niet noodzakelijk de positie van de Europese Commissie, noch ligt er enige verantwoordelijkheid bij de EU. uiting in de 34 gedetailleerde analyses van projecten.
De resultaten van het HEREDUC-project verdienen het om te
worden verspreid. Ik wil de deelnemers aan dit project dan ook
Erfgoed in de klas
Een handboek voor leerkrachten feliciteren voor de erkenning en voor de verdere ontwikkeling
Antwerpen - Apeldoorn van de symbiotische relatie die er bestaat tussen erfgoed, edu-
Garant
2005 catie en Europa.
156 pagina’s - 24 cm.
D/2005/5779/76
ISBN 90-441-1801-3 Tim Copeland
NUR 810
International Centre for Heritage Education
Ontwerp omslag: Watch It Productions University of Gloucestershire
© Uitgeverij Garant en auteurs
Cheltenham
Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of vermenigvuldigd, vertaald, openbaar gemaakt door middel van Verenigd Koninkrijk
fotokopie, druk, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever en auteurs.
Garant
Somersstraat 13-15, B - 2018 Antwerpen (België)
Koninginnelaan 96, NL - 7315 EB Apeldoorn (Nederland)
Central, 99 Wallis Road, London E9 5LN (Verenigd Koninkrijk)
Coronet, 311 Bainbridge Street, Philadelphia PA 19147 (USA)
www.garant-uitgevers.be • [email protected] • www.garant-uitgevers.nl • [email protected]
4IERFGOED IN DE KLAS - EEN HANDBOEK VOOR LEERKRACHTEN ERFGOED IN DE KLAS - EEN HANDBOEK VOOR LEERKRACHTENI 5
WHAT’S IN A NAME?
Ter kennismaking
Sinds de negentiende eeuw kreeg de zorg voor het erfgoed Gemeenschapsonderwijs in Vlaanderen. De inhoudelijke super-
steeds meer aandacht. Aanvankelijk verstond men onder dat visie gebeurde door Veerle De Troyer en Hildegarde Van
begrip ‘erfgoed’ vooral monumenten en relieken met een Genechtenvan Culturele Biografie Vlaanderen vzw, steunpunt
geschiedkundige waarde, die in veel gevallen bruikbaar waren voor archiefinstellingen, erfgoedcellen en musea in Vlaanderen.
bij de natievorming. Als erfgoed in het onderwijs al aan bod Partnerorganisaties vonden we in Duitsland, Frankrijk, Italië en
kwam, was dat meestal in de vorm van (passieve) bezoeken aan Nederland. Daar werd het inhoudelijke werk geleverd door
monumenten of musea. Vanaf de jaren 1970 verwierf de zorg leerkrachten of mensen uit het werkveld van de erfgoededu-
voor het erfgoed een steeds groter maatschappelijk draagvlak catie met een pedagogische achtergrond: Klaus Köstersvan
en kreeg ze een ruimere betekenis. De toenemende belangstel- het Landesmedienzentrum Westfalen-Lippe (Duitsland), Pieter
ling kwam bijvoorbeeld tot uiting in de massale deelname van Molsvan Identiteitsfabriek Zuidoost (Nederland), Fabio
het publiek aan de (Europese) Open Monumentendagen, die Pizzicannella, Maria Antonella Fuscoen Maria Antonietta
precies tot doel hebben dat publiek en ook de overheden te Destrovan het Centro per i Servizi educativi van het Ministero
sensibiliseren voor ons erfgoed. Tijdens het jongste decennium per i Beni e le Attività Culturali in Rome (Italië) en Nicole Vitré
werd het begrip ‘erfgoed’ uitgebreid met het immaterieel erf- van het Centre de Culture Européenne de St-Jean d’Angély
goed (verhalen, tradities…) en bijvoorbeeld ook met de zoge- (Frankrijk). Jacqueline Van Leeuwenschreef het hoofdstuk
heten ‘cultuurlandschappen’ die de menselijke impact op over erfgoedprojecten in het secundair/voortgezet onderwijs en
bepaalde gebieden weerspiegelen. Daarnaast worden voorheen voor de voorbeelden uit hoofdstuk 5 hebben de betrokken leer-
‘gesloten’ instellingen, zoals bijvoorbeeld archiefinstellingen, krachten of instellingen zelf heel wat informatie aangereikt.
hoe langer hoe meer publiek ontsloten. Patrick De Rynckbewerkte en redigeerde tot slot het geheel.
Door deze ruimere maatschappelijke ontsluiting en belangstelling We hopen dat dit internationale partnerschap een inspirerend
komt erfgoed ook in het onderwijs meer aan bod, en terecht. werkinstrument tot stand heeft gebracht dat de volgende jaren
Nieuwe pedagogische aanpakken, zoals vakoverschrijdend werken goede diensten zal bewijzen.
en projectwerk, lenen zich bovendien uitstekend om met erfgoed
aan de slag te gaan in zowel het basis- als secundair/voortgezet Het handboek is gepubliceerd in vijf talen: Duits, Engels, Frans,
onderwijs. In diverse Europese landen zijn daar al aanzetten toe Italiaans en Nederlands. Op de website www.hereduc.net
gegeven, maar tot op heden ontbrak een algemene inleiding kunnen leerkrachten volgen hoe erfgoed en onderwijs elkaar
voor erfgoededucatie in een Europese context. vinden in hun eigen land en in andere landen. Het
Gemeenschapsonderwijs zal er als projectcoördinator zorg voor
In die leemte wil het HEREDUC-project voorzien. Het maakt dragen dat de site ook na de subsidieperiode wordt onder-
deel uit van de Comenius 2.1-actie van het Europese onderwijs- houden. Dat moet een waarborg bieden voor de duurzame
subsidieprogramma Socrates. Die biedt de mogelijkheid om, in voortzetting en de actualisering van de projectresultaten.
een samenwerking van partners uit verschillende Europese lan-
den, nieuwe methodes, onderwijsstrategieën en lesmateriaal te Beide instrumenten, het handboek en de website, zullen worden
ontwikkelen. Doel is de kwaliteit van de opleiding en de gebruikt in de Comenius 2.2-cursussen die de projectcoördi-
lespraktijk van leerkrachten en andere personeelsleden in het nator vanaf oktober 2005 regelmatig zal inrichten op diverse
schoolonderwijs te verhogen. Europese locaties, afwisselend voor het basis- en het secundair/
Dit HEREDUC-handboek en de bijbehorende website - met hun voortgezet onderwijs. Deze Europese nascholingsactiviteiten
Europese invalshoek zijn ze de eerste in hun soort - zijn de twee zullen via voorgaande website worden aangekondigd.
eindproducten van het project, waarin ‘HEREDUC’ staat voor
‘HERitage EDUCation’. Het project liep van oktober 2002 tot
oktober 2005. De belangrijkste doelstelling was de ontwikkeling Veerle De Troyer
van een vernieuwend opleidingspakket en dito materiaal voor Jens Vermeersch
leerkrachten uit het basis- en secundair/voortgezet onderwijs
die erfgoed als volwaardig onderwerp in hun klaspraktijk willen Het Gemeenschapsonderwijs, Sector Internationalisering
integreren.
