Emil Frashëri-KUMARI, NJË VARTËSI E HESHTUR ANALIZË STATISTIKORE ME VARIABLA ...

293 Pages·2017·3.81 MB·Albanian

UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I EKONOMISË
DEPARTAMENTI I STATISTIKËS DHE INFORMATIKËS SË ZBATUAR
TEMË DIZERTACIONI
KUMARI, NJË VARTËSI E HESHTUR
ANALIZË STATISTIKORE ME VARIABLA LATENTË
RASTI I RINISË KORÇARE
Në kërkim të Gradës Shkencore “DOKTOR”
Doktorant: Udhëheqës shkencor:
Emil FRASHËRI Prof. Dr. Besa SHAHINI
Tiranë, Qershor 2017
EMIL FRASHËRI - TEMË DOKTORATURE KUMARI, NJË VARTËSI E HESHTUR

UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I EKONOMISË
DEPARTAMENTI I STATISTIKËS DHE INFORMATIKËS SË ZBATUAR
KUMARI, NJË VARTËSI E HESHTUR
ANALIZË STATISTIKORE ME VARIABLA LATENTË
RASTI I RINISË KORÇARE
Doktorant: Udhëheqës shkencor:
Emil FRASHËRI Prof. Dr. Besa SHAHINI
_______________________________ ________________________________
Tiranë, Qershor 2017
Data e mbrojtjes _____ /____ / 2017
1. Kryetar ___________________________________
2. Anëtar (oponent) ___________________________
3. Anëtar (oponent) ___________________________
4. Anëtar ____________________________________
5. Anëtar ____________________________________

__________________________________________ i __________________________________________
EMIL FRASHËRI - TEMË DOKTORATURE KUMARI, NJË VARTËSI E HESHTUR

Deklaratë mbi origjinalitetin
Unë i quajturi Emil S. Frashëri, nën përgjegjësinë time, deklaroj se kjo tezë e doktoratës është
shkruar prej meje sipas udhëzimeve të Universitetit të Tiranës. Ajo nuk është paraqitur apo
dorëzuar para ndonjë institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar pjesërisht ose e
tëra. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër, përveç rasteve të
cituara dhe të referuara.
______________________
Emil Frashëri
© Copyright: Emil FRASHËRI
Tiranë, 2017
Përmbajtja e këtij punimi është totalisht autentike. Të gjitha të drejtat e rezervuara.

__________________________________________ ii __________________________________________
EMIL FRASHËRI - TEMË DOKTORATURE KUMARI, NJË VARTËSI E HESHTUR

FALENDERIME
Në përfundim të këtij punimi, që ishte rrjedhojë e një pune shumë të madhe, por dhe shumë
interesante, dëshiroj të shpreh mirënjohje për të gjithë ata që më kanë mbështetur dhe
ndihmuar.
Në radhë të parë mirënjohja dhe falenderimet shkojnë për drejtuesen time shkencore Prof. Dr.
Besa Shahini, e cila që në momentin e parë ishte mbështetësja e idesë sime për të trajtuar këtë
temë. Ajo me përkushtim maksimal, me gadishmërinë dhe korrektësinë e saj, më dha
këshilla, sugjerime dhe rekomandime të vlefshme, gjatë gjithë kësaj kohe.
Një falenderim i sinqertë shkon për gjithë pedagogët e Departamentit të Statistikës dhe
Informatikës së Zbatuar dhe në veçanti për Prof. Dr. Kozeta Sevrani, për ndihmën e saj të
pakursyer, që në momentin e parë dhe në vazhdim.
Një falenderim i përzemërt shkon dhe për Prof. Assoc. Dr. Akli Fundo, Prof. Assoc. Dr.
Gjergji Mero dhe Prof. Dr. Fatmir Memaj, pa ndihmën e pakursyer të të cilëve shumë gjëra
mund të mos ishin realizuar.
Falenderim i veçantë shkon dhe për kolegun tim Dr. Argjir Butka, këshillat “pikante” të të
cilit ishin shumë të vlefshme.
Falenderime të ngrohta dhe kujtime të largëta vijnë për profesorët tim të parë në degën e
Statistikës, Kadri Zhulali, Liri Josa, Ermelinda Meksi, të cilët më “zgjuan” dashurinë për këtë
degë, si dhe për mikun dhe profesorin tim, Dr. Qirjako Theodhori, i cili ishte i pari që më
inkurajoi për të zgjedhur degën e Statistikës.
Së fundmi nuk mund të harroja pa falenderuar bashkëshorten time Eta, fëmijët e mij Merieli
dhe Matias, si dhe mamanë time Meri, dashuria e të cilëve më dha forcë dhe energji, për të
përballuar këtë sfidë.
Emil Frashëri
Tiranë, Qershor 2017

