E. du Perron. Het leven van een smalle mens

1338 Pages·2016·22.88 MB·Dutch

by  Kees Snoek

E. du Perron. Het leven van een smalle mens
Kees Snoek
bron
KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens.Nijgh&VanDitmar,Amsterdam2005
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/snoe003edup01_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
i.s.m.
4
VoorAlainenBetje
KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens
9
Inleiding en verantwoording
‘Watzou'tnietheerlijkvoorjekunnenzijn,eenpraktischeman,dieniks
zei,diegeengevoeligheidjeszatuittedrukken,dagenlang,diemeteen
paarkloekezettenallesuitdesoepbracht.Hè!zóó'nmantezijn!’
DitschreefEddyduPerronop28mei1937aanBepdeRoos,metwiehijtoenvijf
jaarwasgetrouwd.Dezeon-Nederlandsbezetenmanhadeendiepeafkeervanalle
mooischrijverij,maarookschuwdehijdevlottestukjes.Een‘producentvanteksten’
wildehijnietworden,aldwongfinanciëlenoodzaakhemsomsopdrachtenaante
nemendiehemvanhet‘echtewerk’afhielden.Datechtewerkbestondvoorhemuit
deessays,gedichten,verhalenenromanswaarinhijtrachttezijnverhoudingtotde
wereldtebepalenenhetraadseltedoorgrondenvanzijneigenhart.Hijwaseen
gecompliceerdepersoonlijkheid,diemettomelozeenergieeenzelfverwerkelijking
nastreefdedietotstandmoestkomeninzijnteksten,maarookindetallozebrieven
diehijschreef.Schrijvenhadvoorhemeenexistentiëlefunctie,doorteschrijven
werdhijzichzelf.
EengrootdeelvanDuPerronslevenisgetekenddoorzijnstrijdtegenwathij‘de
omstandigheden’noemde.Ditwarenaspectenvandesocialeenpolitieke
werkelijkheiddiezichonttrokkenaanzijncontroleenhemaantastteninzijnvrijheid.
HijwaszichbewustvanTainesklassieketrits‘race,milieu,moment’,waarin
‘moment’staatvoordeomstandigheden,‘milieu’voordesocialeenculturele
omgevingen‘race’voorherediteit.ZomeendeDuPerrondatzijnafkomstuithet
kolonialepatriciaathemongeschikthadgemaaktomteveranderenineenmassamens.
Hijwasenbleefeenburger,hoezeerooktegendraads.Verderhadhijaanzijn
opvoeding
KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens
10
inIndiëzekere‘heroïsche’waardenovergehoudenwaardoorhijandersreageerde
dandedoorsnee-Nederlander.Tochzouhetonjuistzijnhemvolkomenuitditsoort
factorentewillen‘verklaren’.ZoalsS.Dresdenterechtheeftopgemerkt,‘werpthet
karaktereenlichtopdewijzewaarophetmilieuendeinvloedenaanvaardworden.
Invloeden,omstandigheden,milieuzijnuitstralingenvandepersoonengebonden
aandezepersoon;zijkrijgenhunzinenbetekenisindebiografiedoordepersoon
vanwiezijafhankelijkzijn.’1
InzijnjeugdrebelleerdeDuPerrontegenhetvaderlijkgezag,maarzonderafvallig
tewordenaandewaardenvanzijnkolonialeomgeving.Op28augustus1921zette
hijvoorheteerstvoetopEuropesebodem.InEuropaontwikkeldehijzijnliteraire
talentineenreeksuitgaafjesvoorthehappyfew,waarvoorhijzijneigenervaringen
totuitgangspunthadgekozen.Hetwarenevenzovelemaskerades,speelsenbalorig.
NaeenbijnaclandestieneentreeindeNederlandseletterkundebouwdehijeen
reputatieopalsonorthodoxcriticusdiegeenbladvoordemondnam.Zijnaanval
opvalsepretentiesenhumbugvondweerklankinkringenrondhettijdschriftForum,
maarwerddoorveleninhetkleinburgerlijkeNederlandonheusgevonden.DuPerron
kreeghetetiketvan‘cynicus’opgeplakt.Nadezeliterairestrijdverdieptehijzichin
depolitiek,omdatdepolitiekzichsteedsmeermethémwasgaanbemoeien.Toen
hijin1936zijnwoonplaatsParijsverruildevoorNederlands-Indië,wasdetijdrijp
vooreenanderverzet,tegendehoogmoedvandeheersendekolonialekasteende
ongevoeligheidvanhetblankeras.