Het concept werd uitgewerkt door Veerle De Troyeren Jens
Vermeerschvan de Sector Internationalisering van het
6IERFGOED IN DE KLAS - EEN HANDBOEK VOOR LEERKRACHTEN ERFGOED IN DE KLAS - EEN HANDBOEK VOOR LEERKRACHTENI 7
TEASERS INHOUD
Voorwoord, Tim Copeland........................................................5
Ter kennismaking.......................................................................7
Teasers........................................................................................8
monument
In de buurt van de school staat een in de weg van nieuwe bouwplannen. HOOFDSTUK 1 HOOFDSTUK 4
EEN KLASREIS NAAR VROEGER, ERFGOEDPROJECTEN IN ALLE MATEN....................................47
Kunnen leerlingen hun steentje bijdragen tot de discussie?
MET DE BLIK OP DE TOEKOMST.............................................11 Erfgoededucatie in het secundair/voortgezet onderwijs
Wie is voor en wie is tegen? Cultureel erfgoed, wat is dat?
Waarom? 4.1 Organisatorische aspecten...............................................48
1.1 Cultureel erfgoed, wat is dat?..........................................12 4.1.1 Gesloten of open?..................................................48
1.2 Het ene erfgoed is het andere niet: typologie.................13 4.1.2 De keuze van het erfgoed......................................49
monsters
De in de plaatselijke kerk zijn best wel leuk om naar te kijken. 1.3 Waarom wordt iets ‘cultureel erfgoed’? 4.1.3 Afspraken in de school...........................................50
Een kwintet van aspecten................................................14 4.1.4 Afspraken met de erfgoedpartners.........................53
Rare jongens, die middeleeuwers…
1.3.1 Common Sense.....................................................14 4.2 Een schets van een ergoedonderzoeksproject.................54
Maar welk wereldbeeld zit erachter verscholen? 1.3.2 Maatschappelijke waarde......................................14 4.2.1 Oriëntatiefase..........................................................54
1.3.3 Wetenschappelijke betekenis................................14 4.2.2 De planning............................................................56
saai 1.3.4 De band met de omgeving..................................14 4.2.3 De kernactiviteit: het onderzoek............................57
Een archief, dat is een magazijn met dicht op elkaar gestapelde rekken en kilometers en onleesbaar papier.
reis 1.3.5. Persoonlijke betekenis...........................................15 4.2.4 De presentatie van de resultaten...........................58
Tot blijkt dat je in een archief op kunt gaan. 1.4 Zorgen voor de identiteit van onze samenleving............15 4.2.5 De evaluatie: feedback en dank.............................59
Erfgoed als een spannende, mysterieuze en boeiende reis doorheen de tijd… 1.5 Tot slot..............................................................................15 4.3 Besluit...............................................................................60
•Erfgoedproject-planner.........................................................61
bizarre
Een zonderlinge schrijver richt zijn huis in met op het eerste gezicht objecten van over de hele wereld. HOOFDSTUK 2
ERFGOEDEDUCATIE, EUROPA EN IDENTITEIT.........................17 HOOFDSTUK 5
Hij heeft blijkbaar een eigenaardige visie op andere culturen.
Een pleidooi VOORBEELDEN UIT DE PRAKTIJK............................................67
Maar is zijn blik wel zo vreemd? 34 Europese cases stellen zich voor
2.1 Cultuur en cultureel erfgoed en/in Europa......................18
2.2 ‘Goed’ en ‘slecht’ erfgoed?..............................................19 5.1 Smaakmakers en inspiratiebronnen.................................68
Beschouw een museum nu eens als een winkel vol onverkoopbare voorwerpen.
2.3 Grensoverschrijdend erfgoed...........................................19 5.2 De grote lijnen.................................................................68
En die winkel vraagt jou om een reclamecampagne te ontwerpen. 2.4 Cultureel erfgoed als confrontatie...................................19 5.3 Projecten voor jongere kinderen......................................69
koopwaar
Hoe overtuig je mensen van je ? 2.5 Duurzaamheid..................................................................20 5.3.1 Vreemde voorwerpen in musea.............................69
2.6 Erfgoededucatie en natuurzorg.......................................21 5.3.2 Het museum als podium........................................70
2.7 Erfgoededucatie en de basisschool..................................21 5.3.3 Erfgoedsites in de buurt.........................................70
Burgers spannen zich in om een waardevol plaatselijk cultuurlandschap te bewaren. 2.8 Erfgoededucatie en de hogere klassen............................22 5.3.4 (Immaterieel) Erfgoed in het dagelijks leven..........71
2.9 Verantwoordelijkheid........................................................22 5.3.5 Op zoek naar geschiedenis....................................71
Ze doen dat voor de toekomstige generaties zodat ook zij er nog mee kunnen kennismaken.
toekomst 5.4 Projecten voor oudere leerlingen.....................................72
Of hoe de zorg voor het verleden ook zorg voor de is… 5.4.1 Inleiding in het werk van archeologen en musea..72
HOOFDSTUK 3 5.4.2 Monumenten in onze buurt...................................72
LEREN MET EN VAN ERFGOED................................................25 5.4.3. Cultuurlandschappen............................................73
Perceptie en verbeelding.
Erfgoededucatie op de basisschool 5.4.4. Het christelijk Europa.............................................73
Het lijken woorden die pas recent zijn ‘uitgevonden’. 5.4.5 Geschiedenis als magistra vitae..............................74
Dat is natuurlijk niet zo. 3.1 Het methodisch-didactisch kader.....................................26 5.4.6 De donkere kant van de Europese geschiedenis....74
verbeelding 3.1.1 Sporen...................................................................26
Onze voorouders hadden bijvoorbeeld zeer veel .
3.1.2 Cultuur als depot van sporen................................27
Hoe bouw je bijvoorbeeld een huis zonder architect? 3.1.3 Erfgoed in een pedagogisch perspectief...............27
3.1.4 De culturele biografie............................................28 1. Oude dingen, nieuwe dingen............................................77
En hoe spendeer je je geld als er geen supermarkten zijn?
3.1.5 Methodisch-didactisch frame................................29 2. De identificatiekamer........................................................78
3.2 De voorbeelden................................................................32 3. De verkoper en het museum.............................................79
massamoord
In een rustig dorp wordt in 1944 een gepleegd op onschuldige burgers. 3.2.1 Musea en verzamelingen........................................32 4. Van wie is deze koffer?......................................................80
? 3.2.2 Het landschap.........................................................36 5. Archeoludix........................................................................81
Behoort ook dit tot het Europese erfgoed
3.2.3 Rituelen en verhalen...............................................40 6. De Brera ontdekken...........................................................82
3.2.4 Archieven................................................................44 7. Gevraagd: personeel en inspecteurs..................................84
8. De avonturen van Kalle de museummol...........................86
9. Reisavonturen in het archief..............................................88
10. Monsters in de kerk!..........................................................90
11. Dood en begraven.............................................................92
8IERFGOED IN DE KLAS - EEN HANDBOEK VOOR LEERKRACHTEN ERFGOED IN DE KLAS - EEN HANDBOEK VOOR LEERKRACHTEN I9
INHOUD
12. Lekker stout!......................................................................94
13. Smakelijk erfgoed!.............................................................96
14. Legenden van de Rijn........................................................98
15. Zout uit Werl...................................................................100
16. De verborgen stad...........................................................102
17. Werken in een museum...................................................104
18. Het geheimzinnige motel.................................................105
19. Back to the future............................................................106
20. Een schat op school.........................................................108
21. School en architectuur.....................................................110
K
22. Mijn buurt in mijn stad...................................................114
U
23. Caserta, meer dan een paleis..........................................116
T
24. Cookies............................................................................118 S
25. De dijk en het water........................................................120 D
26. Het cultuurlandschap van Tecklenburg...........................122 F
O
27. Hirsau: een benidictijnerabdij
O
en een centrum van het monnikendom...........................124
H
28. In de ban van het mysterie.............................................126
29. Politieke propaganda versus realiteit...............................128
30. Kunst en politiek..............................................................130
31. De verbeelding van de Oriënt in huis..............................132
32. Oog in oog......................................................................134
33. Op heksenjacht................................................................136
34. Wat is een mensenleven waard?.....................................138
BIJLAGE 1
ERFGOEDEDUCATIE: EEN SELECTIEVE BIBLIOGRAFIE.............141
BIJLAGE 2
DE HEREDUC-PARTNERS.........................................................151
Eindnoten................................................................................154 EEN KLASREIS NAAR VROEGER,
Fotoverantwoording...............................................................156 MET DE BLIK OP DE TOEKOMST
Cultureel erfgoed, wat is dat?
