Epilepsie in Sofokles‟ Filoktetes

122 Pages·2010·1.26 MB·English

Universiteit Gent

Epilepsie in Sofokles‟ Filoktetes

Promotor: Prof. Dr. Freddy Decreus Masterscriptie voorgelegd aan de
Promotor: Prof. Em. Robert Rubens Faculteit Letteren en Wijsbegeerte
voor het verkrijgen van de graad
academische master in de
taal- en letterkunde: Engels en Grieks
door Kimberley Mouvet.
Academiejaar 2008-2009
Universiteit Gent

Epilepsie in Sofokles‟ Filoktetes

Promotor: Prof. Dr. Freddy Decreus Masterscriptie voorgelegd aan de
Promotor: Prof. Em. Robert Rubens Faculteit Letteren en Wijsbegeerte
voor het verkrijgen van de graad
academische master in de
taal- en letterkunde: Engels en Grieks
door Kimberley Mouvet.
Academiejaar 2008-2009

Dankwoord

Voor de aanvang van deze scriptie voor het verkrijgen van de
graad master in de taal- en letterkunde: Engels en Grieks wou ik graag
even de tijd nemen om een aantal mensen te bedanken. Zij hebben
immers een cruciale rol gespeeld in de totstandkoming van de thesis.
In de eerste plaats gaat mijn dank uit naar de mensen die mij in
dat proces begeleid hebben: Prof. Em. Robert Rubens en Prof. Dr.
Freddy Decreus. Ik ben hen niet alleen dankbaar voor de tijd die zij
geïnvesteerd hebben in mijn tekst en hun hulp om deze te verbeteren,
maar ook voor hun oprechte enthousiasme toen ik hen het onderwerp
voorstelde. Ik mag dan ook hopen dat een beetje van die geestdrift
doorschemert in mijn woorden.
Daarnaast wou ik ook graag mijn dankbaarheid betuigen aan Prof.
Dr. Kristoffel Demoen. Hij was het die mij introduceerde tot Sofokles’
Filoktetes en die mij voor een groot deel voorzien heeft van de middelen
om tot een zelfstandige interpretatie te komen van een Klassiek Griekse
tekst.
Ook Prof. Em. Luc Calliauw dient vermeld te worden in dit
dankwoord. Met het kritische oog van een deskundige heeft hij het
onderdeel over moderne epileptologie nagelezen en van commentaar
voorzien. Daardoor vergrootte hij niet alleen de accuraatheid van mijn
scriptie, maar ook mijn persoonlijk inzicht in een vakgebied dat mij toch
grotendeels onbekend was. Het medische vakjargon en de moderne
ideeën omtrent de ziekte kwamen mij echter niet volslagen vreemd
voor. De eer daarvoor komt dr. Jen Maes toe. Deze neuroloog heeft mij
al gedurende verschillende jaren uitstekend begeleid in mijn eigen
behandeling voor de aandoening. Dankzij het feit dat hij mij steeds
betrokken heeft bij het onderzoek en de zoektocht naar een diagnose
was ik in staat om veel van de medische literatuur te begrijpen en om
mij in te leven in het personage van Filoktetes. Ook Liselore
Maeckelbergh, mijn oudste vriendin en studente geneeskunde, heeft mij
geholpen de enigmatische wereld der medische literatuur binnen te
dringen en het vakjargon te ontcijferen. Daarvoor krijgt ook zij mijn
eeuwige dank.
Mijn erkentelijkheid gaat evenwel ook uit naar mensen als Luc
Debroe, bibliothecaris van de bibliotheek geschiedenis van de
geneeskunde in het Universitair Ziekenhuis Gent. Zijn onaflatende
interesse in het onderwerp en daaruit volgende suggesties voor
secundaire literatuur hebben mij zeer gesterkt in uren van twijfel over
de haalbaarheid van dit project.
Tot slot wou ik nog graag twee heel bijzondere mensen
vermelden: mijn ouders. Zij hebben mij de kans gegeven om hogere
studies aan te vatten. Daarbij hebben zij mij telkens voor de volle 100%
gesteund bij mijn keuzes, ook wanneer dat niet zo evident was. Ik kan
hen dan ook nooit genoeg bedanken.
Inhoudstafel