AlsindshetbeginvandejarendertighadDuPerronblijkgegevenvaneen
weerbarehoudingtegenoverde‘collectivistische’ideologieënvanlinksenrechts
diehijzagalseenbedreigingvoordepersoonlijkheid.Zijngewijzigdemateriële
omstandighedennadeteloorgangvanzijnfamiliekapitaalhebbenaandie
weerbaarheidweinigafbreukgedaan,maarerwarenanderefactoreninzijnleven
dieaanhemhebbengevreten.Hijwaseenoverbewustemanmeteenhangnaarhet
absolute,diedaardoorvoortdurendbotsteophetmenselijktekort.Trouwblijvenaan
jezelf,trouwindevriendschapenaandevrouwdiejehebtuitverkoren:hetwasvoor
DuPerroneengeloofsartikel.Maarwiezulkeabsolutewaardenhuldigt,looptgrote
kansdupetewordenvandewerkelijkheid.HetisnietverbazingwekkenddatDu
Perronsliterairetestamentwasgetekenddoorhetthemavandeonzekerheid.
KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens
11
DuPerronheeftmijgefascineerdsindsikhemin1984serieusbegontelezen.Ik
woondetoenaltweejaarinIndonesië,waarikNederlandseliteratuur,taalencultuur
doceerdeaandeUniversitasIndonesia.Ikbeslootmijnproefschrifttewijdenaan
DuPerronsIndischejaren,metnamedeperiode1936-1939,toenhijterugwasin
zijngeboorteland.MijnproefschriftwasindeeersteplaatseenonderzoeknaarDu
Perronsverhoudingtotzijnlandvanherkomst,maarhetwastegelijkeenbiografische
studie.Inapril1990verscheenmijnproefschriftenenkelemaandenlaterverlietik
Indonesië.Totopzekerehoogtehadikmegeïdentificeerdmetmijn‘held’:zijn
observatiesomtrentBataviametzijnhiërarchischeverhoudingenkondenmoeiteloos
wordengetransponeerdnaarJakarta.
Deidentificatiemeteengebiografeerdewordtdoorveletheoreticivandebiografie
gezienalseenbelangrijkaspectinhetbiografischeproces.2DebiografievanDu
Perrondienuvooruligt,isevenwelnieteenvervolgopmijnproefschrift.Diverse
mensenhebbenmijindeloopderjarengevraagd:‘Wanneerverschijntjetweede
deel?’Ditboekstaatopzichzelf:nietalleenbestrijktdebiografiehethelelevenvan
DuPerron,ookwasmijnuitgangspuntanders.Erisindebiografiewelenigmateriaal
uithetproefschriftverwerkt,maardebiograafzelfheefteencompleterzichtgekregen
opzijnonderwerp.Debetrokkenheidisnietmindergeworden,maardekritische
afstandisgegroeid.Juistdelangdurigeomgangmetéénpersoonscherptdeblikvoor
bepaaldeterugkomendeeigenschappeneneigenaardigheden,zoalsdatinde
werkelijkheidookvaakgebeurtindeomgangmeteenpartner.Maardegebiografeerde
kannietsterugzeggen,dusconflictenblijvenuit.
ZijnbepaaldetrekjesvanDuPerronmegaanirriteren?Ja,diezijner.Zijnmanier
omschrijversmetelkaartevergelijkenmetbehulpvanformulesals‘ikgeefuX
cadeauvoorY’maaktopdenduureengratuiteindruk.3DuPerronsobsessievoor
eenvorigeminnaarvanzijnvrouwismijvolkomenvreemd,maarookzijnvrienden
stondendaarvreemdtegenover.DuPerronismijhieromnietmindergeworden,maar
menselijker,zoalsmijnomgangmethemgecompliceerderisgeworden.Tochbleef
DuPerronvoormijeenbewonderenswaardigauteur,wienswerkenlevenmijniet
loslieten.Aaneenbiograafwordtdeeisgestelddathijzichinleeftindepersoonvan
zijn‘held’endienssituatie:‘Hijpendelttussenobjectiviteitenidentificatie;hijis
watLeonEdelnoemteenparticipant-observer.’4Naarmatedebiograafmeermateriaal
verzamelt,kanhijbeterbeoordelenwatzijn‘held’zobijzondermaakt.
KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens
12
Dezebiografieisgeschrevenmetdehartstochtvaneenhistoricusencomparatist.
DuPerronseigenheidalsmensenalsschrijvervaltalleengoedtebeschrijvenals
werekeninghoudenmetdesociaal-culturele,historischeenliterairecontextwaarin
hijzichbewoog.Zijnjeugdineenfeodaal-kolonialesamenleving,zijnliteraire
vormingsjareninhetEuropavanderoaringtwenties,deinvloedvanFranseboeken
enschrijvers,zijncontactenmetNederlandse,Belgische,FranseenIndonesische
intellectuelenenoppositiefiguren,zijnomgangmetRussische,ItaliaanseenDuitse
ballingen,zijnpositiealsbetrokkenanti-politicusindecrisisjaren,zijnsituatievan
echtgenootenvader:zijnpersoonlijkheidkrijgtpasreliëftegendezeveelvoudige
achtergrond.
UiteraardvaltDuPerronookpsychologischteduiden,maarhierpastdebiograaf
enigeterughoudendheid.Hetgebeurtmaaraltevaakdatbiografendecomplete
freudiaanseterminologieloslatenophunonderwerp,ergerwordthetalszijzichlaten
meeslependoormodieuzebegrippenals‘narcisme’zonderdiepreciestedefiniëren.
IneenvanDuPerronsverhalenstaatdenuchtereopmerking:‘Psychologieisiets
heelmooismaarmenzouallegegevensmoetenhebben.’5Debiograafvaneenniet
meerlevendepersoonverkeertindepositiedathijmeergegevenskanoverziendan
waartoediepersoonzelfbijmachtewastijdenszijnleven.Hijdienthemallereerst
indecontextvanzijntijdteplaatsen,devolgendestapishemdaarbinnenteduiden,
psychologischenanderszins.Daarbijmoethijeengeprononceerdevisiehebbenop
depersoonwienslevenhijbeschrijft,maaralsderesultantevanzijnonderzoeken
nietalseenvooropgezettegedachte.
InzijnstudieoverdebiografiezietJanRomeinalsdebelangrijkstekenmerken
vandemodernebiografie:‘1odeonbevangenheidvandenbiograaf,2ozijn
psychologischdoordringingsvermogen,3odegecompliceerdheidvanhetpsychische
beeld.’6S.Dresdenheeftdaarenkelekritischekanttekeningenbijgemaakt.De
onbevangenheidvaneenbiograafismaarbetrekkelijk,wantwie‘kanenmagvan
zichzelfzeggen,dathijonbevangenis?’.HetlijkteropofRomeinviaeen
achterdeurtjedezogenaamdehistorischeobjectiviteitweerbinnenhaalt.Psychologisch
doordringingsvermogenisnietafhankelijkvandehulpmiddelendiemengebruikt:
sommigeniszijgegeven,anderenniet.OverRomeinsderdekenmerkzegtDresden
datmenbijeengecompliceerdbeeldhaastnietmeervan‘beeld’kanspreken,maar
vaneen‘verwardmozaïekvanonderlingsamenhangendedeeltjes’.Romeinzelf
heeftdaarvooreensdegelukkigetermhet‘vergruisdebeeld’gebruikt.Probleemis
datdezogenaamde‘moderne
KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens
13
biografie’dikwijlsnietmeeraaneenwerkelijkbeeldtoekomtennaderttotde
wetenschappelijkebiografiemetzijn‘droogopsommenderfeiten’.7
Dresdenwilervooralopwijzendatergeenverschilbestaattussende‘oude’en
de‘moderne’biografie.Elkegoedebiografieiseencombinatievanwetenschapen
kunst,‘eenmoeilijkbereikbareeenheidvanverschillendecomponenten’.Dresdens
nuanceringvanRomeinsdriekenmerkenheefttemakenmetzijnscepsistenaanzien
vandeexplicatie.Eenbiograafmoetzijnheldnietalleen‘hebben’maarook‘zijn’.
