Effortful control en andere inhibitieconstructen bij jongens met ADHD en typisch ontwikkelende

59 Pages·2012·0.55 MB·Dutch

Academiejaar 2011 - 2012
Eerste examenperiode

Effortful control en andere inhibitieconstructen bij jongens met
ADHD en typisch ontwikkelende jongens

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van master in de psychologie,
afstudeerrichting Klinische Psychologie door Christof Van den Bergh

Promotor: Prof. Dr. Herbert Roeyers
Begeleiding: Vicky Samyn
INHOUDSOPGAVE
Dankwoord 4
Abstract 6
Inleiding
ADHD 7
Verklaringsmodellen 8
Het cognitief-energetisch model. 8
De delay aversion hypothese. 9
De executieve disfunctietheorie. 9
Temperament 13
Modellen. 13
Het gedragsstijlenmodel (Thomas & Chess, 1977). 13
De criteriale benadering (Buss & Plomin, 1975, 1984). 14
Het psychobiologisch model (Rothbart, 1981, 1994). 15
Effortful Control. 16
EC en ADHD. 17
Meten van EC. 18
EC en EF 18
Onderzoeksvragen 19
Methode 21
Steekproef 21
Materiaal 22
Effortful Control. 23
Attentional Control Scale. 23
Effortful Control Scale. 23
Early Adolescent Temperament Questionnaire-revised. 24
Executieve functies. 24
Behavior Rating Inventory of Executive Function. 24
Gedragsvragenlijst. 25
Vragenlijst voor Gedragsproblemen bij Kinderen. 25
Neuropsychologische taken. 26
Go/No-Go taak. 26
Animal Stroop taak. 26
Procedure 27
Resultaten 29
Groepsverschillen in Effortful Control 29
Groepsverschillen in Executief Functioneren 31
Groepsverschillen op de Neuropsychologische Taken 31
Relatie Tussen de Effortful Control Schalen en de BRIEF 32
Relatie Tussen de Effortful Control Schalen en de Neuropsychologische Taken 32
Relatie Tussen de BRIEF en Twee Neuropsychologische Taken 33
Bespreking en Conclusie 34
Bespreking Van de Onderzoeksresultaten 34
Groepsverschillen in effortful control. 34
Groepsverschillen in Executief Functioneren. 35
Groepsverschillen op de neuropsychologische taken. 35
Relatie tussen de Effortful Control schalen en de BRIEF. 36
Relatie tussen de Effortful Control schalen en de neuropsychologische taken. 37
Relatie tussen de BRIEF en twee neuropsychologische taken. 38
Beperkingen Van het Onderzoek 39
Sterktes Van het Onderzoek 40
Implicaties 41
Algemeen Besluit 41
Referenties 43
Dankwoord
Ik wil graag mijn promotor, Prof. Dr. Herbert Roeyers, bedanken voor zijn
bereidheid om mijn masterproef door te nemen en te voorzien van verbeteringen en
feedback.

Ook wil ik mijn begeleidster, Vicky Samyn, bedanken voor de intensieve
begeleiding bij dit proces. Ze was steeds bereid mijn masterproef na te lezen en maakte
veel tijd vrij voor het geven van feedback. Ze gaf me tips en richtlijnen en spoorde me
aan tot het bewaken van de timing tijdens het schrijven.

Verder wil ik mijn vriendin bedanken voor het nalezen van mijn masterproef
opdat deze zowel stilistisch als taalkundig in orde zou zijn. Ze steunde me tijdens de
moeilijke periodes en stond me steeds met een glimlach en goede raad bij.

Ten slotte wil ik mijn naaste omgeving bedanken voor hun begrip en vele
geduld. Het schrijven van deze masterproef vereiste een toewijding die ik enkel aan de
dag kon leggen dankzij de steun van mijn vrienden en familie. Bedankt!
Ondergetekende, Christof Van den Bergh, geeft toelating tot het raadplegen van deze
masterproef door derden
Abstract
In het huidig onderzoek maakten we een vergelijkende studie van effortful
control en enkele andere inhibitieconstructen bij jongens met ADHD en typisch
ontwikkelende jongens. We wilden ten eerste nagaan in welke mate jongens met
ADHD en typisch ontwikkelende jongens van elkaar verschillen op het vlak van
effortful control (EC), executief functioneren (EF) en hun prestatie op twee
neuropsychologische inhibitietaken. Verder onderzochten we de onderlinge relaties
tussen vragenlijsten die effortful control meten en enkele andere maten van
inhibitorische controle.
De participanten waren allen jongens tussen de 10 en 15 jaar oud, met een
geschat totaal IQ (TIQ) van 80 of hoger. Er namen 50 jongens deel, waarvan 25
jongens met ADHD en 25 typisch ontwikkelende jongens.
Er werd een intelligentietest en enkele vragenlijsten afgenomen bij de
participanten. Ook de ouders vulden enkele vragenlijsten in. Verder voerden de
jongens twee neuropsychologische taken uit.
Uit de resultaten bleek dat de jongens met ADHD en de typisch ontwikkelende
jongens een duidelijk onderscheid vertoonden op het vlak van EC en EF. Jongens met
ADHD hadden een lager niveau van EC en ervoeren meer problemen in hun EF.
Bovendien werd vastgesteld dat het EC significant gecorreleerd is met het EF. De
prestatie op de neuropsychologische taken was echter niet gerelateerd aan de EC maten
en slechts matig aan de EF vragenlijst.
ADHD
ADHD wordt volgens de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders
(DSM-IV-TR; American Psychiatric Association [APA], 2000) gekenmerkt door een
onaangepast niveau van hyperactiviteit, aandachtstekort en impulsiviteit in de
kinderlijke ontwikkeling (APA, 2000). De symptomen dienen langer dan zes maanden
aanwezig te zijn en voor te komen in ten minste twee settings, bijvoorbeeld thuis en op
school. Verder moeten de symptomen optreden voor de leeftijd van zeven jaar en een
beperking vormen in belangrijke levensdomeinen van het kind (APA, 2000). In de
DSM-IV-TR verdeelt men ADHD onder in drie subtypes: het onoplettendheidstype, het
hyperactieve/impulsieve type en het gecombineerde type (APA, 2000). Kinderen met
ADHD vormen een heterogene groep met sterke variatie in de ernst van hun
symptomen, de aanvangsleeftijd, de comorbiditeit met andere stoornissen en de mate
waarin de verschillende levensdomeinen beïnvloed worden (Barkley, 2006).
Uit een grote meta-analyse blijkt dat de wereldwijde prevalentie ongeveer 5.29%
bedraagt, waarmee ADHD tot één van de meest gestelde diagnoses behoort (Polanczyk,
de Lima, Horta, Biederman, & Rohde, 2007). Er is echter een grote variabiliteit in
gerapporteerde prevalentie door de grote variatie in diagnostische criteria, de bron van
informatie, de graad van beperking nodig voor een diagnose en de locatie waar de studie
uitgevoerd werd (Polanczyk et al., 2007). De prevalentie bij kinderen wordt geschat op
8 tot 12% (Faraone, Sergeant, Gillberg, & Biederman, 2003). De man-vrouw ratio
bedraagt 9:1 in klinische settings en 3:1 daarbuiten (Biederman et al., 2002; Gaub &
Carlson, 1997).
De erfelijkheid van ADHD is reeds uitvoerig onderzocht en wordt geschat op
75% (Faraone et al., 2005). De genetische bijdrage valt niet toe te schrijven aan één
bepaald gen, maar aan een complexe interactie van genen, met elk afzonderlijk een
klein effect (e.g., Biederman & Faraone, 2005; Brookes et al, 2006). ADHD komt vaak
voor in combinatie met andere stoornissen, wat de diagnostiek bemoeilijkt. De
comorbiditeit met andere psychiatrische stoornissen wordt doorgaans tussen de 50 en
90% geschat (e.g., Spencer, Biederman, & Wilens, 1999; Wilens et al., 2002).
7
Verklaringsmodellen
Door de complexe etiologie van ADHD zijn er de laatste decennia een aantal
verschillende theorieën ontwikkeld in een poging om (een deel van) de
ontstaansmechanismen te verklaren. Het cognitief-energetisch model van Sanders
(1983), de delay aversion hypothese van Sonuga-Barke (1994) en het model van
Barkley (1997) hebben tot hiertoe de meeste ondersteuning gekregen.

