Elifin Öküzü ya da Sürprizler Kitabı - Sevan Nişanyan PDF
Preview Elifin Öküzü ya da Sürprizler Kitabı - Sevan Nişanyan
Elifin Öküzü ya da Sürprizler Kitabı Sevan Nişanyan Ekim 2013 - Propaganda Yayınları Birinci Baskısı İlk basım: Adam Yayınları, 2002 - Gözden geçirilmiş 5. basım 2008, Kırmızı Yayınları ISBN No: 978-1-927893-10-4 (ePub), 978-1-927893-11-1 (mobi) Baskı Öncesi Çalışma: Propaganda Yayınları Kapak: İç Mihrak Propaganda Tasarım Kolektifi Propaganda Yayınları www.propagandayayinlari.net [email protected] Sevan Nişanyan nisanyan1.blogspot.com [email protected] Aferin Elif! Kullandığımız sözcüklerin inanılmaz bir tarihi var. Türk dilinin bilinen geçmişi 1300 yıllık. Oysa bugün kullandığımız bazı kelimelerin kökeni daha binlerce yıl öncesine dayanıyor. Üvendire ve evlek gibi iki kadim Anadolu sözcüğüne 2800 yıl önce yaşamış olan Homeros’un destanlarında rastlıyoruz. Aferin deyimi Zerdüşt dininin 3000 yıllık kutsal metinlerinde “seni kutsuyorum” anlamıyla karşımıza çıkıyor. Kimilerinin Amerikan icadı zannettiği seks, bizi Roma’nın henüz imparatorluk bile olmadığı bir devrin haremlik-selamlık düzenine geri götürüyor. 3000 küsur yıl önce Fenikelilerin kendi alfabelerinin ilk harfine verdikleri elif adı ise 21. yüzyıl Türkiye’sinde popüler bir kadın adı olarak yaşamaya devam ediyor. Elinizdeki kitabın ana fikri Selçuk Kapalı Cezaevinde zorunlu ikametim sırasında sevgili dostum Ali Nesin’in eğlenmem için Fransa’dan gönderdiği René Garrus’ün Les étymologies surprises (Paris 1988) adlı çok keyifli kitabından esinlendi. Oradaki gibi, birbiriyle ilgisiz gibi gözüken kelime çiftlerini ele alıp, aralarındaki umulmadık akrabalık ilişkilerini gözler önüne sermeye çalıştım. Eğer okura bir-iki gün hoşça vakit geçirtebilirsem kendimi mutlu sayacağım. Burada anlatılan konuları daha sistemli olarak izlemek isteyenler, Sözlerin Soyağacı (Adam Yayınları, 2002) adlı etimolojik sözlüğüme başvurabilirler. Sevan Nişanyan Şirince 2002 Gözden Geçirilmiş Yeni Basım İçin Not Dil uçsuz bucaksız bir konu. İnsan öğrendikçe öğreniyor. Öğrenince de eski yazdıklarını eksik, zayıf, yanlış görmeye başlıyor. Birkaç yıldan beri tükenmiş olan Elifin Öküzü’nün yeni basımından bu nedenle uzunca bir süre uzak durdum. Nihayet yeni yayınevimin dürtmesiyle geniş bir revizyona girmeyi göze alabildim. Altmışa yakın maddede ufak veya büyük düzeltmeler yaptım; yeni ayrıntı ekledim. Ciddi yanlışlarını gördüğüm üç maddeyi attım. Kitabın genel akışına tam uymasa da, hoşuma gittiği için Akatçaya dair bir yazı ekledim. Hatırladıkça yüzümün kızarmasına neden olan ‘Sunta’ maddesinden de nihayet kurtuldum. Çok bilen çok yanılır demişler. Öyle diyenleri haksız çıkarmak için yılmadan çalışıyoruz gerçi. Ama gene de atasözü ve deyimlerde daima bir doğruluk payı olduğunu akıldan çıkarmamak lazım. Sevan Nişanyan Şirince 2008 Kullanım Kılavuzu Her bölümün başındaki iki kelime, ortak bir kökten türediklerini öğrendiğimde beni şaşırtmış olan akraba çiftleri gösteriyor. Ortak kökü başlık altı satırında gösterdim. Metinde çoğu zaman başlıktakilere ek olarak aynı aileden başka kelimelere de yer verdim. Ortak kökten türeyen Türkçe kelimeleri kalın, yabancı dildeki asıllarını italik olarak yazdım. Arada sözü geçen ama akraba olmayan bazı kelimeleri ise kalın italik ile gösterdim. Çift tırnak işareti ( “ ) kelimelerin anlamlarını, tek tırnak işareti ( ’ ) bazı deyimleri veya Türkçe telaffuzları gösteriyor. Yazıyı tipografiye boğmamak için bu konularda aşırı bir titizlikten bilhassa kaçındım. Fransızca, İngilizce, Latince, İtalyanca gibi Latin alfabesiyle yazılan dilleri aslına uygun imla ile yazdım. Arapça, Yunanca ve Farsça gibi ayrı alfabesi olan dillerde mümkün olduğunca modern Türkçe imlaya yakın bir standart benimsedim. Gırtlaktan gelen ‘kh’ sesini Yunanca khi χ ile, gırtlaktan gelen ‘gh’ sesini noktalı ġ harfiyle, Arapça ayn’ı sağa