__________________________________________ iii __________________________________________
EMIL FRASHËRI - TEMË DOKTORATURE KUMARI, NJË VARTËSI E HESHTUR

Parathënie Fenomeni i problemeve nga kumari është parë si një çrregullim ngacmimesh dhe kohët e
fundit është riklasifikuar si një “çrregullim vartësie”. Ky fenomen është shtrirë dhe tek adoleshentët,
pavarësisht kufizimeve ligjore të moshës. Nga studime ka rezultuar që përqindja e adoleshentëve me
probleme nga kumari është 2-4 herë më e lartë se në moshat e rritura. Fenomeni i problemeve të
shkaktuara nga kumari, në shumë vende perëndimore është konsideruar si “çështje madhore e
shëndetit publik” dhe dy-tre dekadat e fundit është vënë re një rritje e ndjeshme në fushën kërkimore,
për kuptimin sa më të mirë të natyrës së këtij fenomeni shumë-dimensional me pasoja shumë negative.
Në vendin tonë, shumë pak vëmendje i është kushtuar këtij fenomeni, megjithëse nivelet e ashpërsisë
së tij mund të jenë shumë të larta, ndoshta dhe në nivel global. Mungesa e një diskutimi të gjerë
publik është shoqëruar dhe me mungesën e studimeve të mirëfillta shkencore, lidhur me problemet e
shkaktuara nga ky fenomen. Ky punim ka për qëllim ofrimin e një baze të kënaqshme, si në aspektin
teorik të natyrës së fenomenit, ashtu dhe në aspektin metodologjik, për kuptimin dhe matjen sa më të
saktë të tij. Kjo bazë mund të shërbente si fillim i një pune më të organizuar dhe më të avancuar
kërkimore të studiuesve të disiplinave të ndryshme, me qëllim final, identifikimin sa më të saktë të
fenomenit tek individët e prekur prej tij dhe marrjen e masave për reduktimin e fenomenit, duke nxitur
njëkohësisht dhe një ndërgjegjësim më të madh publik, lidhur me pasojat negative të tij. Studimi
bazohet në aplikime të disa prej metodave më të përshtatshme statistikore për të dhëna të tërthorta, të
grumbulluara nëpërmjet disa pyetësorve, drejtuar adoleshentëve në marrëdhënie shkolle për Qarkun
e Korçës. Rezultoi se kumari është një vartësi sjellje. Disa prej instrumentave matës të niveleve të
ashpërsisë së fenomenit rezultuan që të kenë karakteristika të mira psikometrike. Rezultatet e studimit
treguan që, bashkësia e adoleshentëve që iu nënshtruan studimit kishte një strukturë heterogjene.
Marrja në konsideratë e strukturës heterogjene të adoleshentëve ndihmoi në kuptimin më të mirë të
natyrës dhe epidemiologjisë së fenomenit. Përfshirja e disa variablave në nivel individual ndikoi në
përmirësimin dhe qartësimin e kësaj strukture latente heterogjene, gjë e cila nuk ndodhi me
përfshirjen e një variabli në nivel kontekstual (komuniteti).
Fjalët kyçe: adoleshent, probleme nga kumari, variabla latentë, vartësi sjelljeje
Abstract Pathological, or disordered gambling, has been characterized as an impulse disorder and
has recently been re-classified as an “addictive disorder”. While previously this had been thought of
as primarily an adult problem, there is no doubt that, today, children and adolescents are similarly
affected, regardless of the law on minimum age restrictions on gambling. Recent studies have
indicated that there are 2-4 times more adolescent problem gamblers than adult problem gamblers.
Disordered gambling is considered a "major issue of public health" in many Western countries and
there has been a resulting significant increase in research in the last two to three decades looking at
the ramifications of this multi-dimensional problem. Scant attention has been paid in our country to
the issues presented by adolescent gambling, even though, problem gambling severity levels, here,
may be higher than in many other countries. The lack of a broad public discussion has been
accompanied by a lack of genuine scientific research into the problems associated with adolescent
gambling. The goal of this study is to provide a basis for accurate measuring and understanding the
issues, from both a theoretical as well as a methodological aspect. It is hoped that this study could
serve as the springboard for a more organized and advanced research work using different
disciplines, with a view to identifying more conclusively the nature of the problem, the individuals
affected by it, possible measures to tackle the issues and reduce their negative impact on society,
promoting simultaneously a greater public awareness of its negative consequences. This study applied
some of the most appropriate statistical techniques with cross-sectional data collected through some
questionnaires addressed to adolescents in schools in the Korça Region. The results of this study have
shown that gambling is an addictive behaviour. It was found that some of the problem gambling
measurement instruments resulted in good psychometric characteristics. The results also showed that
the group of adolescent gamblers included in the study were diverse in their structure. Considering
this heterogeneous structure of adolescents helped us better understand the characteristics and
epidemic nature of the problem. Including certain covariates at an individual level improved and
clarified this latent heterogeneous structure, which did not a feature when an external variable at the
contextual level (community) was included.
Keywords: adolescent, behavioural addiction, latent variables, disordered gambling.