Dit handboek heeft een - laten we het rustig toegeven - grootse ambitie: ons
cultureel erfgoed in dialoog brengen met zoveel mogelijk (jonge) mensen. En
omgekeerd. Leerkrachten zijn bij een dergelijk streven de gedroomde bemid-
delaars. Wijrichten ons dan ook tot hen. Zij kunnen een bepaalde ‘stof’ op een
interessante, enthousiasmerende en toegankelijke manier onder de aandacht
van hun leerlingen brengen. Ze kunnen de ‘andere’ wereld van het erfgoed en
de ‘eigen’ context van hun leerlingen met elkaar in contact brengen.
Dat is een win-win-winsituatie: erfgoed heeft alles in zich om leerlingen te
boeien en belangrijke inzichten aan te reiken. Voor leraren is het een uitgelezen
kans om leerlingen te motiveren, aan te sluiten bij hun leefwereld en vakgrenzen
te overschrijden. En omdat leerlingen van nu de erfgoedzorgers van morgen
zijn, moeten ze de kans krijgen om hun te erven goed beter te leren kennen.
Kortom, erfgoed moet de klas in en de klas moet het erfgoed in.
10 IERFGOED IN DE KLAS - EEN HANDBOEK VOOR LEERKRACHTEN ERFGOED IN DE KLAS - EEN HANDBOEK VOOR LEERKRACHTEN I11
EEN KLASREIS NAAR VROEGER, MET DE BLIK OP DE TOEKOMST
1.1 Cultureel erfgoed, wat is dat? 1.2 Het ene erfgoed is het andere niet: typologie
Cultureel erfgoed verdient een flinke plek in de opvoeding van onze kinderen Er zijn diverse types van erfgoed, naargelang van de ‘fysische’ verschijningsvorm. We maken traditioneel een onderscheid tussen
en jongeren. Dat wil dit handboek aantonen en illustreren. Maar eerst tastbaar (materieel) en niet-tastbaar (immaterieel) erfgoed. Het materieel erfgoed kunnen we dan nog eens onderverdelen in ver-
moeten we in de beste socratische traditie - ook een vorm van erfgoed! - plaatsbaar (roerend) en niet-verplaatsbaar (onroerend) erfgoed. Schematisch en met voorbeelden ziet dat er als volgt uit:
weten waar we het over hebben: wat bedoelen we nu eigenlijk als we over
cultureel erfgoed spreken? Dat is een moeilijke vraag. Cultureel erfgoed in een TASTBAAR OF MATERIEEL NIET-TASTBAAR OF IMMATERIEEL
kadertje trachten te ‘vangen’ of met enkele woorden proberen te omschrijven is geen sinecure. Verplaatsbaar of roerend Niet-verplaatsbaar of onroerend
Het is immers in ontzettend veel aspecten van het (dagelijks) leven aanwezig. Cultureel erfgoed -
Voorbeelden: Voorbeelden: Voorbeelden:
of met het Latijnse synoniem ‘patrimonium’ - toont zich in allerlei vormen en in heel uiteenlopende schilderijen, beelden, juwelen, relikwieën, historische sites, historische steden, monu- ambachten, technieken, rituelen, verhalen,
contexten. Het gaat zowel om ‘hoge’ als om ‘lage’ cultuur, zowel om Michelangelo, Rubens en Le munten, zegels, meubels, tapijten, menten, molens, landschappen, kanalen… gebruiken, recepten, feesten, talen, rites,
Corbusier als om baardmanskruiken, bakovens en trouwboekjes. Het gaat ook zowel om tastbare boeken, foto’s, films, muziekinstrumenten, overtuigingen, liederen, podiumkunsten,
literatuur, documenten… sporten en spelen…
als om niet-tastbare dingen: manuscripten, oude foto’s en standbeelden, maar ook liedjes en ver-
halen. Het (aloude) recept van je lievelingsgerecht, je moedertaal en ‘grappen met een baard’ maken deel uit van het cultureel erf-
goed. We hebben het dus lang niet alleen over monumenten en kunstwerken, en we hebben het over veel meer dan goederen en Dit onderscheid is nuttig maar relatief. Het tastbare en niet-tastbare erfgoed hebben namelijk een intense relatie met elkaar. Het ene
objecten. Erfgoed vind je eigenlijk overal. Alleen: we herkennen of benoemen het niet altijd meteen als dusdanig, misschien juist krijgt vaak pas betekenis door het andere. Denk aan het zakhorloge van grootvader. Dat is op zich de moeite van het bewaren
omdat het overal aanwezig is. waard: het is jaren oud en een getuige van een oude techniek. Maar achter hetzelfde horloge schuilt ongetwijfeld ook een verhaal:
de bijzondere gelegenheid waarop je grootvader het als geschenk kreeg, hoe het bij jou is beland, de ambachtsman die het maakte…
O ja, voor we het vergeten: hier volgt een poging om het begrip ‘cultureel erfgoed’ toch in één zin te vatten. Cultureel erfgoed Hierdoor krijgt zo’n horloge nog méér betekenis en waarde. Het verhaal bij het object - je zou kunnen zeggen: de biografie van je
zijn alle uitingen en sporen van menselijke handelingen en gedragingen die wij van onze voorgangers overgeleverd kregen en horloge - vertelt zoveel meer dan het object op zichzelf. Dat krijgt op die manier een context en komt tot ‘leven’. En zo zijn er nog
waar we als individu of als samenleving een bepaalde waarde aan hechten. (Misschien moeten we zelfs durven zeggen: een duizenden voorbeelden: het monument en de verhalen van zijn bewoners, het boek en hoe lezers ermee zijn omgegaan, het land-
onbepaalde waarde.) schap en zijn menselijke ‘bewerkers’, het schilderij, zijn maker en zijn opeenvolgende eigenaars. Enzovoort enzovoort. Alle verhalen
samen vormen de culturele biografie van een straat, stad, streek, land… Dat we die ooit volledig kunnen ‘schrijven’ is een utopie.
Gelukkig maar: het cultureel erfgoed is onuitputtelijk.