dönük çengelle ( ˁ ) gösterdim. Uzun seslileri matbaacıların makron dediği düz uzatma işareti (ā, ē, ī, ū) ile belirttim. Yazılı örneği bulunmayan teorik ve tahmini kelimelerde yaygın usul gereği asterisk ( * ) işareti kullandım. Kitabı belli bir sıra izlemeden okumak mümkün; hatta sanırım öylesi daha keyifli olabilir. Ancak birkaç ayrı maddede söz konusu olan bazı kural ve genellemeler, genellikle alfabetik sırada önce gelen maddede açıklandılar. Diller tarihi hakkında daha çok bilgiye gereksinim duyan okurlar için kitabın sonuna birkaç kısa not ekledim. * Elinizdeki kitap, Elifin Öküzü’nün ciddi bir revizyondan geçirilmiş olan 2008 basımının metnidir. O tarihten sonra fark ettiğim hataları ve etimoloji alanındaki araştırmalarımın ürünü olan yeni bilgileri “2013 notu” ibaresiyle dipnotlarda belirttim. Alfa - Elif Fenikece alep : öküz. Alfabeyi bundan 3000 küsur yıl önce Fenikeliler icat etmiş. Basit gibi gözüken, son derece zekice bir buluş bu. Daha önce her biri bir basit kavramı ifade eden binlerce simge-resim varken bunlardan 25 kadarını almışlar, her birini adının ilk sesini simgelemek için kullanmışlar. Öküz anlamına gelen alep a olmuş (küçük matbaa a’sına dikkatle bakarsanız öküz başını hala görebilirsiniz). Ev anlamına gelen bēt b, cirit sopası anlamına gelen gmel g, kapı anlamına gelen dalıt d olmuş. Fenikelilerin icadını önce komşuları olan Suriyeli Aramiler ve İbraniler, MÖ 700’lerden itibaren de Yunanlılar taklit etmişler. Harflerin biçimleri bir hayli değişmiş, ama isimleri pek değişmemiş. Arami ve İbrani alfabesinin ilk dört harfi aleph, beth, gīmel, dāleth. Yunan alfabesinin ilk dört harfi ise alpha, bēta, gamma, delta. Yunan alfabesinin harfleri Batı geleneğinde öteden beri soyut sıra adları olarak kullanılıyor. Fizikteki alfa, beta, gamma ışınları öyle. Tansiyon hastalarının yakından tanıdığı alfa ve beta blokerler öyle. Bilgisayar yazılımında “piyasaya çıkarılan deneme versiyonu” anlamında kullanılan beta öyle. Sony’nin Betamax’ı da aynı zümreden. Alfabe sözcüğü (Fransızca alphabet yoluyla) Yunan harflerinin adından türemiş. Hz Muhammed’den 300 yıl önce ortaya çıkan Arap alfabesi, bugünkü Süryanicenin atası olan Aramiceden esinlenmiş. Arapça harf isimlerinin elīf, bā, cīm, dāl olması bu yüzden. Aramice gīml’in Arapça cīm olması normal, çünkü başka dillerdeki g sesi Arapçada daima c’ye dönüşmüş. Kelimeler zamanla bambaşka anlamlara bürünebiliyorlar. Fenikelilerin öküzünün, 3000 yıl sonra, Türkiye’de son zamanlarda doğan her on kızdan birine verilen güzel bir ada dönüşmesini başka nasıl açıklayabiliriz? Amatör - Amigo Latince amare : sevmek. Eski tip Latince ders kitaplarının birinci bölümü genellikle amare fiilinin çekimiyle başlar: amo, amas, amat – severim, seversin, sever... Daha sonra başka türevler öğrenilir: amor sevgi, amator seven, amatus sevilen, amicus sevgili veya dost... Şansınız varsa bir süre sonra Ovidius’un kadın tavlama sanatına ilişkin harikulade eseri Ars amatoria ya da Sevişme Sanatı’na sıra gelir. Ya da Catullus’un bıçak keskinliğindeki epigramları karşınıza çıkabilir: Odi et amo. Quare id faciam fortasse requiris. Nescio. Sed fieri sentio et excrucior. (Hem seviyor hem nefret ediyorum. Neden böyleyim diye sorabilirsin. / Bilmem. Ama içimden öyle geliyor ve acı çekiyorum.) Türkçeye Latinceden dolaysız olarak alınmış sözcük pek yok. Buna karşılık Latincenin günümüzdeki torunları olan Fransızca, İtalyanca ve İspanyolcadan binlerce kelime almışız. Örnek mi? Örneğin Latince amator Fransızca amateur şeklinden Türkçeye amatör olup gelmiş. Bu arada, “bir işi para için değil sevdiği için yapan kimse” anlamını kazanmış. Latincede iki sesli arasına gelen ‘k’ sesi İspanyolcada daima ‘g’ halini aldığı, Latince -us eril eki de İspanyolca -o eril ekine dönüştüğü için Latince amicus İspanyolca amigo olmuş.
Description:The list of books you might like