Het cognitief-energetisch model.
Het cognitief-energetisch model (Sanders, 1983) stelt dat de efficiëntie van
informatieverwerking bepaald wordt door een samenspel van proces- en
toestandsfactoren. Een taak wordt efficiënter uitgevoerd indien het subject in een
optimale toestand verkeert. De actuele toestand van een persoon wordt aangepast door
een aantal factoren, om zo de gewenste toestand te bereiken (Raymaekers, Van der
Meere, & Roeyers, 2002). Het cognitief-energetisch model bestaat uit drie niveaus, die
elk een invloed hebben op de taakprestatie (Sergeant, 2000, 2005). Op het eerste niveau
bevinden zich een aantal cognitieve verwerkingsprocessen (encoderen, zoeken,
beslissen en motorische organisatie) die een rol spelen gaande van de
stimulusherkenning (input) tot de gegeven respons (output) (Raymaekers et al., 2002;
Sergeant, 2000). Deze verwerkingsprocessen worden vanuit het tweede niveau
beïnvloed door drie energetische mechanismen: arousal, activatie en effort (Sergeant,
2000). Zij leveren de energie die noodzakelijk is om de input/output operaties op het
eerste niveau uit te voeren. Arousal blijkt gerelateerd te zijn aan de verwerking van de
stimulusinput en activatie aan de output (Sanders, 1983). Het derde energetisch
systeem, effort, wordt aangesproken wanneer men zich in een niet-optimale toestand
bevindt. Dit systeem zal dan energie gaan vrijmaken om te compenseren voor deze
niet-optimale toestand. Een evaluatiesysteem op het derde niveau gaat na of de
arousal/activatie-toestand al dan niet afwijkt van de optimale, gewenste toestand en zal
dus indien nodig het effort-systeem aanspreken (Sergeant, 2000).
Sanders heeft een taxonomie van taken opgesteld die het mogelijk maakt om
tekorten op elk niveau van het model na te gaan. Het taakinefficiënt gedrag van
kinderen met ADHD blijkt niet veroorzaakt te worden door een structureel tekort bij de
verwerking van de input, maar eerder door een tekort op het niveau van de output. Dit
8
tekort is echter niet structureel, maar wordt beïnvloed door de activatie en kan dus
opgevat worden als een probleem met de toestandsregulatie (Raymaekers et al., 2002).
Een kind met ADHD zal er niet in slagen het juiste activatie-niveau te bereiken wanneer
de presentatiesnelheid van de stimuli zeer laag ligt (Börger et al., 1999; Börger & Van
der Meere, 2000; Wiersema, van der Meere, Roeyers, Van Coster, & Baeyens, 2006).

De delay aversion hypothese.
De delay aversion hypothese (Sonuga-Barke, 1994) is een tweede grote theorie,
die veronderstelt dat de gedragingen die men observeert bij kinderen met ADHD een
gevolg zijn van een motivationele stijl die gericht is op het ontsnappen aan en het
vermijden van uitstel (Sonuga-Barke, 1994). Dit testten de onderzoekers met een taak
waarbij de kinderen moesten kiezen tussen een kleine, onmiddellijke beloning en een
grote, uitgestelde beloning. Kinderen met ADHD kozen vaker de onmiddellijke
beloning wanneer hierdoor de taakduur verkort werd (Sonuga-Barke, 1994). In een
eerder onderzoek waar hun keuze geen invloed had op de lengte van de taak wachtten
ze op de grotere beloning (Sonuga-Barke, Taylor, Sembi, & Smith, 1992). De
gedragsmatige uitingen van ADHD (aandachtstekort, hyperactiviteit en impulsiviteit)
worden in deze theorie gezien als een uitdrukking van de aversie tegen het wachten
(Sonuga-Barke, 2005). Om dit subjectief gevoel van aversie tegen te gaan zal een kind
met ADHD immers prikkels (bijvoorbeeld een leuke film) in de omgeving opzoeken of
creëren. Hierdoor daalt de aandacht voor de taak en neemt men een toegenomen
activiteit waar (Antrop, Roeyers, Van Oost, & Buysse, 2000). Er was in de originele
theorie van Sonuga-Barke (1994) dus geen sprake van een beperkte inhibitiecontrole.
Later onderzoek toonde echter aan dat zowel inhibitie als een aversie tegen uitstel
onafhankelijk een deel van de variantie in ADHD symptomen konden verklaren
(Solanto et al., 2001). Het model werd dan uitgebreid naar een dual-pathway model
(Sonuga-Barke, 2002) waarin een aversie voor uitstel en beperkte inhibitiecontrole twee
eigenschappen zijn die naast elkaar kunnen bestaan.

De executieve disfunctietheorie.
In de executieve disfunctietheorie (Barkley, 1997) wordt een beperking in de
responsinhibitie als de centrale beperking bij ADHD gezien. Barkley deelt inhibitie op
9
in drie componenten: inhibitie van een automatische respons, inhibitie van een lopende
actie en interferentie controle. Inhibitie zorgt normaal voor een uitstel van de
responskeuze, waarna zelfregulatie en doelgericht gedrag mogelijk wordt. De
beperking in de inhibitie ligt zo aan de basis van een aantal secundaire tekorten op het
niveau van de executieve functies (EF), namelijk werkgeheugen, zelfregulatie van
affect, motivatie en arousal, internalisatie van spraak en reconstitutie (Barkley, 1997;
Tannock, 1998). Deze EF, die een belangrijke rol in de zelfregulatie spelen, zijn
immers afhankelijk van responsinhibitie bij hun uitvoering. De verstoorde EF zorgen
op hun beurt voor een verminderde controle van motorisch gedrag door intern
gerepresenteerde informatie. Kinderen met ADHD laten zich bijgevolg meer leiden
door prikkels in de onmiddellijke omgeving. (Barkley, 1997)
Het construct executief functioneren dat Barkley in zijn theorie integreert, werd
eerder door Welsh en Pennington gedefinieerd als “het vermogen om gepaste
probleemoplossingstrategieën te handhaven om een toekomstig doel te bereiken”
(Welsh & Pennington, 1988, pp. 201-202). Het is een overkoepelende term die verwijst
naar mentale controleprocessen die fysieke, cognitieve en emotionele zelfcontrole
mogelijk maken (Lezak, 1995; Pennington & Ozonoff, 1996). Deze ontwikkelen zich
tijdens de kindertijd en kennen uiteenlopende ontwikkelingstrajecten, afhankelijk van de
EF die men meten (Anderson, 1998).
De interesse in de relatie tussen EF en ADHD groeide ook na bevindingen uit
neuropsychologisch onderzoek. Men stelde vast dat patiënten wiens frontale lob
beschadigd werd eveneens hyperactiviteit, impulsiviteit en tekorten in andere EF
vertoonden, hetgeen men ook bij kinderen met ADHD vaststelde (Pontius, 1973; Fuster,
1997). Op basis van deze observatie veronderstelden veel onderzoekers dat de
symptomen van ADHD het gevolg zijn van een beperking in de EF. Indien dit zo is
moet men kunnen aantonen dat (1) alle kinderen met ADHD consistent slechter scoren
op EF maten, ook na controle voor confounders zoals bijvoorbeeld leeftijd en IQ, dat
(2) de tekorten in EF een aanzienlijk deel van de variantie in de symptomen verklaren,
dat (3) deze tekorten aanwezig zijn bij de meeste individuen met ADHD en dat (4) de
EF-tekorten en ADHD symptomen gemeenschappelijke etiologische invloeden kennen
(Willcutt, Doyle, Nigg, Faraone, & Pennington, 2005).
10