__________________________________________ iv __________________________________________
EMIL FRASHËRI - TEMË DOKTORATURE KUMARI, NJË VARTËSI E HESHTUR

PËRMBAJTJA
Hyrje 1
1 Pse ka rëndësi të madhe studimi i fenomenit të kumarit tek adoleshentët? 3
2 Qëllimi i studimit 5
3 Formulimi i problemit 6
4 Kontributi shkencor 6
5 Hipotezat e ngritura në studim 7
6 Metodologjia e përdorur në studim 8
7 Struktura e studimit 11
Kreu I Fenomeni “Probleme të shkaktuara nga Lojrat e Fatit” 12
I.1 Historiku i lojrave të fatit 12
I.1.1 Historiku i lojrave të fatit në Shqipëri 16
I.2 Aktivitetet e lojrave të fatit 19
I.2.1 Karakteristika strukturale dhe situacionale të aktiviteteve të lojrave të fatit 20
I.3 Koncepte teorike lidhur me problemet nga lojrat e fatit 21
I.3.1 Kumari problematik dhe ai patologjik 21
I.3.2 Kumari, një vartësi sjelljeje 24
I.3.2.1 Komorbiditeti 27
Kreu II Efektet e fenomenit dhe matja e tyre 28
II.1 Faktorët e rrezikut lidhur me fenomenin 28
II.1.1 Pasojat e të luajturit në mënyrë të çrregullt në aktivitetet e lojrave të fatit 35
II.2 Lojtarët e lojrave të fatit, një bashkësi heterogjene 36
II.2.1 Profili i kumarxhiut 37
II.3 Matja e niveleve të ashpërsisë të problemeve nga loja 38
II.3.1 Instrumentat matës. Karakteristika psikometrike të instrumentave matës 39
II.3.2 Shkalla e përhapjes së adoleshentëve me probleme nga loja (prevalenca) 47

__________________________________________ v __________________________________________
EMIL FRASHËRI - TEMË DOKTORATURE KUMARI, NJË VARTËSI E HESHTUR

Kreu III Metodologjia 49
III.1 Variablat kategorikë 49
III.1.1 Tabelat e mundësive dhe disa tregues të rëndësishëm të tyre 53
III.1.2 Metoda loglineare 58
III.1.3 Regresioni logjistik 61
III.2 Variablat latentë 63
III.2.1 Analiza faktoriale (FA) dhe Analiza e Komponentëve Principalë (PCA) 63
III.2.2 Analiza e konfirmimit të faktorëve (CFA) 71
III.2.3 Modelimi i ekuacioneve strukturale (SEM) 81
III.2.4 Teoria që bazohet në përgjigjiet e çështjeve (IRT) 83
III.2.5 Modelet e përziera 86
III.2.5.1 Analiza e klasave latente (LCA) 87
III.2.5.2 Analiza e klasave latente me shumë nivele (MLCA) 93
III.3 Çështje të tjera të rëndësishme 97
III.3.1 Variabla kategorikë me shpërndarje jonormale. Vlerësimet robuste 97
III.3.2 Vlerat e munguara 104
III.3.3 Aplikime të disa metodave në studimin e problemeve nga kumari 106
III.3.4 Disa fjalë për paketën softuerike Mplus 108
Kreu IV Rasti i studimit 109
IV.1 Faza e parë e studimit 110
IV.1.1 Proçedura e grumbullimit të të dhënave dhe instrumentat matës 110
IV.1.2 Testimi i disa karakteristikave psikometrike të instrumentave matës 113
IV.1.3 Identifikimi dhe matja e shkallës së përhapjes së lojtarëve me probleme 127
IV.1.4 Kumari, një vartësi. Lidhja e tij me forma të tjera vartësie (komorbiditeti) 128
IV.1.5 Diferenca gjinore midis adoleshentëve që luajnë në lojrat e fatit 137
IV.1.6 Profili i kumarxhiut adoleshent 151