Jekuntweltrachtendedelenvanhetgeheelalseenlegpuzzelinelkaartezetten,
maardanontgaatjeallichtdeessentie.Deheldvaneenbiografieisnietalleeneen
‘probleem’datverklaardkanworden,maarookeen‘mysterie’waarindebiograaf
zichmoetinleven.Debiograafmoetdaaromvoldoenaandedubbeleeisvan‘hebben’
en‘zijn’.Hijmoetnietalleswillenverklaren;menmagvanhemeisen‘dathijhet
levenvanzijnheldnietverklaart,maardekringvanonzekerheid,vanonbepaaldheid,
vanraadselachtigheid,diehetinwerkelijkheidhad,ookindebiografiehandhaaft’.8
Dezelaatstepassageiseenwaarschuwingtegenpsychologischreductionisme.
TerechtwijstDresdenopditgevaar,maardeangstvoorreductionismemagerniet
toeleidendatdebiograafzichonthoudtvanhetgevenvanverklaringen.Mijn
voorkeurgaatuitnaareensynthesevanverklarenenbegrijpen.Verklarenbetekent
volgensJanFontijn‘nieuwemogelijkhedenzienomeenleventevertellenenbeter
tevertellen’.9Hetgaatdannietalleenomdepsychoanalyse(waarDresdenzichtegen
verzette),maarookomsociale,historischeencultureleaspecten.Dooraandachtte
gevenaandeinteractietusseneenindividuenzijnomgevingwordteeneenzijdige
nadrukvermeden.10Dewijzewaarophetindividuopzijnomgevingreageert,leidt
ertoedatzijmededoorhemwordtbepaald.11
Dezebiografieisooknadrukkelijkeenschrijversbiografie,datwilzeggeneen
biografiewaarinlevenenwerkzoveelmogelijkinrelatietotelkaarwordenbehandeld.
ZoalsgezegdwasDuPerrongeenproducentvanesthetischeobjecten,maareen
schrijverdieinzijnwerkfacettenvanheteigenbestaanexploreerde.Zoalshijin
1940opmerkteinzijnbrochureMultatuliendeluizen,zaghijeengrotesamenhang
tussenzijnboeken:‘Ikbennu40;vandewerkenvanmijnjeugdspreekiknogniet
eens;maarHetLandvanHerkomst,hetScheepsjournaalvanArthurDucroo,mijn
3boekenoverMultatulialsindiesambtenaar,mijnartikeleninhetindieseblad
KritiekenOpbouw,SchandaalinHolland,ennudezebrochure,hetiséénlijnen
houdtinéénopzichtnauwverbandmetelkaar,hetzijneven
KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens
14
zoveelhuldeblijken,opmijnmanier,aanhetFussoen.Ikhooptochnog-eensrustte
vindenvóórmijn60ejaar.’12IndezeironischeverklaringgeeftDuPerroneen
belangrijkthemaaanvanzijnwerk:zijnverzettegenschijnheiligheiden
fatsoensrakkerij.
IkbesteedrelatiefveelaandachtaandewijzewaaropDuPerronzichheeft
gemanifesteerdbinnenhetNederlandseliteraireleven.Doorzijnkritische
uitgangspuntentebelichtenbrengikzijnwerkexplicietinverbandmetde
literatuurgeschiedenis.13Derelatietussenlevenenwerkiseenheikelpuntwaar
biografenalveelwoordenaanhebbengewijd.Hoeheefthetlevenhetwerkbeïnvloed?
Inhoeverreheefthetlevenalsbrongefungeerdvoorhetwerk?Enmaghetwerk
gebruiktwordenalsbronvooreenschrijversbiografie?Vooraldelaatstevraagwordt
doorbiografenmetveelschroomenomzichtigheidbenaderd,enterecht.Bijeen
autobiografischauteuralsDuPerronbestaatereeninnigverbandtussenlevenen
werk.Hoeinnig,ismijmeermalentijdensmijnonderzoekgebleken,bijvoorbeeld
waarhijgedeeltenuitzijninhetFransgeschrevenbrievenaanClairettePetrucci
gewoonweginvertalingovernaminzijnromanEenvoorbereiding.