HET VERLEDEN VAN HET CULTUREEL ERFGOED
Behalve volgens zijn fysische verschijningsvorm kun je erfgoed ook indelen volgens de domeinen van het leven waar het betrekking
Een geschiedenis in vogelvlucht tureel erfgoed’ in een internationale context vooral gebruikt op heeft: religie, sport en spel, arbeid, kunst en cultuur, de organisatie van de samenleving… Vandaar bijvoorbeeld de categorisering
Erfgoed is geen statisch begrip. Eenvoudig gezegd: de inhoud ervan om onroerend erfgoed aan te geven: oude monumenten die in kunstmusea, musea voor zogeheten ‘volkskunde’, voor drukkunst, sport, speelgoed enzovoort.
verandert voortdurend. Moeilijker geformuleerd: erfgoed is een pasten in de canons van de ‘hoge cultuur’ of van de volkscul-
afspiegeling van activiteiten uit het verleden die in interactie staan tuur, sites met een opmerkelijk natuurschoon.
ERFGOED: WHAT’S IN A WORD?
met de dynamische context van het heden. Cultureel erfgoed kán
daarom nooit een afgerond begrip zijn. Het wordt bij manier van Na W.O.II werd binnen de Verenigde Naties de United Nations Erfgoed is een bijzonder ruim begrip. Om het beheersbaar te De archivaris ordent en inventariseert dit materiaal. Daardoor kan
spreken iedere dag weer op een andere manier omschreven en Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO) maken, hebben mensen de voorbije eeuwen een onderscheid iedereen na járen toch precies datgene terugvinden waar hij of zij
beleefd. Tegelijk verandert hierdoor ook de perceptie van het ver- opgericht. Zij kreeg als taak om bij gewapende conflicten erf- gemaakt in vormen van erfgoed, die vaak elk op een eigen naar op zoek is. Het begrip ‘archief’ duidt niet alleen op de instel-
leden. Het heden bepaalt dus mee hoe dat verleden eruitziet. Dit is goed dat werd beschouwd ‘als van belang voor de wereld’, te manier beheerd worden en over eigen instellingen beschikken. ling of het gebouw, maar ook op de daar bewaarde documenten.
een belangrijk inzicht, dat ons ook tot bescheidenheid moet aan- beschermen tegen beschadiging of vernieling. Aanvankelijk Deze ‘sectoren’ kunnen per land verschillen. De jongste tijd is er
zetten: onze inzichten van vandaag zijn onvermijdelijk niet die van ging het alleen om het archeologisch en architecturaal erfgoed bovendien een sterke beweging merkbaar die de (vaak 19de- Immaterieel erfgoed in volkscultuur
gisteren of van morgen. De gevolgen voor de keuze van wat we en om museumcollecties. eeuwse) schotten sloopt en over de disciplines heen werkt. Zie Hieronder worden alle vormen van erfgoed verstaan die niet tast-
moeten bewaren en hoe we erfgoed bijvoorbeeld het beste res- hierover het kadertekstje ‘culturele biografie’. baarzijn. Dat kunnen verhalen of getuigenissen zijn, denkkaders,
taureren zijn ingrijpend. Of kijk naar de zich wijzigende manieren Sinds de jaren 1960 is het concept uitgebreid met het roerend tradities of gebruiken, rituelen, dansen, liederen, (eet)gewoonten,
om erfgoed te presenteren. erfgoed. Men vertrok bij de kunst, maar met name vanaf de Museum klederdracht, sporten, dialecten, ambachten… Mensen beleven
Hoe dan ook, cultureel erfgoed was al vaker het voorwerp van tweede helft van de jaren 1970 werd de definitie van ‘cultureel Een museum verzamelt, bewaart en bestudeert waardevolle het immateriële erfgoed en dragen het over door hun woorden
definities en beschrijvingen. Al was het maar omdat overheden er vat erfgoed’ nog verder uitgebreid. Alle domeinen van de mense- objecten (roerend erfgoed). Ze zijn waardevol omdat ze of daden. Deze volkscultuur - ook de term ‘etnologie’ vindt
op willen krijgen. Sinds zijn ontstaan zo’n twee eeuwen geleden - lijke activiteit (arbeid, wetenschap, feestelijkheden enz.) reiken schaars, mooi, oud of bijzonder zijn, of omdat ze bijdragen tot ingang - is voortdurend aan veranderingen onderhevig, getuige
in het zog van de Franse Revolutie - lijkt het begrip voortdurend te bronnen aan die voortaan in het concept ‘cultureel erfgoed’ een beter (historisch) begrip over een bepaald onderwerp. daarvan de vaak verschillende verklaringen voor de oorsprong
worden uitgebreid met ‘nieuw’ erfgoed. Ook die geschiedenis is een worden opgenomen. Behalve om materieel erfgoed gaat het Ieder museum brengt zijn collectie en werking in contact met van fenomenen.
stuk… erfgoed. ook om immaterieel erfgoed, zoals het orale erfgoed waar de het publiek door tentoonstellingen, rondleidingen, lezingen en
jongste tijd veel aandacht aan wordt besteed. tal van andere activiteiten te organiseren. Er zijn verschillende Monumenten
In de 19de eeuw krijgen vooral grote monumenten en ‘hoge soorten musea, afhankelijk van het onderwerp waarover ze gaan: Monumenten zijn meestal gebouwen, maar het kunnen ook
kunst’ veel aandacht. Zij spelen een belangrijke rol in de legiti- Vandaag de dag bevindt het cultureel-erfgoedconcept zich in kunstmusea, historische en archeologische musea, stadsmusea, bruggen zijn, fonteinen, torens, kerken, poorten… Monumenten
mering van de natiestaten die in deze periode totstandkomen een nieuw spanningsveld. Enerzijds zorgt de mondialiserings- natuurhistorische musea, technische musea, fotomusea enz. kunnen recent zijn, maar vele hebben een respectabele
en bij de creatie van de bijbehorende ‘nationale identiteit’. tendens voor een toenemende uniformiteit en standaardisering ouderdom. Ieder monument heeft door zijn architectuur, inrich-
Anders gezegd: cultureel erfgoed wordt ingezet en gebruikt van cultuurfenomenen. Anderzijds is er op lokaal vlak nog een Archief ting en ex-bewoners een eigen geschiedenis. Dat maakt ze net zo
om een land, een volk of een natie een unieke identiteit te enorme diversiteit. Het huidige erfgoedbeleid moet het ‘globale’ Een archief documenteert en staaft het verleden van personen, uniek en bijzonder, en daarom verdienen veel monumenten het
bezorgen. Het erfgoed moest mensen opvoeden tot burger- en het ‘lokale’ proberen te verenigen. Deze ‘glokale’ context organisaties en instellingen. Dat doet het door papieren erfgoed, ook dat ze beschermd worden. Vaak vertelt een monument meer
trots. Dat resulteerde in een nogal statische beeldvorming. dwingt ons opnieuw tot een ‘andere’ omgang met het cul- foto’s, audiovisueel en/of digitaal materiaal (roerend erfgoed) te over de omgeving waar het zich precies bevindt. Of omgekeerd:
Centraal stonden het grootse en heldhaftige verleden en het tureel erfgoed. Benieuwd wat de toekomst van het erfgoed bewaren en te ontsluiten. Het gaat bijvoorbeeld om verslagen, een omgeving krijgt een speciale betekenis door de aanwezig-
‘onderscheidend’ erfgoed. Tot aan W.O.II werd het begrip ‘cul- brengt… brieven, akten, ledenlijsten enz., maar ook e-mails, databanken… heid van het monument.
