Dzienniki, T. 37: 1938 XII - 1941 III

521 Pages·1938·4.314 MB·Polish

by  Römer Michał

1

Sczytanie i weryfikacja: Jan Sienkiewicz

28 grudnia, rok 1938, środa
Dziś jeździłem do Rakiszek dla całego szeregu interesów. U notariusza zrobiłem akt
darowizny jednego hektara ziemi za gościńcem w Karwieliszkach dla samorządu gminy abelskiej
na rzecz szkoły początkowej bohdaniskiej. Niech szkoła ta, obsługująca dzieciarnię okoliczną w
promieniu Bosiszki-Ażubale-Knisa-Janówka-Wiwieliszki-Prapultinie-Bohdaniszki, a może i
Rukiele-Boniuszki, będzie na wieczne czasy na naszej ziemi rodzinnej z kochanego dworu
bohdaniskiego. Plac ten dla szkoły położony jest w ładnym miejscu u samego gościńca w pobliżu
Gaju. Darowiznę przyjął w imieniu gminy viršaitis (wójt) Mackus. Byłem też w urzędzie
hipotecznym w sprawie zatwierdzenia aktów kupna na ziemię spadkową po Maryni w
Bohdaniszkach. Cała z tym historia. Wymagana cała litania kwitów na spłatę drobiazgów różnych
zaległości i długów po Maryni dla ustalenia sumy, pozostającej na rzecz nieletniej Steni po
potrąceniu długów, aby tę sumę zahipotekować na jej rzecz na Szaszewiczach. Cała z tym historia:
kwity złożone przez Marysię są niewystarczające, są luki, suma, która została zahipotekowana,
okazuje się za mała, urząd hipoteczny bawi się w skrajną pedanterię, tymczasem akty są
niezatwierdzone. Będzie z tym ciąganiny i tłuczenia wody w moździerzu; wypadło uprosić
adwokata Trifskina, aby pośredniczył między urzędem hipotecznym a nami z Marysią w toku
uzupełniania tych braków.
Jazda do Rakiszek i z powrotem była śliczna. Jechałem w wielkich saniach parokonnych,
zaprzężonych w Nemunasa z Pajacem-Peckielem. Powoził Janek Čepas. Nemunas swoim
zwyczajem rwał jak szalony. Jechaliśmy piorunem. Jazda była królewska, aż się ludzie oglądali.
Sanna doskonała, mróz, powietrze czyste.

29 grudnia, rok 1938, czwartek
Dziś wyjazd z Bohdaniszek. Skrzywdziłem Bohdaniszki, bawiąc w nich podczas tych ferii
zaledwie trzy dni, podczas gdy zwykle co roku spędzam tu o tej porze cały miesiąc. Ale przede
wszystkim ciągnie mię do mojej rodzinki w Kownie, na którą się składa kochana Jadźka i tyleż
kochany nasz malutki owocek – Kotusieńka krzykliwa. Ale przede wszystkim śpieszyć muszę
terminowo dlatego, że już jutro przyjedzie z Polski do Kowna Kotuńka Pruszanowska, moja siostra
najstarsza, której nie widziałem od lat dziesięciu i która przybywa na chrzciny swojej małej
imienniczki, wyznaczone na 3 stycznia. Ale nie mogłem opuścić Bohdaniszek, nie zajrzawszy ani
razu do mego Gaju, który zawsze kocham. Nie miałem na to czasu, a zresztą iść pieszo po kopkim
śniegu – trudno. Kazałem więc Bieliunasowi zaprząc konika (Chicago) i pojechaliśmy do Gaju.
Objechaliśmy Gaj różnymi dróżkami. Pięknie w lesie zaśnieżonym. W Gaju tej zimy spokojnie.
Kradzieży leśnych nie ma; żadnych dróg przez las nie ma, przeto i o kradzież trudno; wytępiłem
wszystkie drogi przez Gaj, nie ma wjazdu do lasu. Po powrocie z Gaju wstąpiłem do starego dworu
do Elwiry, z którą się pożegnałem i posiedziałem trochę. Elwira, jak co roku zimą, kwęka, jest
przeziębiona, nie wychodzi z domu. Chce bardzo, żeby Kotuńka Pruszanowska zajechała z Kowna
do Bohdaniszek.
Po wczesnym obiedzie wyjechałem z Bohdaniszek do Abel. Saniami parokonnymi, paradnie.
Odwiózł mię Bieliunas. Pociąg bardzo wygodny. Z Abel odjeżdża się ekspresem berlińskim po
godzinie 2 po południu, o 5 jest się w Radziwiliszkach, gdzie się czeka 15 minut i siada się do
pociągu prędkiego, idącego z Rygi przez Kowno do Berlina i w niespełna dwie godziny,
zatrzymując się tylko w Datnowie, Kiejdanach i Janowie, przyjeżdża się o godzinie 7 wieczorem do
Kowna. W ciągu ostatnich dwóch lat koleje żelazne litewskie bardzo się wydyscyplinowały i dziś
ruch jest prędki, wygodny i ścisły. Jest to zasługa byłego ministra komunikacji Staniszewskiego,
którego rządy stanowią też epokę zwrotną w rozbudowie w ogóle dróg lądowych, zwłaszcza szos.
W Kownie na dworcu spotkała mię kochana Jadziuńka. Odjechaliśmy taksi do domu. Nie
zastałem jeszcze listu, potwierdzającego przyjazd Kotuńki Pruszanowskiej jutro. Choć mi w
2

poprzednim liście zapowiadała przyjazd na datę 30 grudnia, ale prosiłem ją jeszcze o potwierdzenie
tej daty przyjazdu. Spodziewam się jednak, że nie zawiedzie.

30 grudnia, rok 1938, piątek
Pociągi z Wilna przychodzą do Kowna dziennie dwa: o 9 rano, który idzie wprost z
Warszawy przez Wilno, i przed 11 wieczorem. Poszliśmy z Jadzią na spotkanie Kotuńki
Pruszanowskiej na pierwszy pociąg. Pociąg przyszedł, ale, niestety, Kotuńki nie było. Wróciliśmy
jak niepyszni do domu. Niebawem wszakże listonosz przyniósł od niej pocztówkę, wysłaną wczoraj
z Wilna, w której donosi, że przyjeżdża dziś wieczorem. Wieczorem więc znowu udaliśmy się na
dworzec, tym razem mając już pewność zupełną. Jadzia była poruszona czekając tego spotkania z
najstarszą siostrą moją i jedyną, której jeszcze osobiście nie zna. Zna ją zresztą i lubi bardzo z jej
listów, do których pisania Kotuńka ma talent niezwykły. W listach też Kotuńka była zawsze bardzo
serdeczna dla Jadzi. Przyszedł pociąg i Kotuńka z niego wysiadła. Staruszka, zgarbiona, w połowie
zgięta, bez zębów, o wiele starsza na wygląd niż jest w istocie. Z wyglądu, zwłaszcza gdy stoi lub
idzie, można jej dać lat 80, a nawet więcej, ma zaś 68, jest o 10 lat starsza ode mnie i o 10 lat
młodsza np. od lokaja Kazimierza. Przywieźliśmy ją do domu. Jest bardzo serdeczna, miła,
kochana, gadatliwa, jak była zawsze, żywego umysłu i temperamentu. Bardzo serdeczna dla mnie i
Jadzi. Biedaczka przywiozła też różnych prezentów dla nas, różnych drobiazgów świadczących o
miłej pamięci. Przywiozła tez koszulkę chrzestną dla Kotusieńki i medalik złoty z wizerunkiem
Matki Boskiej Ostrobramskiej na łańcuszku złotym. Jadzia dla niej przyrządziła pokój w pokoju
jadalnym.

31 grudnia, rok 1938, sobota
Cicho spędziliśmy w domu ten ostatni dzień upływającego roku 1938. Spędziliśmy go z
Jadzią w towarzystwie zacnej i kochanej starej siostrzyczki mojej Kotuńki Pruszanowskiej. Słodka
ona i serdeczna, pełna temperamentu i życia, mimo że fizycznie już bardzo sterana. Rozmowa z nią
jest łatwa i ciekawa, bo jest mądra, ma dobrą głowę, nie brak jej dowcipu i humoru, a ma bardzo
dużo serca, intuicji, spostrzegawczości. Serdeczna jest bardzo dla Jadzi, która wdzięcznym sercem
polubiła ją od razu.
Ze względu na wiek i stan zdrowia Kotuńka z domu nigdzie nie wychodzi. Chciałem być
wieczorem z nią i Jadzią w teatrze na operze „Traviatta”, ale biletów nie dostałem. Może to i lepiej,
bo to by Kotuńkę zmęczyło. Na rozmowie przy stole doczekaliśmy się nowego roku i złożyliśmy
sobie wzajemnie życzenia. Przeżegnałem też i pobłogosławiłem naszą małą Kotusieńkę, która
wkracza w drugi rok kalendarzowy, choć nie ma jeszcze dwóch miesięcy skończonych.
Rok 1938 na ogół w ludzkości był ciężki. Dokonał on Anschlussu Austrii, dokonał gwałtu i
operacji na Czechosłowacji przekształcając ten twór Masaryka na unię trzech drobnych narodów,
ale czyniąc zeń zarazem ekspozyturę Berlina, zaciążył wielką chmurą kwestii ukraińskiej na
Europie Wschodniej, w szczególności nadał zwrot tragiczny problemowi Kłajpedy i Litwy; zadał
cios śmiertelny metodom, których wyrazem była Liga Narodów i na czoło wysunął groźny problem
hegemonii Niemiec. Dziedzictwo, które przekazał swojemu następcy, rokowi 1939, jest co najmniej
trudne i brzemienne przeróżnymi komplikacjami. Ale w moim życiu osobistym upływający rok
1938 był błogosławiony i piękny. Spełnił on więcej niż to, o co prosiłem w noc sylwestrową 1937 i
o czym wtedy marzyłem, nie śmiąc wierzyć w spełnienie: dokonał naszego związku małżeńskiego z
Jadzią i dał nam dzieciątko. Dziś największym życzeniem moim jest, aby to dziecko hodowało się
zdrowo. Jest ono nam już słodkie i będzie coraz słodsze.

1 stycznia, rok 1939, niedziela
Dzień Nowego Roku spędziłem przeważnie w domu. Pojechałem tylko do Prezydentury dla
złożenia podpisu w księdze życzeń noworocznych dla prezydenta Rzeczypospolitej, następnie do
Wacława Biržiški – dla zaproszenia go na pojutrze na chrzciny. Resztę dnia – przed tym i po tym –
3

spędziłem w domu dotrzymując towarzystwa naszemu miłemu i rzadkiemu gościowi – Kotuńce
Pruszanowskiej, która jest bardzo towarzyska i lubi gawędzić bez końca, a robi to niezmiernie mile.
W domu pracować teraz nie mogę, bo Kotuńka nie zostawia mi na to czasu. Tylko gdy idzie listy
pisać, co robi z zamiłowaniem i niezwykłym talentem, mogę dorywczo zasiąść do pracy i
najpilniejsze prace choć trochę po łebkach odrobić. Kotuńka ze względu na wiek i na lekkie
zaziębienie szanuje swe zdrowie, toteż z domu nie wychodzi na miasto wcale. Dopiero pojutrze
wyjrzy na miasto dla odbycia aktu chrzcin naszej Kotusieńki. Kotuńka, chwała Bogu, upodobała
bardzo Jadzię.
Prawda, po obiedzie byliśmy jeszcze z Jadzią u Gudowiczów, których zaprosiliśmy na
chrzciny.

2 stycznia, rok 1939, poniedziałek
Nasz ewenement rodzinny – chrzciny naszej Kotusieńki – zbliża się. Zaprosiłem dziś
osobiście Jana Vileišisa i panią Janową Vileišisową, listownie zaprosiłem prof. Žemaitisa i docenta
Antoniego Tamošaitisa. Wszyscy są już zaproszeni. Liczymy na jutro na ucztę chrzcin – na 27
osób. Rano dziś przyjechał z Bohdaniszek stary lokaj Kazimierz, który przywiózł ogromny
transport ptactwa – indyki, kaczki, gęsi, kury, wszystkiego po parze, masła, grzybów, miodu,
konfitur itd. Kazimierz nagadał się do syta z Kotuńką, której nie widział od lat dwudziestu kilku, a
którą zna od najwcześniejszego dzieciństwa, bo pamięta ją dwuletnią (w roku 1872), kiedy sam był
pastuszkiem 11-letnim w Bohdaniszkach, a potem został lokajem, gdy miał lat 18, a Kotuńka miała
lat 9, to miało miejsce rok przed moim urodzeniem (w roku 1879, czyli przed laty 60). A potem
Kazimierz jeździł z Mamą i starszymi siostrami moimi, a więc w ich liczbie i Kotuńką, na
karnawały do Wilna, usługiwał im, towarzyszył na bale jako lokaj... Potem wiele razy przed wojną
jeździł do Bielcza, woził tam z Bohdaniszek i stamtąd do Bohdaniszek konie i różne inne rzeczy...
Toteż ile ma wspólnych z Kotuńką wspomnień, ile przeżyć, ile uczuć! Ile ma do opowiadania
Kotuńce o chorobie i śmierci Papy, o Bohdaniszkach, o mnie, o sobie! I ile ma do wysłuchania o
Kotuńce, o jej życiu, o jej dzieciach, Wsielubiu!
Wieczorem przyjechał Julek Komorowski, zaproszony na ojca chrzestnego Kotusieńki.
Piekły się ciasta, torty, paszteciki na jutro, robiły się majonezy, przekąski, wódki.
Mieliśmy dziś na obiad rzadką w kraju naszym potrawę – schab z dzika, przysłany nam przez
prof. Gudowicza jako jego trofeum myśliwskie.

3 stycznia, rok 1939, wtorek
Chrzciny naszej Kotusieńki, która dziś skończyła 8 tygodni życia. Na uroczystość złożyły się
dwa akty: a. obrzęd kościelny chrztu i b. obiad z okazji chrzcin. W pierwszym akcie my z Jadzią,
jako rodzice, udziału nie braliśmy. Dziecko zawieźli do kościoła parafialnego do karmelitów
rodzice chrzestni – kumowie Julek Komorowski i Kotuńka Pruszanowska, w towarzystwie babuni
dziecka, poczciwej Urszuli Čepasowej. Chrzest był wyznaczony na południe. Przed kościołem
czekał na nich sługa kościelny, który zaprowadził ich do zakrystii ogrzewanej, gdzie już był ksiądz
profesor Česnys. Česnys chrzcił, Kotuńka z Julkiem trzymali do chrztu. Jadzia wciąż chciała, żeby
córce naszej było dane drugie imię Michaliny dla uczczenia imienia mojego w córze. Nie byłem
temu przeciwny, bo imię to dosyć lubię, ale gdy się dowiedziałem, że i Kotuńka Pruszanowska ma
drugie imię Michaliny, to zdecydowałem się ostatecznie na oba te imiona. Toteż mała ochrzczona
została: Konstancja-Michalina. Niech się hoduje zdrowo. Kotuńka prosiła Česnysa, żeby do metryki
wpisał datę narodzenia dziecka – 2 stycznia 1939. Będzie to małe skrócenie jej wieku o niespełna
dwa miesiące, ale dla dziewczynki brzmieć to będzie zawsze lepiej, bo o rok cały mniej, gdy się
będzie nazywało, że się urodziła w roku 1939, a nie w 1938.
Na obiad zebrali się wszyscy goście zaproszeni równo o godzinie drugiej. Przyszli wszyscy
oprócz Wacławowej Biržiškowej i Steni Römerówny. Obecni więc byli na tej uczcie: ja z Jadzią
jako gospodarze domu i rodzice małej solenizantki, chrzestni rodzice Kotunia Pruszanowska i Julek
4

Komorowski, ksiądz profesor Česnys w pięknym stroju z dużym krzyżem na piersiach,
prorektorowie prof. Jodelė i prof. Blažys, stary Franciszek Mašiotas z żoną, Jan Vileišis z żoną,
prof. dr Gudowicz z żoną i córką Danutią, dziekan Wydziału Prawniczego prof. Augustyn Janulaitis
i sekretarz tegoż wydziału docent Antoni Tamošaitis, prof. Wacław Biržiška, dziekan Wydziału
Matematyczno-Przyrodniczego prof. Zygmunt Žemaitis, naczelnik kancelarii uniwersytetu
Zygmunt Gurewicz, Stefan Römer z żoną, Andrzej Mieczkowski, Feliks Mackus, Jan Zeman, Pauža
i Renia Bogdanasówna. Oto cała lista osób, które zasiadły do stołu biesiadnego. Ogółem bodaj 27
osób czy coś koło tego. Stół, a raczej dwa stoły – jeden długi, pożyczony od pp. Mašiotasów, i
drugi nasz okrągły, mniejszy – były ustawione przez dwa pokoje – pokój Jadzi i mój gabinet,
połączone przez rozsuwane drzwi duże. U wielkiego stołu zasiedli więksi goście z kumami w
centrum. Kotuńka miała po dwóch stronach najmilszych towarzysko gości – Česnysa i Vileišisa,
Julek miał za bezpośrednie sąsiadki panią Mašiotasową i panią Gudowiczową. U mniejszego stołu
zasiedli młodsi goście Mašiotas Stefan Römer, Gurewicz, Zeman, Andrzej, Mackus, Pauža, Danutė
Gudowiczówna i my z Jadzią. Było nam tu lepiej i wygodniej niż u wielkiego stołu, gdzie
bylibyśmy unieruchomieni, podczas gdy tu mogliśmy wszystko obserwować i swobodnie o każdej
chwili wstawać, poruszać się, podchodzić do gości, dyrygować służbą, słowem – pełnić funkcje
gospodarzy. Weselej też było u tego stołu, gdzie młodzież męska z panną Danutią wesoło się
zabawiała i humory były świetne. Ale i u dużego stołu bawiono się dobrze, rozmowy toczyły się
ożywione i usposobienie było serdeczne i miłe, bardzo swojskie i wzajemnie życzliwe. Tło było
litewskie, bo większość gości stanowili Litwini i język litewski dominował, ale równolegle rozlegał
się w rozmowie i język polski członków mojej rodziny i ich sąsiadów i nie raziło to nikogo.
Wszyscy goście byli przyjaciółmi mymi. Obiad był obfity i smaczny, przekąski, ryba, zupa,
paszteciki, pieczyste, galareta, torty, owoce, wódki na wiśniach i porzeczkach czarnych oraz
doskonała żubrówka na świeżej aromatycznej trawce żubrówce, którą Kotuńka z Nowogródczyzny
przywiozła; dobre też były wina francuskie i wino węgierskie, a do kawy krupnik przyrządzony
przez Jadzię i koniak francuski.
O chrzcinach dzisiejszych Kotusieńki dopowiem jeszcze jutro.

4 stycznia, rok 1939, środa
Jeszcze o chrzcinach wczorajszych Kotusieńki. Wesoła biesiada u stołu trwała ze trzy
godziny, jeżeli nie więcej. Przyjęcie było dobre, rozmowy – ożywione, usposobienie – serdeczne.
Czułem życzliwość serdeczną gości, przeważnie przyjaciół moich, którzy podzielali radość moją
stworzenia wreszcie gniazda rodzinnego, którego mi dotąd brakło, i dzieciątka, które mi starość
rozjaśniać będzie. Vileišisowie zafundowali nam piękny tort na chrzciny, Tamošaitis – wazon
pięknych kwiatów, wszyscy – przynieśli serca życzliwe i szczere. W toku obiadu przemówili
krótko, wznosząc toasty: prorektor Jodelė, który w tonie żartobliwym, przyjmując na siebie w
zastępstwie powagę rektora, podniósł tę okoliczność, że oto rząd Rzeczypospolitej pragnie, aby się
ludność Litwy rozrastała, i ja, rektor, wierny syn Litwy, spełniając ten obowiązek obywatelski, daję
krajowi córeczkę, która z pewnością nie będzie ostatnia. Wzniósł więc toast za zdrowie i
pomyślność moją i rodziny mojej – Jadzi, Kotusieńki. W kilku słowach podziękowałem gościom,
przyjaciołom i kolegom i po polsku – kumom i rodzinie i wzniosłem zdrowie wszystkich. Jan
Vileišis wzniósł zdrowie kumów. W toku obiadu na żądanie gości Jadzia wniosła do izby biesiadnej
Kotusieńkę i obniosła ją dokoła stołu. Wszyscy ją oglądali twierdząc, że jest podobna do mnie.
Zresztą chyba to jeszcze trudno stwierdzić. Kotusieńka, zwłaszcza po tym pokazie, była bardzo
niespokojna i, dozorowana w pokoju sąsiednim przez swoją babunię Čepasową, darła się i
wrzeszczała tak, że aż prawie spazmów dostawała i że aż Gudowicza poprosiliśmy o jej obejrzenie,
a stara Čepasowa zaniepokoiła się i płakała a gniewała się na Jadzię, że ją do gości zaniosła i
nastraszyła, a może wzrokiem czyimś zaszkodziła. U małego stołu kwitło wesele i flirt młodzieży
męskiej z miłą i dzielną Gudowiczówną. Stefan Römer i Pauža podochocili się, a Stefan to już
pijany był zupełnie i zaczął ujawniać skłonność do awantury, że trzeba się go było strzec. Do
5

Žemaitisa przyczepił się z wyznaniem sympatii, Kazimierza wyłajał, czepiał się do mnie, złościł
się, wpadł w zwykły u niego atak czy szał mania grandiosa, że oto on Römer, a przez to samo, jako
Römer – wielki człowiek, wyższy ponad innych pospolitych. Biedna Marysia Stefkowa była
zakłopotana i ledwie go wyprowadziła. Stefan staje się zupełnie niemożliwy; w towarzystwie jest
już nieznośny i w ogóle coraz bardziej głupieje i chyli się do upadku psychicznego. A jak tylko
trochę wypije, to zachowuje się jak wariat.
Po obiedzie goście zaczęli się wynosić. Panie posiedziały jeszcze troszkę w gabineciku i
wkrótce też się rozeszły. Pozostała dłużej tylko młodzież rozbawiona, która się potem też wyniosła,
ale jeszcze używała uciechy przez cały wieczór do drugiej w nocy: Mackus, Andrzej, Pauža i
Danutė Gudowiczówna. Byli oni w kawiarni, potem jeździli sankami po mieście, na herbacie byli u
Gudowiczów, a potem w restauracji „Wersalu” na dancingu. Tak się wesoło i serdecznie odbyły
chrzciny Kotusieńki.

5 stycznia, rok 1939, czwartek
Dziś wieczorem podczas herbaty przyniesiono depeszę. Była to depesza z Hagi od prezesa
Trybunału Międzynarodowego p. Guerrero, wzywająca mię do Hagi na pierwsze posiedzenie w
sprawie litewsko-estońskiej na 19 stycznia. Spodziewałem się tego wezwania, ale się jednak trochę
zmartwiłem. Ciężko mi odjechać Jadzię i naszą małą Kotusieńkę, która zacznie się rozwijać i do
której się już przywiązałem. Mam wrażenie, że rozprawa i debaty nad wyrokiem zaciągną się na
długo. Nie spodziewam się, żeby to potrwało krócej niż miesiąc. Raczej sądzę, że potrwa znacznie
dłużej. Lubię Hagę i pobyt tam jest mi ciekawy i miły, ale tylko na krótko. Po pewnym czasie
uprzykrza się, a ciężką też jest samotność daleko od domu i swoich. Boję się też zawsze o zdrowie,
gdy jestem daleko. Mam skłonność do zapadania na różne wrzody i inne dolegliwości skórne,
których się lękam i z którymi nie umiem dać rady bez Jadzi. Wreszcie ciężkie i męczące nerwowo
są same rozprawy w Trybunale. Jedyna pociecha, której tam doznaję, to listy Jadzi i dobry zarobek,
który znakomicie zasila moje finanse. Największą zaś pociechą i uwieńczeniem radosnym ciężkiej
pracy byłoby wygranie sprawy i wyrok na rzecz Litwy, ale, niestety, w Hadze nigdy się tego nie jest
pewnym z góry, bo to tak jak gra losowa. Obawiam się raczej przegranej. Jadzia zmartwiła się
wielce tą wiadomością. Ha, co robić! Pojadę zapewne 1-go, w niedzielę.
Kotunia Pruszanowska wybiera się jeszcze do Bohdaniszek do Elwiry. Odprowadzi ją
Kazimierz. Cała wycieczka litewska Kotuni jest sfinansowana przeze mnie. Natomiast Julek
Komorowski nie przyjął ode mnie zwrotu kosztów przyjazdu na chrzciny Kotusieńki.

6 stycznia, rok 1939, piątek
Dziś Trzech Króli. Wychodziłem z domu tylko po obiedzie z Jadzią z pierwszą wizytą u
Janostwa Vileišisów. Poza tym skądinąd dzień był powszedni. Kotuńka Pruszanowska bawi u mnie
do niedzieli, poczym wyjeżdża do Bohdaniszek. Miła jest na ogół, ale na czas dłuższy trochę
męcząca w domu, bo jest gadułą niewyczerpaną, potrzebującą, żeby wciąż ktoś siedział przy niej i
gawędził, a przynajmniej słuchał jej opowiadań. Toteż dużo mi zabiera czasu od pracy. Ale
wdzięczny jej jestem, że przyjechała i że trzymała Kotusieńkę do chrztu.
Kotusieńka rozwija się dobrze. Zaczyna się już bawić sama i coś do siebie gada i śmieje się.
Nie znosi tylko mleka mamki, którego nie chce pić, krzyczy, wypluwa i womituje. Doskonale pije
tylko mleko krowie z kleikiem ryżowym i cukrem. Jadzia już jej nie karmi od dwóch tygodni. Co
do mamki, to piersi jej Kotusieńka nie bierze nigdy; daje się jej to mleko tylko wydojone, ale trzeba
będzie przerwać karmienie mlekiem mamki.
Mój odjazd do Hagi na sam początek semestru wiosennego może być dla spraw
uniwersyteckich niedobry. Semestr ubiegły zakończył się burzliwie; na razie młodzież się
rozjechała i jest cicho, ale kto wie, czy z początkiem semestru komplikacje się nie rozwiną. Akcja
opozycyjna, która inspiruje ruch młodzieży, nie wyczerpała się, bo jej ognisko w Kłajpedzie
funkcjonuje swobodnie, mimo że tu grono wodzów tejże (Bistras, Dielininkaitis i Karvelis) zostało
6

poskromione, skądinąd pozostał w stanie kiełkowania ferment burzenia się przeciwko prorektorowi
Blažysowi; niedokończone zostały wybory przedstawicielstwa studenckiego, które w tych
warunkach mogą być nowym źródłem fermentu; wreszcie w samym środowisku młodzieży
zarysowała się ostra rozbieżność prądu opozycji politycznej i prądu prorządowego. Zalążków więc
nowych zajść i zaburzeń jest dużo i kto wie, jak się wypadki rozwiną na uniwersytecie po powrocie
młodzieży akademickiej z ferii świątecznych.

7 stycznia, rok 1939, sobota
Zaprowadziłem dziś Kotuńkę Pruszanowska z Jadzią i Andrzejem Mieczkowskim na
„Dzwony Kornewilskie”. Chciałem rozerwać Kotuńkę i zaprezentować jej nasz teatr kowieński,
którego się wstydzić przed gośćmi nie potrzebujemy. Dla przyjezdnych z Wileńszczyzny jest on
sensacją jako świadectwo rozwoju kulturalnego tej Litwy, o której przed laty 20, gdy się państwo
litewskie formowało, Wilnianie i spolonizowane sfery Litwy, a także ziemiaństwo krajowe
twierdzili, że to kraj „chłopski” bez kultury, który się ani ostać, ani rozwinąć, ani rządzić
samodzielnie nie zdoła. Dziś całe Kowno z teatrem, muzeami, urządzeniami, cała Litwa ze swą
gospodarką umiejętną i postępową, z rozwiniętym eksportem kooperacyjnym, siecią dróg, walutą
złotą etc. – to jeden łańcuch rewelacji. Dla nas, którzy tu żyjemy i w tym sami udział czynny
bierzemy, postęp ten nie jest tak widoczny, bo w nim tkwimy z dnia na dzień, ale dla przyjezdnych
zza kordonu – to są wszystko rzeczy wprawiające w podziw. Kotuńka mało tu widzieć mogła, bo
mało się rusza, ale bądź co bądź zetknęła się trochę z ludźmi, otarła się o atmosferę litewską, a teatr
też sprawił na nią wrażenie. Operetka „Dzwony Kornewilskie” jest wesoła i ładna, gra – zwłaszcza
sił męskich – doskonała, dobry balet, ładne dekoracje, orkiestra... Dziwiła się, że mała Litwa może
to utrzymać. Mnie zaś mniej chodziło w teatrze o moją własną zabawę niż o to wrażenie Kotuńki,
to znaczy o prezentację pokazową Litwy, która jest lepszą propagandą niż agitacja słowna.

8 stycznia, rok 1939, niedziela
Dziś Kotusieńka nasza ukończyła dwa miesiące życia.
Pociągiem wieczornym w wagonie sypialnym III klasy, w towarzystwie Kazimierza, Kotuńka
Pruszanowska odjechała do Bohdaniszek. Zabawi tam w gościnie u Elwiry dwa tygodnie. Nie była
w Bohdaniszkach od lat 25, a nawet więcej. Wracać będzie do Polski przez Kowno. Wtedy na
dworcu kolejowym spotka się jeszcze z Jadzią, ale już ja się z nią nie zobaczę, bo będę wtedy w
Hadze.
Kto wie, czy zobaczę się jeszcze kiedykolwiek z Kotuńką. Sądzę, że tak, bo choć fizycznie
postarzała bardzo, jednak psychicznie i duchowo jest jeszcze w pełni życia. A zresztą mam być z
Jadzią w roku przyszłym na dzień zaduszny po stronie polskiej w Trokach u grobu Mamy i wtedy
zapewne odwiedzimy Wsielub, gdzie zobaczę jeszcze Kotuńkę i Karola O’Rourke’a. Ale czy tu
przyjedzie jeszcze kiedy jeszcze Kotuńka Pruszanowska – w to już wątpię. Fizycznie jest ona
niedołężna, porusza się z wielkim trudem. Chodzi tak, że raczej należałoby powiedzieć, że pełznie –
zgięta w połowie, nachylona, uczepiona długimi rękami do tych, co jej towarzyszą. Dopiero gdy
siedzi – odżywa. Nie tyle siada, ile klapnie na krzesło lub do fotelu. Mając długie kończyny i krótki
stan, jak wszyscy w rodzinie naszej, i będąc w dodatku zgarbiona, w pozycji siedzącej jest maleńka
i wydaje się niziutka; ledwie głowa wystaje nad stołem, ale głowa duża i wyprostowana, nawet
jakby zadarta, i ogromnie długie ręce gestykulujące, jak u małpy, z długimi palcami, którymi wciąż
porusza w rozmowie. Miła jest i ożywiona w rozmowie, umysł ma jasny, gadatliwa bardzo, lubiąca
opowiadać, doskonałą ma pamięć, zna tysiące wydarzeń, anegdot prawdziwych z długiego życia i
przepisów bez liku na wszystko. Zachowała psychologię i zwyczaje wielkiej damy, a nade
wszystko przejęta jest pobożnością i gorliwością nawracania i kierowania innych do Boga i
kościoła. W tym kierunku usiłowała urabiać Jadzię, aby przez nią i mnie do kościoła skłonić.
7

Święta, pobyt Kotuńki Pruszanowskiej, chrzciny Kotusieńki oderwały mię od wszelkich
spraw publicznych i towarzyskich w Kownie. A teraz oderwie mię od środowiska Litwy jeszcze
bardziej – Haga.

9 stycznia, rok 1939, poniedziałek
Po wyjeździe Kotuńki Pruszanowskiej cicho w mieszkaniu naszym.
Miałem egzamin studencki na uniwersytecie. Egzaminuję teraz studentów nie w domu, jak
dawniej, lecz w gabinecie rektorskim na uniwersytecie, ponieważ krzyk niemowlęcia w domu nie
licuje z powagą profesorską na egzaminie.
Wieczór spędziłem w domu. Smutno mi gotować się do wyjazdu na długi czasokres. Czuję
pustkę przed sobą. Ciężko mi odjechać Jadzię i córeczkę. I Jadzia się trapi moim wyjazdem, ale
będzie miała na pociechę dzieciątko – ślad po mnie. Ja zaś będę na obczyźnie sierotą.

10 stycznia, rok 1939, wtorek
Poszedłem dziś wieczorem na herbatkę jour-fixową do p. Urbšysowej. Już zaraz po
wakacjach letnich p. Urbšysowa zarządziła u siebie na całą zimę jour-fixy wtorkowe i rozesłała o
tym zawiadomienie w postaci zaproszeń standardowych do wszystkich, kogo zakwalifikowała do
liczby ewentualnych gości swoich. Oczywiście i ja takie zaproszenie otrzymałem. Jako rektor i
prezes Towarzystwa Litewsko-Francuskiego, którego wiceprezeską i działaczką najczynniejszą jest
p. Urbšysowa, miałem do tego tytuły. Nigdy wszakże dotąd na te żurfiksy nie poszedłem.
Wybierałem się jednak i pójść kiedykolwiek i wreszcie dziś poszedłem, bo zresztą interesik też
miałem. Odkąd Urbšys został ministrem spraw zagranicznych, żurfiksy p. Urbšysowej są
uczęszczane nade wszystko i z największą gorliwością przez dyplomatów zagranicznych. Oni oraz
urzędnicy Ministerium Spraw Zagranicznych stanowią gros gości. Jest też trochę innych
cudzoziemców, pań, które się lubią obracać w kołach dyplomatycznych, i innych gości. Urbšys na
tych żurfiksach nie bywa. Interesik, dla którego udałem się dziś na żurfiks, dotyczy projektu
odezwy uniwersyteckiej w sprawie zamknięcia Litewskiego Towarzystwa Naukowego w Wilnie. O
projekcie tej odezwy pisałem w swoim czasie w dzienniku. Senat akademicki zaaprobował ten
projekt, ale sprawa na tym utknęła, bo rząd (premier Mironas i Ministerium Spraw Zagranicznych)
nie bardzo chciał tego i zwlekał, bojąc się obrazić Polskę i nie chcąc komplikować toczących się
rokowań i układów oraz konieczności liczenia się z Polską jako czynnikiem politycznym w różnych
ewentualnościach trudnej sytuacji międzynarodowej. Skądinąd wszakże Janulaitis, który niełatwo
daje sobie wyperswadować to, na co się uwziął, nie ustawał w staraniach i zabiegach dźwignięcia
tej odezwy z martwego punktu. Ostatnio też wskórał tyle, że minister Urbšys wyraził zgodę na taką
odezwę pod warunkiem, że tekst jej ulegnie rewizji i zostanie w pewnych zwrotach złagodzony, i
następnie pod tym warunkiem drugim, że zostanie ona przesłana tylko rektorom uniwersytetów
polskich i Polskiej Akademii Umiejętności, ale nie będzie nigdzie poza tym ogłaszana publicznie
lub przesyłana, jak początkowo sfery uniwersyteckie chciały. Janulaitisowi chodzi o tę odezwę
choćby już tylko w tej ograniczonej postaci, toteż nalegał wciąż na mnie, abym się porozumiał z
Urbšysem co do rewizji tekstu. Trudno to zrobić z samym Urbšysem, który zresztą czasu nie ma na
deliberowanie szczegółów tekstu odezwy. Toteż udałem się do pośrednictwa p. Urbšysowej, która
zresztą ma żyłkę literacką. Prosiłem ją, żeby sama tekst projektu przejrzała, porozumiała się z
mężem i zaprojektowała zmiany pożądane ze stanowiska dyplomacji, a następnie skieruję już
Janulaitisa wprost do niej. Sam już wyjeżdżam i sprawa ta tak czy inaczej zakończy się w mojej
nieobecności. W ogóle nie wiem, czy coś z tego jeszcze będzie i czy ewentualnie nie byłaby to
łyżka po obiedzie, ponieważ sprawa zamknięcia Litewskiego Towarzystwa Naukowego w Wilnie
już się przez czynniki polskie łagodzi i reformuje. Toczą się już tam i dobijają końca rokowania z
Litwinami miejscowymi w Wilnie o zreformowanie statutu i poniekąd nazwy Towarzystwa, po
czym zreformowanemu Towarzystwu mają być zwrócone zbiory i majątek zamkniętego
Towarzystwa. Zdaje mi się, że byłoby dość dziwacznym występowanie z odezwą protestacyjną
8

uniwersytetu wtedy, kiedy się już ubija kompromis, podczas gdy się milczało poprzednio przez cały
niemal rok od czasu zamknięcia Towarzystwa i sekwestracji jego majątku i zbiorów, gdy sprawa
była w stadium najostrzejszym.
Chciałem pójść wieczorem do Karininkų Ramovė na pożegnanie litewskiego chóru
wileńskiego „Varpas”, który gościł w Kownie i odjeżdża. Pożegnanie urządzał komitet przyjęcia
chóru. Miałem zaproszenie. Poleniłem się jednak w ostatniej chwili i nie poszedłem. W tych dniach
wystąpiły z jakąś herbatką czy obiadem pożegnalnym dla tego chóru koła opozycyjne ludowców i
chrześcijańskich demokratów, które zaprosiły licznych gości na tę ucztę pożegnalną, aby
zademonstrować swoją popularność i przy tej okazji wypowiedziały kilka mów demonstracyjnych.
Nie byłem na tę ucztę zaproszony, słyszałem, że demonstracja ta nie wywołała entuzjazmu
uczestników ani też członków chóru wileńskiego. Opozycja forsuje swój aktywizm, ale zdaje się
być na rozdrożu ideowym.

11 stycznia, rok 1939, środa
Byłem w Rotary-Clubie na obiedzie. Referacik o Sowietach ze swoich wrażeń i spostrzeżeń
bezpośrednich wygłosił Tallat-Kiełpsz, dyrektor wielkiego krajowego kombinatu eksportowego
mięsnego „Maistas”, który co roku koło Bożego Narodzenia jeździ do Moskwy w sprawach
eksportu. W referacie swoim usiłował on uwydatnić wielką dysproporcję między ogromnym na
olbrzymią skalę rozmachem instalacji i inwestycji w Sowietach a więcej niż skromnym rozwojem
potrzeb, do których te instalacje służyć mają, oraz skalą zaspokajania potrzeb elementarnych w
zakresie spożycia (pokarmu, odzieży itd.). Nie bardzo mu się to jednak udawało, choć mówił
dowcipnie i obrazowo. Zakres spożycia nie przedstawia się w jego relacji bynajmniej tak nędzny,
jakim go lubią przedstawiać krytycy Sowietów, a że inwestycje przerastają skalę potrzeb
aktualnych – to ostatecznie nic w tym bardzo dziwnego nie ma, bo w racjonalizacji rozwoju
społecznego, jaką wykonują Sowiety, muszą one w instalacjach obliczać zawczasu skalę wielkiego
przyrostu potrzeb zracjonalizowanych w miarę postępowego owocowania racjonalizacji.
Wieczór spędziłem w domu. Byłem w kinie z Jadzią od ósmej. Niestety, ostatnie dni przed
wyjazdem, jak zwykle, mam przeładowane rozmaitymi interesami, które ze wszech stron wyrastają
i pochłaniają mię nadmiernie.
Słówko o Kłajpedzie i opozycji. Kłajpeda stała się dziś już faktycznie republiką odrębną,
luźnie jeno z Litwą związaną. Ewolucja od autonomii do Freistadtu jest ogromna. Zlikwidowana
już została policja bezpieczeństwa państwowego w Kłajpedzie, skasowano przysięgę na wierność
państwową członków sejmiku, odwołano rozmaite zarządzenia dawniejsze, które się nie podobały
Niemcom, lub ogłoszono nowe, których się Neuman domagał. Państwo stało się w Kłajpedzie
bezsilnym i korzysta tylko z portu, z ceł, poczty i kolei żelaznych. Opozycja litewska, złożona z
voldemarasowców, chrześcijańskich demokratów, fragmentowych ludowców, organizuje się tam
jak chce i stamtąd prowadzi swoją propagandę. Wódz voldemarasowców Sliesoraitis funkcjonuje
jak „Führer” litewski, ogłasza rozkazy, mianuje swoich funkcjonariuszy (dr Pajaujisa). Opozycja ta
wydaje pisemko, które się nazywa obecnie „Bendras Žygis”, w którym krytykuje i napada na rząd,
domaga się władzy, trąbi o konsolidacji i jedności zorganizowanego ruchu, obejmującego wszystkie
obozy. Cokolwiek by jednak ci panowie mówili – faktem jest, że działają pod osłoną czynników
niemieckich Neumana, pod skrzydełkiem najistotniejszego wroga państwowości litewskiej i
korzysta z ruchu, który faktycznie i formalnie odrywa Kłajpedę od Litwy. Gdyby nawet intencje
opozycji były najlepsze, w co nie wątpię (przynajmniej w stosunku do większości jej działaczy) i
gdyby nawet zalecane przez nią metody „konsolidacyjne” były same w sobie dodatnie, co jednak
wymagałoby wielu zastrzeżeń, to i w takim razie kto wie, czy nie większą byłaby szkoda, jaka ruch
ten wyrządza Litwie, gnieżdżąc się i samym swoim istnieniem pogłębiając rozdział Kłajpedy od
Litwy i spekulując na czynniku anarchii i chaosu państwowego, celowo wytwarzanego przez
neumanowców dla oderwania Kłajpedy i bynajmniej nie dla „wolności”. Śmieszne jest zdanie,
które dziś usłyszałem od p. Felicji Bortkiewiczowej, że Kłajpeda jest dziś „jedynym wolnym
9

zakątkiem Litwy”. Wolność z rąk Hitlera? Dziękuję za nią i nikomu, a zwłaszcza Litwie, jej nie
winszuję.

12 stycznia, rok 1939, czwartek
Dzionek po dzionku zbliża mię do wyjazdu. W ciągu całych ferii świątecznych Bożego
Narodzenia i Nowego Roku mało miałem czasu do poświęcenia zwykłej mojej szeregowej pracy
domowej. Wpierw przeszkadzała mi w tym Kotuńka Pruszanowska, która zresztą kompensowała to
sowicie przyjemnością, jaka mi sprawiała sobą, teraz – mnóstwo interesów związanych z wyjazdem
i piętrzących się jak wieża Babel, że się muszę kręcić jak w ukropie, aby wszystkiemu podołać i
nadążyć. Ani na cichą pracę domową, ani na słodki „kiejf” domowy na łonie mojej nowej rodzinki
– czasu nie mam. Gdy wrócę – a będzie to zapewne dopiero po paru miesiącach – Kotusieńka nasza
znacznie już urośnie i zmądrzeje bardzo, bo jak dotąd jeszcze tej mądrości ma mało. Mamkę Jadzia
już odprawia. Mało z niej korzyści. Jest dość kapryśna, kosztuje drogo, je za kilku, a jej mleka mała
nie cierpi, wypluwa, krzyczy, womituje. Nieoceniona i niezastąpiona przy dziecku jest babunia,
stara matka Jadzi, Urszula Čepasowa. Bóg ją nam zesłał. Bez niej Jadzia by się zmęczyła i żadne
niańki by jej nie sprostały. Čepasowa nie dośpi w nocy, kocha dziecko, jest cierpliwa i słodka,
nigdy dziecka nie skrzywdzi i nie zniecierpliwi się, jest pełna serca i anielskiej słodyczy, bardzo
lubi wozić dziecko w wózku po mieście. Dziś przed południem byliśmy z Jadzią i dzieckiem u
fotografa – w zakładzie „Zinaida”, najlepszym w Kownie. Sfotografowaliśmy Kotusieńkę samą, z
Jadzią i z nami obojgiem. Fotografie te przyśle mi Jadzia do Hagi.
Wieczorem miałem posiedzenie senatu akademickiego na uniwersytecie. Posiedzenie było
krótkie. Chodziło o sprawy najpilniejsze i o zarządzenie w związku z moim wyjazdem.
Mam już paszport z wizami wszystkimi, których potrzebuję, mam pozwolenie Komisji
Walutowej na wywóz florenów holenderskich.

13 stycznia, rok 1939, piątek
Dziś miałem znowu dzień dobrze naładowany. Rano byłem w Izbie Rolniczej w sprawie
zamówienia transportu cegieł z Kurszan do Bohdaniszek na budowę latem drugiego piętra świrna.
W związku z tym transportem cegieł, który w przyszłym tygodniu w trzech wagonach przyjdzie do
Abel i który trzeba będzie w Abelach wyładować i przewieźć do Bohdaniszek, co będzie wymagało
do 90 furmanek, do Bohdaniszek uda się na przyszły tydzień Jadzia, aby osobiście zwózkę cegły
zarządzić. Potem w Banku Komercyjnym zrobiłem sobie zapas pieniędzy waluty obcej na drogę i
początek pobytu w Hadze. Nabyłem za 1000 litów nieco ponad 300 florenów holenderskich i
oprócz tego 20 marek niemieckich w srebrze na przejazd przez Niemcy (innych marek niemieckich,
jak w monetach srebrnych i więcej ponad 20 marek do Niemiec wwozić nie można). W biurze
podróży Cooeka kupiłem za 108 lt bilet II klasy z Kowna do Hagi (bajecznie tanio!) i za 35 lt
miejsce w wagonie sypialnym do Berlina. Potem byłem w sprawach uniwersyteckich u ministra
oświaty Tonkunasa, następnie załatwiłem sprawy bieżące na uniwersytecie i udałem się na
audiencję do prezydenta Rzeczypospolitej Smetony.
Po obiedzie na godzinę 6 byłem przez Jana Vileišisa zaproszony do wygłoszenia referatu o
sądzie administracyjnym w tzw. Klubie Politycznym w sali „Pienocentrasu”. Klub Polityczny,
założony przed laty  9, jakiś czas zawieszony przez władze po dyskusji w sprawach Wilna, w
której prof. Czepiński był się wypowiedział za zaniechaniem dąsów na Polskę za Wilno, potem
znów czynny, właściwie wegetuje tylko, ale bądź co bądź urządza co pewien czas zebrańka
odczytowo-dyskusyjne na różne tematy aktualne. Zbierają się tam przeważnie sfery opozycyjne,
chrześcijańsko-demokratyczne i ludowców. Na zebraniu dzisiejszym było kilkunastu członków i
gości, spośród nich znaczniejsi: Jan Vileišis, członek Rady Stanu Byla, adwokat Antoni Tumėnas,
adwokat Raulinaitis, asystent Żakiewicz, farmaceuta Makowski, grono młodszych adwokatów i
studentów. Referat udał mi się dobrze. Analizowałem dwa projekty – projekt komisji Rady Stanu
(mój) i projekt komisji sejmowej (Merkys). Potem była ciekawa dyskusja, szereg zapytań, na które
10

odpowiadałem, wreszcie długa i niesłychanie nudna mowa Tumėnasa, który nie jest człowiekiem
głupim, ale kruczkowatym i drobiazgowym a upartym, a w zagadnieniach prawa publicznego i w
szczególności sądu administracyjnego nie kapuje nic, toteż dobrze go skrytykowałem i odparłem
jego usiłowania polemiczne.

14 stycznia, rok 1939, sobota
Dziś przed obiadem miałem trzy długie godziny posiedzenia Litewskiej Komisji
Międzynarodowej Współpracy Intelektualnej w sali posiedzeń Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
Było to walne doroczne zebranie plenum Komisji. Na zebraniu przewodniczyłem jako prezes
Komisji. Komisja nasza jest organizacją na poły społeczną, na poły rządową. Jest nawiązana do
Ministerstwa Spraw Zagranicznych i opiera się na statucie, udzielonym jej przez ministra spraw
zagranicznych. Zarząd czy prezydium jej składa się z prezesa, którym jest ex officio rektor
uniwersytetu, dwóch członków, wybieranych co roku przez walne zgromadzenie (obecnie prof.
Janulaitis i prof. Purėnas) i sekretarza generalnego, mianowanego przez ministra spraw
zagranicznych i płatnego z kredytów tegoż ministerstwa (obecnie jest nim Staneika). Do składu
plenum Komisji należą przedstawiciele różnych organizacji i instytucji kulturalnych: po jednym
delegacie każdego wydziału uniwersytetu, dyrektor Radiofonu, dyrektor Elty, prezes Związku
Literatów („Lietuvių Rašytojų Draugija“), dyrektor Konserwatorium, dyrektor Teatru, prezes
Towarzystwa Dziennikarzy, przedstawicielka organizacji kobiecych etc., etc. Ogółem było dziś do
30 osób. Tradycyjnie obrady ogólnego zebrania zagaja minister spraw zagranicznych, po czym
prezes Komisji odczytuje obszerne przemówienie sprawozdawcze, ułożone z góry przez sekretarza
generalnego i przejrzane przez czynniki ministerstwa. Porządek dzienny wypełniły referaty
sprawozdawcze, dotyczące różnych sfer działalności Komisji i w ogóle potrzeb współpracy
kulturalnej. Referatów takich porządek dzienny zawierał kilkanaście. Po każdym referacie szły
debaty, rezolucje zaś będą uchwalone na końcu. Porządku dziennego dziś nie wyczerpano i dalszy
ciąg zebrania odroczono do wtorku.
Wieczór spędziłem w domu. Żadnych innych prac już nie mam. Przeziębiony jestem i
wściekle zakatarzony na podróż, która mię czeka jutro.

15 stycznia, rok 1939, niedziela
Z ciężkim sercem wyjeżdżam do Hagi. Gdyby nie na tak długo, rad bym był tej jeździe, bo na
ogół mam wielki sentyment do Hagi, do Holandii, nawet do hotelu Vieux Doelen i – pomimo
ciężkiej i nerwującej pracy w areopagu Sprawiedliwości Międzynarodowej – lubię ostatecznie to
poważne i dzielne środowisko mądrych sędziów i z przyjemnością je wspominam, a miły mi jest
także własny gabinet do pracy w pięknym Pałacu Pokoju. Gdyby mi Jadzia towarzyszyć mogła albo
chociaż dojeżdżać miała, to nic by mi już nie brakowało. Ale odjechać na tak długo – na miesiąc,
może na dwa – Jadzię, dom, Kotusieńkę naszą i być skazany na samotność, ewentualnie mieć jakieś
dolegliwości na zdrowiu bez opieki i pomocy domowej – to ciężko już w moim wieku.
Do obiadu przygotowałem się już zupełnie do podróży, po obiedzie poszedłem z Jadzią do
cukierni Konrada, a wreszcie udaliśmy się wprost stamtąd na dworzec kolejowy. Rzeczy dowiozła z
domu Paulinka. Na dworcu spędziliśmy z Jadzią w bufecie jeszcze parę ostatnich godzin
pożegnalnych. W ostatniej godzinie przed odejściem pociągu zaczęli się gromadzić przyjaciele moi
młodzi odprowadzający mię, a więc moi asystenci Mackus i Raczkowski, naczelnik kancelarii
uniwersyteckiej Zygmunt Gurewicz, Andrzej Mieczkowski i Pauža. Rychło się doczekaliśmy
pociągu. Odprowadzili mię wszyscy i posadzili do wagonu sypialnego. Zaledwie się pożegnałem z
Jadzią i wszystkimi odprowadzającymi i zaraz pociąg ruszył. Jadziuńka miała łzy w oczach.
Popłakała potem z pewnością dobrze. Przywiązańszej od niej żony trudno wyobrazić. Kocha mię i
tęskni do mnie ciągle jak do młodziutkiego kochanka. Zacności i wierności moja! Mówią ludzie o
psie, że jest przywiązany i wierny. Człowiek – kobieta – żona – prześciga wszystko inne na świecie,
oczywiście gdy jest dobra żona. Odjechałem. Siedziałem w swoim zamkniętym cuopé sypialnym