0. Inleiding p. 7
1. Epilepsie vandaag p. 10
1.1. De hersenen p. 11
1.2. Epilepsie: verschillende types p. 13
1.2.1. Partiële aanvallen p. 14
1.2.2. Gegeneraliseerde aanvallen p. 15
1.2.3. Epileptische syndromen p. 18
1.3. Behandeling p. 19
1.4. Comorbiditeiten p. 22
1.5. Sterfte ten gevolge van epilepsie p. 24
1.6. Sociale gevolgen p. 24
2. Geschiedenis van de kennis van epilepsie: van het tweede millennium
v.Ch. tot de vijfde eeuw v.Ch. p. 26
2.1. India p. 28
2.1.1. Ayurveda, een religieuze wetenschap p. 29
2.1.2. Ayurveda, een medische wetenschap p. 30
2.1.3. Epilepsie in Ayurveda p. 31
2.2. Mesopotamië p. 34
2.2.1. Sakikku, een religieuze wetenschap p. 34
2.2.2. Sakikku, een medische wetenschap p. 36
2.2.3. Epilepsie in Sakikku p. 37
2.3. Invloed op Griekenland en wegen daartoe p. 39
2.4. Conclusie p. 42
3. Het concept van epilepsie in vijfde-eeuwse Griekenland p. 43
3.1. Griekse goden en gezondheid p. 44
3.2. ἱερὴ νοῦσος? p. 47
3.3. Hippokrates p. 49
3.3.1. Legende of historische figuur p. 49
3.3.2. Hippokrates, de innovator p. 52
3.3.3. Hippokrates, de traditionalist p. 53
3.3.4. Corpus Hippocraticum p. 55
3.4. Epilepsie in het Corpus Hippocraticum p. 56
3.5. Conclusie p. 63
4. Filoktetes p. 64
4.1. Verhaallijn p. 65
4.1.1 Het Filoktetes-verhaal p. 65
4.1.2. Tragische behandeling vóór Sofokles p. 70
4.2. Sofokles’ Filoktetes p. 73
4.2.1. Het verhaal p. 73
4.2.2. Sofokles’ innovatie p. 80
4.3. De aanval p. 84
4.3.1. Een epileptische aanval? p. 85
4.3.2. De ziekte van Filoktetes: verschillende pathologieën p. 94
4.3.3. Functioneel gebruik van epilepsie p. 100
5. Conclusie p. 106
6. Bibliografie p. 111
6.1. Primaire bronnen p. 111
6.2. Secundaire bronnen p. 112
6.3. Afbeeldingen p. 120
7. Appendix p. 122
0. Inleiding