12IERFGOED IN DE KLAS - EEN HANDBOEK VOOR LEERKRACHTEN ERFGOED IN DE KLAS - EEN HANDBOEK VOOR LEERKRACHTEN I13
CULTURELE BIOGRAFIE
De culturele biografie is de persoonlijke interpretatie van sporen
Landschappen die mensen hebben nagelaten. Ze kunnen vele vormen hebben:
Cultuurlandschappen zijn landschappen die onze voorouders gedenktekens, monumenten, archeologische resten, verzamelingen
hebben gevormd en ‘gekenmerkt’. Ze hebben bijzondere objecten in particuliere collecties en in musea, hedendaagse
eigenschappen en kenmerken: een artificieel stuk ‘architectuur’, kunst, verhalen, gebruiken, rituelen, markeringen in het landschap.
hun indeling, ingeplante natuurlijke elementen zoals vijvers, Iedere regio bevat een enorm depot aan sporen. Ze zijn nage-
akkers of weilanden, infrastructuur in verband met industrie, laten door mensen die er leefden. Het zijn sporen die het
transport en communicatie… Ook stads- en dorpsgezichten gevolg zijn van leefgewoonten, werk, ingrepen in het land-
horen hier thuis. Natuurlijke landschappen daarentegen zijn schap. Het gaat om sporen die bij toeval bewaard zijn
landschappen die volledig werden gevormd door de natuur: ze gebleven of juist met opzet zijn achtergelaten.
zijn ‘ongerept’, voor zover dat nog kan. Het sporendepot van menselijke activiteiten in verleden en
heden is een gefragmenteerd geheel. Niemand heeft ooit de
moeite genomen om ze netjes te ordenen. De enige ordening
die we erin aantreffen zijn bijvoorbeeld musea, archieven,
1.3 Waarom wordt iets ‘cultureel erfgoed’? publicaties van historici…
Daarvoor geldt wat voor iedere ordening geldt: ze zegt meer
EEN KWINTET VAN ASPECTEN over de persoon die de ordening aanbracht dan over de
sporen zelf. Welke keuze wordt gemaakt bij het aanleggen van
Er zijn dus ontzettend veel voorbeelden van cultureel erfgoed omdat we de context niet kennen waar tradities en gebruiken van een groter mozaïek. Een kunstwerk kan betekenis- en waar- een collectie voor een museum, is onvermijdelijk een persoon-
en uiteenlopende ‘sectoren’ houden er zich mee bezig. Op het uit zijn gegroeid. devol zijn, niet zozeer op zichzelf maar in relatie tot de collectie lijke of tijdsgebonden keuze. Of we zouden alles wat er is
eerste gezicht lijken ze niet altijd veel gemeenschappelijk te Kortom, inzicht in onze eigen geschiedenis en in die van anderen waar het deel van uitmaakt. En die collectie kan op haar beurt moeten verzamelen. Dat is natuurlijk een onmogelijke opgave.
hebben. Wat is bijvoorbeeld het verband tussen een barokke is een belangrijke stap om mensen uit onze eigen cultuur en betekenis krijgen in het verhaal van de geschiedenis van de adel- Aan de hand van de nagelaten sporen kunnen we de bio-
kerk, een landschap, een modernistisch schilderij en het lieve- mensen uit andere culturen beter te begrijpen. Erfgoed kan dus lijke familie in een bepaalde stad of een bepaald land. Enzovoort. grafie van een regio reconstrueren.
lingsrecept van je grootmoeder? Of tussen een schrijn, een een dialoog tot stand brengen tussen verleden, heden en toe- We kunnen aan erfgoed waarde hechten omdat het deel uit- In een hedendaagse omgang met erfgoed gaat het erom
postzegel of bepaalde rituelen? Het lijken totaal verschillende komst, maar zorgt ook voor een gezonde wisselwerking tussen maakt van een groter geheel. mensen uit te dagen en in staat te stellen om de sporen in
zaken. Waarom noemen we ze dan toch allemaal ‘cultureel erf- diverse culturen, over geografische en tijdsgrenzen heen. Dát is hun eigen omgeving te leren lezen en interpreteren. Anders
goed’? Het moet iets te maken hebben met onze houding en de uitzonderlijke maatschappelijke waarde en kracht van cultureel 1.3.5. Persoonlijke betekenis gezegd: bewoners van een regio in staat te stellen hun eigen
met begrippen als ‘betekenis’ en ‘waarde’, minder met de erfgoed. Het betekent voor ons ook een opdracht: we hebben Cultureel erfgoed kan tot slot ook een krachtige persoonlijke bete- culturele biografie te ‘schrijven’.
‘objectieve’ vorm en/of inhoud van dat erfgoed, laat staan met het recht om van deze rijkdom te genieten, maar anderzijds kenis krijgen. Misschien hecht je wel heel veel belang aan een
de economische prijs ervan. hebben we ook de plicht om het erfgoed op onze beurt zorg- bepaald gebouw of aan dat ene oude muziekstuk omdat je het verbindt met een heel bijzondere, voor jouw leven ingrijpende
vuldig over te dragen aan toekomstige generaties. gebeurtenis. Of wil je koste wat het kost die foto’s en die brieven bewaren omdat ze je herinneren aan je familie. Of ga je geregeld
1.3.1. Common sense naar het museum om de hoek omdat er voorwerpen worden getoond die je koestert en waar je maar niet genoeg van krijgt.
In elke cultuur bepaalt een min of meer algemeen gedeeld 1.3.3. Wetenschappelijke betekenis
gevoel welke zaken het waard zijn als ‘erfenis van het verleden’ Het wetenschappelijk criterium bepaalt wanneer iets als een
te worden beschouwd. In dit verband lijkt het concept ‘cultureel ‘betekenisvol document’ wordt beschouwd. Anders gezegd: 1.4 Zorgen voor de identiteit van onze samenleving
erfgoed’ op de notie ‘kunst’. Ook die is onmogelijk sluitend te als een getuigenis om (belangrijke) gebeurtenissen en pro-
definiëren, maar een zekere common sensevoorkomt een ver- cessen in de geschiedenis van de mensheid te duiden. Bij die Het cultureel erfgoed bepaalt mee het karakter, het uitzicht en de eigenheid van een samenleving. De zorg ervoor is dan ook erg
warrende mix van ideeën terwijl er toch ook ruimte blijft voor evaluatie kunnen diverse disciplines betrokken zijn: geschiedenis, belangrijk: cultureel erfgoed verdient bescherming, en niet om louter economische motieven. Het behoort symbolisch toe aan elk lid
discussie. Die ruimte is noodzakelijk, aangezien een levende kunstgeschiedenis, etnografie, archeologie, architectuur enz. van de betrokken gemeenschap. Maar erfgoed bewaren heeft geen zin als er niets mee wordt gedaan. Het inzicht groeide de jongste
cultuur niet ophoudt met het voortbrengen van producten die Dankzij deze betekenis is erfgoed in staat om ons iets te leren jaren dat je het erfgoed de beste toekomstkansen geeft door het een betekenisvolle, actuele plaats te geven in de samenleving. Dat doe
al dan niet in het concept ‘cultureel erfgoed’ kunnen thuishoren. over het leven en de ideeën van vroegere samenlevingen. Als je dan weer het beste door relaties en verbanden te leggen tussen de verschillende soorten erfgoed: tussen objecten en verhalen,
Volgens de common sensemaakt iets deel uit van het cultureel tast-, hoor- en zichtbare (‘levende’), en in een aantal gevallen mensen en objecten, verhalen en mensen… Bewaren en inventariseren zijn, hoe noodzakelijk en fundamenteel ook, geen doelen op
erfgoed als we er een zekere waarde in zien, als we het gevoel unieke, getuige van het (soms verre) verleden vertrouwt het zichzelf, maar noodzakelijke voorwaarden tot méér. Dat is ook de meest geschikte weg om ‘buitenstaanders’ - zijn die er? - te over-
delen dat het waardevol is om te kunnen bepalen wat en wie ons letterlijk inside informationtoe. Uit eerste bron. De tuigen dat erfgoed bijdraagt tot de kwaliteit van het leven. Je kunt sceptici met één simpel kijk- en denkoefeningetje overtuigen: beeld
wij binnen een bepaalde cultuur zijn. Die waarde is symbolisch objecten, verhalen, rituelen, landschappen, gebouwen enz. je even een dorp, stad, streek in zonder erfgoed. We zouden in een dementerende wereld leven.