Devraagnaardebetekenisvanhetwerkalsbronvoordelevensbeschrijvingstelt
aandebiograafdeeisomzichrekenschaptegevenvandebewusteenonbewuste
transformatiesdiekunnenhebbenplaatsgevonden.InmijnproefschrifthebikArthur
Ducroo,dehoofdpersoonvanzijnautobiografischeromanHetlandvanherkomst,
consequentaangeduidals‘hetfictionelealterego’vanEddyduPerron,waarbijik
inhetmiddenlietinhoeverreDuPerronookDucroois.NietvoornietsheeftDu
Perronzijnboekdeondertitel‘roman’meegegeven.MetdeFransetheoreticus
PhilippeLejeunezoudenwekunnenzeggendatDuPerronhierdooreen‘romanesk
pact’heeftgeslotenmetdelezer.14Erbestaatechterookeenmetwittevelletjes
doorschotenexemplaarvanHetlandvanherkomst,waaropDuPerronvoorzijn
vriendJanGreshoffheeftgenoteerdhoede‘fictie’vanderomanzichpreciesverhield
totde‘werkelijkheid’.Doorhetmakenvandezeautobiografischeaantekeningen
voorzijnvriendJanGreshoffheeftDuPerronalshetwareookeen‘autobiografisch
pact’geslotenmetdelezer.15
Hiermeeisdekousnognietaf.Hetlandvanherkomstisvooralookeenroman
doordewijzewaaropDuPerronzijnpersoonlijkeervaringenineenzinvolverband
heeftgeplaatst.Zobestaaterinzijnromaneenspanningtussendechronologieen
dethematiek.Diebestaatoverigensookineenbiografie:alsjealleszuiver
chronologischbehandelt,wordtheteen
KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens
15
onleesbaargeheel.Deschrijvervaneenautobiografischeromanheeftechterveel
meervrijheidomdechronologietedoorbrekenendatheeftDuPerrondanook
gedaan.Daarnaastzijnerookdeproblemenvandebetrouwbaarheidvanhetgeheugen
envandeherinneringendieeenvolwasseneheeftaanzijnjeugd.Erzijndiverse
getuigenissenopgetekenddatDuPerronbeschikteovereenbuitengewoongeoefend
geheugen,16maarhetgeheugenheeftdeneigingmensenengebeurtenissente
groeperenineenthematischesamenhangdienietchronologischjuisthoefttezijn.
Hetisdaaromdetaakvandebiograaf-óókwaarhetgaatomdebeoordelingvande
autobiografischeaantekeningeninhetGreshoff-exemplaar-omankerstevindenin
dehistorischewerkelijkheid.
MetbetrekkingtotDuPerronsjeugdhebikgegevenskunnennoterenuitdemond
vanenkeletijdgenotenwiergeheugendatvanDuPerronevenaarde;ookJ.H.W.
Veenstraheefttijdenszijnbiografischeonderzoekeenaantalmensengeïnterviewd
dieDuPerroninzijnjeugdhebbenmeegemaakt.Daarnaasthebikvele,zeervele
Indischekrantenuitdeperiode1913-1921doorgenomenopnamenengebeurtenissen
dieeenrolspeleninHetlandvanherkomst.DeKoninklijkeBibliotheekinDenHaag
beziteenkrantenarchiefopmicrofilm,dateenFundgrubeisvoorelkeonderzoeker
(endatwatmijbetreftnogmagwordenuitgebreid!).Bijhetingespannenturenop
hetschermverlooriksomsdehoopomietsvanbelangtevinden,maardanineens
sprongmijeennaamofeendetailinhetoogdatvoormijnonderzoekvanbelang
was.ZohebikmenigegebeurtenisinDuPerronsjeugdkunnendocumenteren.