__________________________________________ vi __________________________________________
EMIL FRASHËRI - TEMË DOKTORATURE KUMARI, NJË VARTËSI E HESHTUR

IV.2 Faza e dytë e studimit 152
IV.2.1 Egzaminimi i natyrës heterogjene të lojtarëve nëpërmjet LCA 153
IV.2.2 SEM dhe Analizë e Regresionit të Përzier (MRA) lidhur me fenomenin 160
IV.2.3 MLCA. Faktorë kontekstualë në strukturën heterogjene të lojtarëve 174
Përfundime dhe diskutime 189
Rekomandime për të ardhmen 194
Kufizime dhe çështje për studim të mëtejshëm 197
BIBLIOGRAFIA 198
SHTOJCË 222
1. Tabela 222
2. Rezultate të nxjerra 231
3. Sintaksa 256
4. Pyetësorë 273

__________________________________________ vii __________________________________________
EMIL FRASHËRI - TEMË DOKTORATURE KUMARI, NJË VARTËSI E HESHTUR

LISTA E SHKURTIMEVE
AIC Akaike's Information Criterion
ADHD Attention Deficit Hyperactivity Disorder
APA American Psychiatric Association
BIC Bayesian Information Criterion
BLRT Bootstrap Likelihood Ratio Test
CAGI Canadian Adolescent Gambling Inventory
CB Between Classes
CFA Confirmatory Factor Analysis
CFI Comparative Fit Index
CRP Conditional Response Probability
CVM Categorical Variable Methodology
CW Within Class
DSM Diagnostic and Statistical Manual
DSM-MR-J Diagnostic and Statistical Manual-Multiple Response-Juvenile
DWLS Diagonally Weighted Least Squares
E/CFA Exploratory Factor Analysis (EFA) in the CFA framework
EFA Exploratory Factor Analysis
EGM Electronic Gaming Machine
EM Expectation–Maximization (Algorithm)
FC Faktor i nivelit të dytë, për termat e lirë të klasave latente të nivelit 1
FU Faktor i nivelit të dytë, për indikatorët e rastit të klasave latente të nivelit 1
GA20 Gambler's Anonymous - Twenty Questions
GD-20 Gambling Disorder - Twenty Questions
GLS Generalized Least Squares
GMM Growth Mixture Modeling
IC Information Criteria
IGD Internet Gambling Disorder
IRT Item Response Theory
LCA Latent Class Analysis
LCGA Latent Class Growth Analysis

__________________________________________ viii __________________________________________
EMIL FRASHËRI - TEMË DOKTORATURE KUMARI, NJË VARTËSI E HESHTUR

LF Lojrat e Fatit
LR Likelihood-Ratio
LRT Likelihood Ratio Test
MAR Missing at Random
MCAR Missing Completely at Random
ML Maximum Likelihood
MLCA Multilevel Latent Class Analysis
MLM Mean adjusted Maximum Likelihood
MLMV Mean and Variance adjusted Maximum Likelihood
MLR Robust Maximum Likelihood
MOR The Median Odds Ratio
MRA Mixture Regression Analyses
NMAR Not Missing at Random
NT Normal Theory
PA Paralel Analysis
PCA Principal Component Analysis
PGSI Problem Gambling Severity Index
RMR The root mean square residual
RMSEA Root Mean Square Error of Approximation
SABIC The sample size adjusted BIC
S-B Satorra-Bentler
SCF Scaled Correction Factors
SEM Structural Equation Modeling
SOGS-RA South Oaks Gambling Screen-Revised Adolescent
SRMR The Standardized Root Mean Square Residual
SSL Sum of Squared Loadings
TLI Tucker-Lewis Index
VIF Variance Inflation Factor
WLS Weighted Least Squares
WRMR The Weighted Root Mean Square Residual

__________________________________________ ix __________________________________________