In 1994 voerde Jan Ritsema zijn bewerking van de tragedie
Filoktetes van Sofokles op onder de naam Philoctetes Variations (Decreus,
2008: p. 198). In dit stuk werden verschillende fragmenten uit drie
bestaande teksten over Filoktetes naast elkaar geplaatst: de versies van
André Gide, Heiner Müller en John Jesurun. De hoofdrol werd
gespeeld door de terminaal zieke Ron Vawter. Door deze bijzondere
keuze in casting kreeg elke referentie naar fysiek lijden een extra, ‘larger
than life’ dimensie (Budelmann, 2007: pp. 460-461). Door het uitvagen
van de grens tussen fictie en realiteit werd het de toeschouwer
onmogelijk gemaakt dit aspect van het verhaal – namelijk de ziekte die
Filoktetes kwelt en die de reden is voor zijn isolement (Worman, 2000:
p. 2) – ook maar een moment uit het oog te verliezen. De verzwakking
van het hoofdpersonage was immers tastbaar aanwezig op de scène
door de aftakeling van de hoofdrolspeler zelf (Decreus, 2008: p. 198).
Dat dit element van het verhaal belangrijk is voor het begrip van de
figuur van Filoktetes blijkt al in de vijfde eeuw v.Ch., wanneer
Aischulos, Euripides en Sofokles (in chronologische volgorde van
opvoering) elk een aanval van de mysterieuze ziekte van het
hoofdpersonage op het toneel brengen (De Ley, Demoen, 2008: pp. 45-
51). Gezien het feit dat de ziekte van Filoktetes geheel van fictieve aard
is, moesten de dramaturgen voor de beschrijving van een dergelijk
paroxisme gebruik maken van hun fantasie. Het resultaat daarvan kan
enkel nog bij Sofokles onderzocht worden, gezien de tragedies over
Filoktetes van de andere twee toneelschrijvers verloren zijn gegaan (De
Ley, Demoen, 2008: p. 45).
7
Het is de bedoeling in deze scriptie aan te tonen dat Sofokles zich
in zijn tragedie voor de manifestatie van de aanval gebaseerd heeft op
een bestaande ziekte, namelijk epilepsie. Ik meen deze bewering te
kunnen staven op basis van het culturele begrip van epilepsie in het
Athene van de vijfde eeuw v.Ch. evenals o.b.v. de tekst zelf. Deze
uiteenzetting valt dan ook uiteen in twee grote stukken: een
theoretische omkadering en een praktische toepassing op de tekst van
de Filoktetes van Sofokles. De theoretische basis is op haar beurt
onderverdeeld in drie hoofdstukken. Tijdens het samenstellen van dit
eindwerk bleek het noodzakelijk te zijn de lezer eerst in te leiden in de
wereld van epileptologie om de conclusies met betrekking tot de
culturele conceptualisatie van epilepsie te begrijpen. Om deze reden is
het eerste hoofdstuk gewijd aan de hedendaagse kennis van de ziekte.
Pas daarna wordt dieper ingegaan op magico-religieuze ideeën rond de
aandoening in het tweede hoofdstuk. Deze vinden hun oorsprong in
het Vedische India (1400-500 v.Ch.1) (Demariaux, 1995: p. 7) en het
Babylonische Rijk van Mesopotamië (2900-539 v.Ch.) (Tanret, 2008: pp.
37-92). In het derde hoofdstuk wordt gefocust op de situatie in het
Griekenland van de vijfde eeuw v.Ch. dat magico-religieuze
opvattingen combineert met het begin van het wetenschappelijke
denken rond epilepsie bij Hippokrates (460-380 v.Ch.) (Jouanna, 1992:
pp. 22-61). In het schrift Περὶ ἱερῆς νούσου dat onder zijn naam is
overgeleverd, vindt men niet alleen een rationele benadering van
epilepsie, maar ook een invectief tegen magico-religieuze opvattingen
met betrekking tot de ziekte, wat het tot een onmisbare bron maakt. Op
basis van de conclusies uit deze hoofdstukken kan dan worden
overgegaan naar een casusonderzoek in het laatste deel.

1 Manyam, 1992: pp. 473-475 situeert deze periode veel vroeger (4500-1500 v.Ch.), maar
omdat de meer historisch gerichte bronnen van deze periodisering uitgaan, wordt deze
doorheen de scriptie aangehouden.
8
Een dergelijk project werd naar mijn weten nog niet ondernomen.
Er werd echter wel al onderzoek verricht naar verschillende aspecten
van het probleem dat ik hier wens te behandelen. De geschiedenis van
de geneeskunde heeft de interesse van verscheidene vakgebieden
aangewakkerd. Niet alleen historici en artsen hebben zich met dit
onderwerp bezig gehouden, maar ook cultuurwetenschappers,
waardoor de studie zich uitgebreid heeft over de grenzen van het puur
medische heen. Om die reden hoeft het niet te verrassen dat dit
onderwerp ook de aandacht van literatuurwetenschappers heeft
getrokken. Zij onderzochten de sporen van het culturele denken rond
geneeskunde in literatuur. Ook de Filoktetes van Sofokles is aan een
dergelijk onderzoek niet helemaal ontsnapt. Desalniettemin is niemand
van de experten van de verschillende vakgebieden ooit zo ver gegaan
om de twee – medische kennis en literatuur – expliciet met elkaar te
verbinden om uit te zoeken wat daar het effect van kan zijn. Dat is
precies de doelstelling van deze scriptie. Ik ben immers de mening
toegedaan dat een exploratie van deze band het begrip van de tragedie
van Sofokles alleen maar ten goede kan komen. Bovendien lijkt het mij
zinvol om toekomstige lezers van zoveel mogelijke interpretaties te
voorzien, zodat deze voor zichzelf de plausibiliteit ervan kunnen
nagaan en toetsen aan hun eigen mening en ervaring. Op deze manier
hoop ik dan ook de lezer te stimuleren om dieper na te denken over
Sofokles’ kunst en zijn Filoktetes in het bijzonder.

9