en niet (noodzakelijk) economisch. zijn onschatbare bronnen waaraan we onze dorst naar historische (Wat hierboven staat, heet in het jargon ‘geïntegreerd en integraal erfgoedbeleid’: je benadert het erfgoed integraal en je integreert
kennis en naar historische ‘sensaties’ en belevenissen kunnen het in de samenleving.)
1.3.2. Maatschappelijke waarde laven. Archeologische vondsten vertellen ons over het alle-
Cultureel erfgoed is de ambassadeur van dat vreemde en tege- daagse leven, en grote en kleine monumenten over de leef-,
lijk vertrouwde land dat ‘Het Verleden’ heet. Het vertelt zowel woon- en religieuze cultuur. Op doeken van Botticelli, Bosch 1.5 Tot slot
grote als kleine, zowel ‘dagdagelijkse’ en herkenbare als heroïsche, of Goya ‘verraadt’ de symboliek heersende ideeën van destijds.
ontroerende, wraakroepende, lachwekkende en onbegrijpelijke Tradities en rituelen tonen hoe mensen momenten in hun Er zijn heel wat organisaties, instellingen en mensen betrokken bij het bewaren van het cultureel erfgoed. Het gaat zowel om over-
verhalen. Die bieden - stuk voor stuk én als geheel - niet alleen levensloop feestelijk markeren. (Precies dankzij z’n historische heids- als om privé-initiatieven. Ook in je eigen buurt zijn er vast en zeker heel wat mensen met een hart voor erfgoed: allerlei
inzicht in het leven en de geschiedenis van onze voorouders, betekenis krijgt cultureel erfgoed ook vaak een hedendaagse soorten verzamelaars, genealogen, heemkundige kringen, musea, archieven… En al behoor je ‘officieel’ misschien niet tot een van
maar daardoor ook in onszelf en in het leven van vandaag. economische waarde.) deze groepen, we zijn ervan overtuigd dat je zelf in zekere zin ook een (goede) erfgoedbewaarder bent. Denk in dit verband aan
“Wie niet weet waar hij vandaan komt, blijft voor altijd een het fotoalbum en het dagboek in de lade, aan de oude meubelen op zolder, aan je privé-archiefje of aan… de herinneringen in je
kind,” zei Cicero al. Daarnaast kan cultureel erfgoed ook klaar- 1.3.4. De band met de omgeving hart. Kortom, erfgoed is het ideale onderwerp om een rechtstreekse lijn te leggen tussen de leefwereld van leerlingen en leraren en
heid scheppen in levenswijzen van anderen die ons aanvanke- Veel sporen uit het verleden hebben geen culturele waarde op die van onze voorouders. Die laatste heeft een merkwaardige eigenschap: hij is tegelijk vertrouwd en anders. Zo’n combinatie is
lijk als zeer bevreemdend kunnen overkomen. Bijvoorbeeld zichzelf, maar slechts als stukjes van een puzzel, als steentjes altijd goed voor verwondering.
14IERFGOED IN DE KLAS - EEN HANDBOEK VOOR LEERKRACHTEN ERFGOED IN DE KLAS - EEN HANDBOEK VOOR LEERKRACHTEN I15
ERFGOED OP EUROPEES NIVEAU
en publiceerde een aanbeveling in 1974 ter bescherming van
•Een echt Europees erfgoedbeleid is er niet, voornamelijk omdat het bouwkundig en het natuurlijk erfgoed.4 Vanaf de jaren
de Europese Unie (EU) op cultureel vlak slechts zeer beperkte 1980 werden in tal van landen de Open Monumentendagen
bevoegdheden heeft (zie artikel 151 van het EU verdrag). Wel zijn georganiseerd, aangemoedigd door de Raad. Ze vinden van-
er allerhande erfgoedinitiatieven die gesubsidieerd werden in het daag de dag over bijna heel Europa plaats, meestal in de
kader van diverse EU-subsidieprogramma’s, zoals Socrates of maand september, en hebben geleid tot een enorm en
Cultuur 2000. HEREDUC is hier een goed voorbeeld van. Meestal invloedrijk bewustwordingsproces bij het publiek. De Raad van
bestaan deze projecten maar zolang als de subsidies lopen en Europa heeft eveneens de Europese ‘culturele routes’ onder de
hebben ze slechts weerslag in een beperkt aantal landen en bij vleugels genomen, waarvan de oude pelgrimsroute naar
een specifieke doelgroep. De onderwijs- en cultuursubsidiepro- Santiago de Compostela het eerste voorbeeld is.
gramma’s worden het drukst bevraagd, maar ook in de kader- •De Raad van Europa heeft heel recent ook een aantal school-
programma’s voor onderzoek en ontwikkeling worden erfgoed- projecten ontwikkeld zoals ‘The city beneath the city’ en ‘From
initiatieven ontplooid. Een mooi voorbeeld is het EPOCH-project1: one street to the other’. De Raad organiseerde ook ‘erfgoed-
dat wil het ICOMOS Ename-charter ten uitvoer leggen door met klassen’ waarin leerlingen van verschillende landen samen-
moderne multimediatechnieken erfgoed te ontsluiten voor een werken in een historische omgeving om zo de betekenis van
zo breed mogelijk publiek. het Europese verleden te ontdekken.
•Buiten de EU is ook de intergouvernementele Raad van Europa •Naast deze officiële organisaties zijn er ook privé-initiatieven
K
actief inzake erfgoed. In tegenstelling tot de EU heeft de Raad op Europese schaal, waaronder de vereniging Europa Nostra.5
U
wél een specifieke culturele werking.2 Het Europees Cultureel Zij richt studiedagen in en organiseert een jaarlijkse prijsuit-
T
Verdrag, dat ondertekend werd door 48 lidstaten, verklaart dat reiking om voorbeeldige restauraties te belonen.
S
de Raad bevoegd is op het terrein van onderwijs, cultuur, erf- Een ander privé-initiatief is het project ‘De school adopteert een
D
goed, jeugd en sport. De erfgoedinitiatieven spitsen zich toe op monument’, een realisatie van de Italiaanse stichting Napoli ’99.
het formuleren van visies en aanbevelingen. Door het organi- • Concluderend: er worden dus wel degelijk ‘Europese’ initia- F
O
seren van studiedagen en workshops worden deze over heel tieven genomen die individuele landen overstijgen, maar toch is
Europa verspreid. Bijvoorbeeld het Verdrag van Grenada (archi- er in de toekomst nood aan het financieren van meer Europese O
tecturaal erfgoed) en het Verdrag van Valetta (archeologisch erf- projecten die voldoende concreet zijn en een zekere duurzaam- H
goed) schrijven normen en methodes voor op het vlak van inter- heid hebben. De EU moet daartoe wat meer loskomen van haar
pretatie, verklaring en digitalisering van het cultureel erfgoed, de wortels als economische organisatie. Een gecoördineerd EU-erf-
conservatie en reconstructie van historische gebouwen, en de goedbeleid is wenselijk als dit zou resulteren in gebundelde en
renovatie van huizen in historische omgevingen. duurzame initiatieven op Europees vlak. Artikel 181 van het
• Onder de paraplu van de Raad van Europa kwamen in de nieuwe constitutioneel verdrag van de EU neemt grotendeels de
jaren 1970 initiatieven tot stand die van cruciaal belang zijn inhoud over van het vroegere artikel 151, met dit verschil dat er
geweest voor de bewustwording van het brede publiek voor nu binnen de Europese Raad van Ministers over culturele zaken
erfgoed(zorg), met name het ‘Europees jaar van de gestemd kan worden met een gekwalificeerde meerderheid en
Monumenten’ (1975) en het ‘Europees jaar van het Dorp’ er dus niet langer eenparigheid is vereist. Dit zou een actievere
(1978).3 De EU (toen nog de EEG) bouwde voort op dit werk EU-cultuurpolitiek in de toekomst mogelijk moeten maken.
UNESCO EN ERFGOED
UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization), de VN-organisatie voor onderwijs, wetenschap en
ERFGOEDEDUCATIE,
cultuur, is sinds 1945 actief. Vanuit het bijzonder ambitieuze doel om vrede te verwezenlijken in de hoofden van mensen streeft
UNESCO naar internationale samenwerking op het vlak van onderwijs, wetenschap, cultuur en communicatie. EUROPA EN IDENTITEIT6
Op het vlak van erfgoed treedt UNESCO op als een pleitbezorger voor de bescherming ervan. De Werelderfgoedconventie van
Een pleidooi
1972 gaat uit van de idee dat bepaalde plaatsen op aarde een zodanig belangrijke rol speelden in de menselijke geschiedenis en
zodanig belangrijk zijn voor alle volkeren ter wereld dat ze deel zouden moeten uitmaken van het gemeenschappelijk erfgoed Erfgoededucatie bevindt zich tussen twee polen: de ervaring van
van de mensheid. De Werelderfgoedlijst wordt hierbij als hulpmiddel ingeschakeld. Meer dan 700 natuurlijke en cultuurlocaties de ‘global village’ die we allemaal kennen, en het gegeven dat
- gaande van de Taj Mahal in India tot de Vlaamse Begijnhoven - maken ondertussen deel uit van deze lijst en worden bijgevolg onze thuisstad en de streek waar we leven nog altijd de referen-
tiepunten zijn van ons leven en van onze identiteit. Cultureel erf-
als werelderfgoed erkend. Meer info: whc.unesco.org
goed stelt in de opzet van dit handboek de vraag aan de orde
naar onze gemeenschappelijke Europese historische en culturele
Daarnaast riep UNESCO in 1998 de lijst ‘Meesterwerken van het Orale en Immateriële Erfgoed van de Mensheid’ in het leven om
achtergrond. Wij nemen dit historisch perspectief niet in uit
ook niet-tastbare uitingen, zoals bijvoorbeeld liederen, talen en festivals, niet verloren te laten gaan.
nostalgie. Integendeel, het is op de toekomst gericht. Erfgoed-
Meer info: www.unesco.org/culture/heritage/intangible
educatie vormt dan ook een opwindende uitdaging om na te
denken over een Europese identiteit, zonder daarbij onze lokale
UNESCO neemt eveneens het documentair erfgoed onder haar vleugels. Onder de titel ‘Geheugen van de Wereld’ werd een en regionale wortels te verwaarlozen. Dat belangrijke uitgangspunt
programma ontwikkeld ter bescherming van het documentair erfgoed van universele waarde. Het digitaliseren van dit erfgoed van dit boek vergt enige uitleg… We overlopen enkele belangrijke
staat hier centraal. Meer info: www.unesco.org/webworld/mdm waarden van erfgoededucatie en verbinden die met praktijkvoor-
beelden die in hoofdstuk 5 aan bod komen.
16IERFGOED IN DE KLAS - EEN HANDBOEK VOOR LEERKRACHTEN ERFGOED IN DE KLAS - EEN HANDBOEK VOOR LEERKRACHTEN I17
CULTUUR EN CULTUREEL ERFGOED EN/IN EUROPA
2.1 Cultuur en cultureel erfgoed en/in Europa In dit boek herinnert het Franse voorbeeld uit Oradour-sur-Glane (blz. 138), een dorp waar in 1944 de inwoners door de SS zijn uit-
gemoord, aan een donkere bladzijde uit Europa’s recente geschiedenis. Haat en geweld kunnen hier worden overstegen. De manier
Wat betekent het Europeaan te zijn? Wat zijn de sociale en culturele banden die burgers van de waarop we naar andere mensen of beschavingen kijken, hangt vaak van onze eigen vooroordelen en wensen af. Zo is wat oude
Europese Unie verenigen? Wat zijn de tradities en andere eigenschappen waardoor hun nationale en geschiedschrijvers rapporteren over de militaire prestaties van het Romeinse leger in Germania voor een Romeins publiek geschreven
regionale identiteiten zich van elkaar onderscheiden? Dat zijn vandaag de dag bijzonder relevante en vertelt het niet noodzakelijk de hele waarheid. De vergelijking tussen hun observaties en onze huidige kennis dankzij de archeologie
vragen. toont de verschillen aan in het voorbeeld ‘Politieke propaganda versus realiteit’ (blz. 128). Ook later in de geschiedenis zien we het-
Voor mensen in Europa, jongeren zowel als ouderen, hebben cultuur en cultureel erfgoed daarom zelfde fenomeen opduiken: het Belgische voorbeeld ‘Oog in Oog’ toont hoe Europeanen honderd jaar geleden over Afrikaanse
een intrinsieke waarde. Ze spelen een centrale rol in onze samenleving, omdat cultuur over de beschavingen dachten (blz.134).
grenzen heen een gevoel van solidariteit kan scheppen. Dat is een essentieel aspect van de
Europese integratie. Het vormt de basis voor wederzijds begrip en gedeelde waarden. Dat we de
nadruk leggen op gemeenschappelijke culturele waarden en wortels is een sleutelelement in de 2.3 Grensoverschrijdend erfgoed
Europese identiteit. En cultuur is tot slot ook van belang omdat het bijdraagt tot de bevestiging en
de vitaliteit van het Europese samenlevingsmodel en de internationale invloed van de Unie. Ondanks alle bestaande ‘smalle’ standpunten en opvattingen
behoort het tot de essentie van cultuur dat ze transnationaal is.
Maar bestaat er zoiets als een Europese cultuur? De vraag ‘Wat is Europa?’ lijkt makkelijker te beant- Het voorbeeld van alle nationale talen in Europa is daar een
woorden dan die andere vraag: ‘Wat is Europees?’ De Europese cultuur is er een van import en export; mooie illustratie van: stuk voor stuk zijn ze hybride. Vele zijn
er was altijd een mengeling van lokale en ‘vreemde’ elementen. Toch lijkt er ook een Europese cultuur minder of meer gebaseerd op de Latijnse en Griekse gramma-
te zijn die zich heeft ontwikkeld onder de noemer ‘Oudheid en christendom’. Maar wat betekent tica en bevatten heel wat ‘vreemde’ woorden. Dat in alle
die vandaagnog voor jonge mensen die opgroeien in een sfeer van wereldwijde communicatie en Europese landen culturele processen geen grenzen (er)kennen,
beïnvloeding? Cultureel erfgoed bevindt zich tussen aan de ene kant de global village, die aange- leidt tot een transnationaal begrip van cultureel erfgoed. Een
stuurd wordt vanuit een of enkele centra en die gekenmerkt wordt door een streven naar uniformiteit, kennismaking met erfgoedsites in andere streken en landen is
en aan de andere kant de ontelbare ‘centra van diversiteit’. Erfgoededucatie kan geen definitief dan ook nuttig om meer begrip te krijgen voor het geloof, de
antwoord geven op de vraag wat Europese cultuur nu juist is, maar ze kan wel wegen aanwijzen naar waarden en de kennis van de mensen en beschavingen die ze
datgene wat ons lokale, regionale of Europese erfgoed uitmaakt en kan dus bijdragen tot solidariteit. creëerden (cultureel erfgoed) of waarmee die ‘scheppers’ in
interactie traden met hun natuurlijke omgeving.
De wereld ons dorp? In dit boek tonen verschillende voorbeelden deze grensoverschrijdende dimensie van de lokale geschiedenis aan. Zo biedt de kerk
De global village is een wereld die on line verbonden is. van Aulnay in West-Frankrijk een inleiding in de romaanse architectuur in Europa en in de gemeenschappelijke christelijke geloofsop-
Iedereen met een geschikte computer en een telefoonlijn kan vattingen van die tijd (blz. 90). De historische site van Hirsau maakt het mogelijk om het plan van een benedictijnerabdij van
met het ‘net’ worden verbonden en informatie en ideeën uit- naderbij te bestuderen (blz. 124). En de Belgische Abdij van ’t Park is een mooi voorbeeld om de geschiedenis van een religieuze
wisselen. Het lijkt een fantastisch idee, maar de vraag rijst of het instelling door de eeuwen heen te ‘ontcijferen’ (blz. 126). Niet alleen gebouwen en historische steden gunnen ons een blik op een
internet werkelijk een global villageis. Wie zijn dan de inwoners? geschiedenis die tegelijk ‘eigen’ en ‘algemeen’ is. Twee Duitse voorbeelden - ‘Zout uit Werl’ (blz. 100) en ‘De verborgen stad’ (blz. 102) -
En welke modellen van internationale samenwerking heeft deze tonen hoe we in onze omgeving sporen van de geschiedenis kunnen vinden die vandaag de dag nagenoeg vergeten zijn.
visie van een ‘verbonden wereld’ opgeleverd? Tal van landen
zijn bevreesd voor de culturele overheersing en eenmaking van
de global villagedoor de westerse beschaving. Wat zijn de wer- 2.4 Cultureel erfgoed als confrontatie
kelijke uitdagingen van deze global village? En is de wereld
niet te heterogeen om zo’n global unity mogelijk te maken? Cultureel erfgoed kan, zoals al in hoofdstuk 1 is beschreven,
Erfgoededucatie kan ertoe bijdragen dat het evenwicht tussen vele vormen aannemen: collecties in een museum, monumenten,
de global unityen regionale verscheidenheid bewaard blijft. documenten… Ook in het landschap vinden we sporen van het
menselijk optreden: de manier waarop steden en dorpen zijn
gebouwd, velden werden bewerkt, wegen en kanalen zijn aan-
2.2 ‘Goed’ en ‘slecht’ erfgoed? gelegd… Erfgoed is alomtegenwoordig en het wordt onder
meer bewaard omdat het een wetenschappelijke waarde heeft
‘Het verleden’ heeft op zichzelf geen waarde. Geschiedenis is ‘goed’ noch ‘slecht’. Het hangt van ons af wat we er al dan niet uit als historische getuige. Erfgoededucatie kan een belangrijke bij-
leren. Geschiedenis kan een schatkamer vol waardevolle ervaringen van vroegere generaties zijn, die ons heden en de toekomst drage leveren om te begrijpen dat onze huidige ‘betekenisgeving’
kunnen ‘verlichten’. Rekening houdend met het gegeven dat de Europese geschiedenis er vaak en op veel plaatsen één is geweest gebaseerd is op de ervaring van de vele generaties voor ons.
van oorlog en agressie, moeten we daarom het deel van ons cultureel erfgoed dat daarover gaat en dat óók het bewaren waard is, Het verleden zomaar kopiëren kunnen we niet. We moeten de
mee in beschouwing nemen. ‘kennisbank’ van de geschiedenis aanpassen aan onze noden
Wij hebben met dit handboek pedagogische doelstellingen: jonge mensen meer begrip bijbrengen voor cultureel erfgoed, hen laten en doelstellingen. Opvoeding zou een ‘ervaringstuin’ moeten
zien dat het onderzoek van het verleden van fundamenteel belang is voor de manier waarop wij in onze huidige wereld staan. Het zijn waarin jonge mensen zich kunnen oefenen in het geven
bewustzijn van ons lokaal of regionaal cultureel erfgoed - met al zijn ‘goede’ en ‘kwade’ kanten - helpt om bruggen te bouwen tussen van betekenissen aan de hand van alle mogelijke sporen van
het verleden en de toekomst, maar ook om onze geest voor anderen open te stellen. Andere meningen, gedragingen en ervaringen het verleden die ze in hun omgeving waarnemen.
vormen een kans om ons eigen standpunt te verruimen en te evolueren tot burgers die beseffen wat de fundamenten van onze De wereld om ons heen verandert voortdurend. We gooien
samenleving zijn: verdraagzaamheid en wederzijds begrip, vreedzaam samenleven en de afwezigheid van alle vormen van haat, zaken overboord en nemen andere juist aan boord. In zo’n ver-
agressie en nationale of raciale vooroordelen. Zo bekeken is het gemeenschappelijk Europees erfgoed waar we in onze pedagogische anderende wereld moeten we steeds weer onze instrumenten
benadering de nadruk op willen leggen, minstens ‘politiek’ te noemen en raakt het de basis van wat democratie - heel beknopt en vaardigheden kiezen die we nodig hebben om er actief aan
gedefinieerd: ‘een georganiseerd meningsverschil in een gemeenschap van mensen’ - is. te kunnen deelnemen. Het is dan ook een bijzonder belangrijke
18 IERFGOED IN DE KLAS - EEN HANDBOEK VOOR LEERKRACHTEN ERFGOED IN DE KLAS - EEN HANDBOEK VOOR LEERKRACHTEN I19