Mijnoverzichtvanhetmateriaalheeftmegeleerddathetautobiografischegehalte
vanHetlandvanherkomstbijzonderhoogis.Somsisersprakevanenigliterair
arrangement,datmeestalookisverantwoordindeaantekeningeninhet
Greshoff-exemplaar:ervindenvereenvoudigingenofverdichtingenplaats,ofeen
anekdotediebijeenbepaaldepersoonhoordeistoegeschrevenaaneenander.Ikheb
Hetlandvanherkomstdanookgebruiktalseengrotendeelsbetrouwbareparalleltekst
envooralindebeschrijvingvanDuPerronsjeugddebelevenissenvanArthurDucroo
parallellatenlopenmetdievanEddyduPerron,zonderbeidengeheelinelkaarte
latenopgaan.Problematischzijnvooraldeinterpretatiesdiedevertelleraanbiedt
vangebeurtenissenuithetlevenvanArthurDucroo.Alleenalbinnenderomanvalt
eenonderscheidtemakentussendeArthurDucroodieverteltenzijnverschillende
‘ikken’uithetverleden,diehijzelfookmetdenodigedistantiebekijkt.Hetisvan
belangdeinterpretatiesdieonswordenaangebodenophunwaardeteschatten,en
we
KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens
16
dienenookrekeningtehoudenmet(onbewuste)transformaties.Tochhoevenwe
daarinnietaltekrampachtigtezijn.ZoschrijftdeEngelseJoyce-biograafRichard
EllmanndateenzekereJohnKelly,dievaakbijdefamilieJoyceaanhuiskwam,in
Aportraitoftheartistasayoungman‘verschijnt’onderdenaamJohnCarey.Daarna
merktEllmannopdatJoyceinUlyssesbepaaldepersonenopnieuwheeftgebruikt,
maardathijbijvoorbeeldhetkaraktervanmajorPowellveelmilderheeftgemaakt
danhetindewerkelijkheidwas.17VerdernoemthijUlyssesgrotendeelseen
sleutelroman,maarerisgeensleuteldiehelemaalpreciespast.18
DitlaatsteisookhetgevalmetHetlandvanherkomst,maareigenlijklijdenalle
verhalendieonsverteldwordenaandezeonbetrouwbaarheid.Verhalenzijngeen
feiten.Indezebiografiezalik,wanneerdepreciezeverhoudingtussenderomanfeiten
endebiografischewerkelijkheidookmaarenigszinstroebellijkttezijn,daar
verantwoordingvanafleggen.Wanneerdieverhoudingopgrondvaneldersvergaarde
gegevensgeenproblemenoplevert,zalik-metdenodigevoorzichtigheid-de
gegevensuitderomangebruikenombepaaldeepisodenuitDuPerronsleventoete
lichten.
Uzultinditboekveelnotenvindenenikverontschuldigmeernietvoor.Noten
makendewerkwijzevandebiograaftransparant,metnameindekwestiefictionaliteit
-werkelijkheid.Sommigenotenbiedenaanvullendeinformatiediealszewerd
verwerktindehoofdtekstdeloopvanhetverhaalzoudenstoren.Eengoed
verantwoordnotenapparaatbiedtdelezerdieméérwildanhetlevensverhaalinzicht
indewegernaartoeendaagtdewetenschapsmanuittotvoortgezetonderzoek.Het
isalleenvervelenddatdehoofdtekstdan‘ontsierd’wordtdooraldienootcijfers.
DikvanderMeulenheeftzijnbiografievanMultatulivoorzienvaneenzorgvuldig
notenapparaat,maarinzijninleidingmerkthijopdathijdenootcijfershetliefstin
onzichtbareinktzouwillendrukken.19Ookmijisdatverlangennietvreemd.Toch
benikalslezervanbiografieënergtevredenwanneerikgegevenskannagaanen
voelikmeenigszinsgenomenwanneerikinhetonzekerewordgelatenoverde
herkomstvaneencitaatofanekdote.Ookzijnerbiografendiemetaforenofmooie
formuleringenontlenenaanbepaaldebronnenendielatendoorgaanvoorhuneigen
tekst,uiteraardzonderverwijzingnaardebetreffendebron.Kortom,notenzijngeen
weldaadvoorlezersvanromans,maareennoodzaakinbiografieën.
IkhebDuPerronzoveelmogelijkgeciteerdnaardeeerstedrukvanzijn
KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens