Dzienniki, T. 32: 1926 IV - 1928 XII

617 Pages·1926·11.234 MB·Polish

by  Römer Michał

Sczytanie: Natalia Klobukowska
Weryfikacja: Jan Sienkiewicz
Dziennik
Rok 1926 (kwiecien-grudzien)
Rok 1927 i
Rok 1928 (do 24 grudnia wlącznie)
Michal Römer
Sędzia Najwyžszego Trybunalu Litwy
Profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Litewskiego
Kowno, 20.IV.1926
Tom XXXII
20 kwietnia, rok 1926, wtorek
Widzialem się i rozmawialem z Janulaitisem. Nie omylil mię domysl wczorajszy.
Istotnie powstala mysl ofiarowania prorektoratu Uniwersytetu Litewskiego mnie. Zdaje
się, že inicjatorem tego pomyslu byl Janulaitis. Leonas rozmawial z nim o jego,
Janulaitisa, kandydaturze, a gdy on się kategorycznie odmowil i gdy powstala kwestia,
kto by się mogl nadawac, zwrocono uwagę na mnie. Zdaje się, že w wydziale o tym
jeszcze mowy nie bylo i že czlonkowie wydzialu nic jeszcze o pomysle wystawienia
mojej kandydatury nie slyszeli. Rzecz jest dopiero w stadium dojrzewania, dopiero
omawiana przez czynniki kierownicze i wplywowe wydzialu. Ježeli jednak one doszly
w tym względzie do porozumienia i ježeli ja kandydaturę przyjmę, to nie wątpię, že
wsrod czlonkow wydzialu opozycji nie będzie. Na ostatnim posiedzeniu Rady Wydzialu
w niedzielę nie bylem obecny. Jak się dowiedzialem od Janulaitisa, wybrana zostala na
tym posiedzeniu jakas komisja dla spraw promocji czlonkow wydzialu; do komisji tej
weszli Leonas, Janulaitis i ktos trzeci. Czy komisja ta ma za zadanie tylko
zaprojektowac promocję pewnych docentow i profesorow na stopien wyžszy, czy takže
ustalic wnioski co do kandydatur na prorektorat - tego dobrze nie wiem, ale zdaje się,
že to ostatnie nie naležy do jej zadan formalnych. Nie wiem tež, czy sama Rada
Wydzialu, czy tež komisja wskazala osoby do promocji. W každym razie, jak się
dowiedzialem od Janulaitisa, upatrzeni są do promocji dwaj czlonkowie wydzialu:
jednym z nich jestem ja, drugim - docent stary Pokrowski, czlowiek wielkiej kultury,
doswiadczenia i wiedzy prawniczo-ekonomiczno-politycznej, wykladający u nas (po
rosyjsku) prawo finansowe, byly minister finansow i spraw zagranicznych w rządzie
carskim w Rosji. Napisal on swiežo traktat o prawie finansowym jako podręcznik dla
studentow Uniwersytetu Litewskiego, drukujący się obecnie w tlumaczeniu litewskim
w wydawnictwie „Prac Wydzialu Prawniczego”. Bardzo slusznie się staremu
Pokrowskiemu tytul profesora naležy. Co do mnie - punktem wyjscia do promocji jest
moja ksiąžka „Reprezentacija ir mandatas”, ktora jeszcze się z drukarni nie ukazala.
Promocja ta da mi stopien i tytul profesora zwyczajnego (czyli „ordynarnego”, co po
polsku brzmi bardzo niepięknie). Co do prorektoratu, to on na rok przyszly wypada
naszemu wydzialowi. Musimy juž go przyjąc, bo wszystkie inne wydzialy pierwszą
kolejkę juž przeszly i my jedyni prorektoratu nie mielismy. Podlug zwyczaju, ktory się
juž na naszym uniwersytecie ustalil, prorektorat jest wstępem do rektoratu, albowiem
rektorem wybiera się na rok następny zawsze prorektor ustępujący. Na rok akademicki
1926-1927 rektorem zostanie wybrany obecny prorektor Michal Biržiška, a ten z
Wydzialu Prawniczego, ktory będzie wybrany prorektorem, awansuje na rektora w roku
akademickim 1927-1928. Przyznaję, že mialbym szczerą i gorącą ochotę dopiąc tego
zaszczytu i byc rektorem, a chęc ta, oparta na ambicji osobistej, ma jednak u mnie takže
tlo glębsze publiczne: zdaje mi się, že dzwignięcie na stanowisko rektora Uniwersytetu
Litewskiego Polaka litewskiego jest aktem symbolicznym i precedensem dužej wagi
krajowej z punktu widzenia Wielkiej Litwy, ogamiającej Wilenszczyznę. Jest to
znakiem widomym, že Polak litewski, oczywiscie o ile nie zboczyl z drog Ojczyzny i
panstwowosci krajowej, nie stając się agentem zaboru cudzoziemskiego, jest takim
samym synem Litwy, jak Litwin. Ten symbol, zrealizowany w moim rektoracie na
Uniwersytecie Litewskim bylby uwienczeniem logicznym mojej idei, uwienczeniem
pięknym i dającym mi ogromną satysfakcję. Cala kwestia polega na tym, czy
stanowisko prorektora i rektora da się polączyc z Trybunalem. Trzeba to zbadac. Može
się da. Pragnąlbym bardzo.
Kandydatem zasadniczym i nie podlegającym dyskusji na stanowisko prorektora i
rektora bylby u nas Leonas. Ale Leonas nie chce. Woli się trzymac stanowiska dziekana
i marzy o godnosci wyžszej - o ewentualnej prezydenturze Rzeczypospolitej. Drugim
kandydatem, ktory by niewątpliwie szedl w naszym wydziale przede mną, jest
Janulaitis. Ale Janulaitis odmawia, glownie ze względow osobistych, a bodajže jest w
jego odmowie trochę obražonej ambicji z powodu fiaska takiejže jego kandydatury w
roku ubieglym.
21 kwietnia, rok 1926, sroda
Rozmawialem z prezesem Kriščiukaitisem o ewentualnej kandydaturze mojej na
prorektora, proponowanej mi przez Janulaitisa i Leonasa. Zapytywalem o jego zdanie
co do možnosci pogodzenia tego stanowiska z posadą sędziowską w Trybunale. Prezes,
a z pewnoscią i Trybunal nie będą oponowac temu i nie będą tego uwažac za szkodzące
mojej pracy w Trybunale. Skądinąd i uniwersytet, ježeli zechce mię wybrac, wiedząc o
moim stanowisku trybunalskim, przez to samo zaznaczy, že sędziostwa mojego nie
uwaža za przeszkodę. Polączenie tych dwoch stanowiska interpretowac ewentualnie
možna w ten sposob, že istotną jest sama profesura, ktora juž jest uznana za dostępną
dla sędziego, a skoro tam na uniwersytecie profesura mi zleci takie czy inne funkcje -
prorektora, rektora - to juž postaci rzeczy nie zmienia: chodzi o Trybunal i uniwersytet,
a nie o konkretne funkcje w jednym i drugim. Že rektorat jest platny, to nic do rzeczy
nie ma, bo i profesura jest platna. Jednak bylismy z prezesem zdania, že trzeba byloby
zasięgnąc opinii ministra sprawiedliwosci, czy on nic przeciwko temu miec nie będzie.
Ale na razie prezes nie będzie jeszcze zapytywal ministra, bo z jednej strony minister
može się jeszcze po wyborach do Sejmu zmienic, z drugiej - moja kandydatura nie jest
jeszcze ustalona. Prezes boi się tylko, abym dla rektoratu nie porzucil Trybunalu.
Ale ja tu marzę o mojej kandydaturze, o godnosci rektora, a tymczasem nic jeszcze nie
ma pewnego co do samej kandydatury. Przede wszystkim, Rada Wydzialu može
zamiast mnie wystawic kogos innego; skądinąd nie wiem, jak by moją kandydaturę
przyjęla sama profesura, masa profesorska. Byc može, že imię Polaka mi zaszkodzi, že
Rada Uniwersytecka mię wcale nie wybierze. Wszystko jest jeszcze možliwe, ježeli
zresztą w ogole moja kandydatura, wymyslona na poczekaniu glownie przez Janulaitisa
i može poparta przez Leonasa, do dnia wyborow uniwersyteckich w czerwcu się ostoi,
czego nie možna byc pewnym zawczasu.
Czekalem dzis rano na powrot Jadzki z Bohdaniszek. Ale nie przyjechala. Bardzo do
niej stęsknilem. Pusto mi, samotnie i nudno w domu bez niej. Chcialoby się unikac
domu dla tej pustki. Nie dziwię się, že nie wrocila, bo nie bardzo mogla wczoraj zdąžyc
byc w Krewnach i na wieczor wyjechac na kolej.
Napisalem dwa artykuliki dla „Przeglądu Wilenskiego”, ktore wyslę zaraz przez Rygę
Ludwikowi Abramowiczowi: jeden - o dwoch Litwach - szlachecko-ziemianskiej,
osiadlej dzis obozem w Wilenszczyznie, i drugiej - chlopsko-narodowej, skupionej w
Litwie niepodleglej, i o idei federacyjnego Związku Baltyckiego, drugi artykul - o
kampanii wyborczej i ukladzie stronnictw w walce wyborczej obecnej do Sejmu.
„Przegląd Wilenski” mialem juž bardzo na sumieniu. Wstydzilem się odezwac do
Ludwika Abramowicza, nie zalączając mu artykulu, a na napisanie artykulu nie mialem
czasu. Od roku milczalem i nawet listu do Abramowicza nie napisalem. Nie
zareagowalem w roku ubieglym nawet na smierc Tadeusza Wroblewskiego ani na
przyslaną mi przez Ludwika Abramowicza jego piękną ksiąžkę o dziejach drukarstwa
wilenskiego. Wstydzilem się don odezwac. Teraz spadl mi w tym względzie kamien z
serca.
22 kwietnia, rok 1926, czwartek
Jadzia wrocila z Bohdaniszek. Rzecz ze swiadectwem gminy dla niej o jej
kwalifikacjach na otrzymanie ziemi z tytulu reformy agrarnej, co jest wymagane jako
warunek dla otrzymania z Zarządu Reformy Agrarnej pozwolenia na sprzedaž takiemu
osobnikowi ziemi z nadwyzki ponad normę nietykalną, poszla dosc gladko. Robiono
wprawdzie w gminie krewienskiej pewne zastrzeženia, podnoszono wątpliwosc co do
tego, czy Jadzia w istocie jest „robotnicą dworską” w Bohdaniszkach, bo tak ma byc
ona w tym swiadectwie charakteryzowana, glownie zas kwestionowano ten jej charakter
ze względu na to, ze ma paszport wybrany w Kownie i tamže kilkakrotnie meldowany,
natomiast nie meldowany wcale w Krewnach, ale ostatecznie nie odmowiono.
Zažądano tylko, aby pewne okolicznosci, dotyczące jej osobistej služby w
Bohdaniszkach i jej rodziny, byly stwierdzone wpierw przez gminę rakiską, do ktorej
naležy jej ojciec. To poswiadczenie uzupelniające z gminy rakiskiej wybierze jej ojciec,
po czym ostatecznie się wygotuje swiadectwo gminy krewienskiej dla niej. Swiadectwa
zas dla innych nabywcow mojej nadwyžki - dla starej Nemeikšisowej, matki Michala,
dla Michala Blažewicza i Kazimierza Malčiusa - są juž gotowe i dostarczone mi.
Zaszedlem dzis do Hektora Komorowskiego, ktory na czas wyborow objąl posadę
urzędnika Centralnego Polskiego Komitetu Wyborczego, gdzie pracuje od rana do
nocy. Na czele calej akcji wyborczej polskiej stoi grupa dzialaczy, do ktorej naležą
Eugeniusz Römer, Budzynski, Boleslaw Lutyk, Kazimierz Okulicz, Kazimierz
Janczewski. Ciekawy i charakterystyczny szczegol - są to sami ziemianie.
Kierownikiem calej akcji organizacyjnej i technicznej jest Eugeniusz Römer.
23 kwietnia, rok 1926, piątek
Przyjechala dzis rano Helcia Mieczkowska, ktora ma zabawiac tu tydzien, a može i
dlužej dla kuracji zębow. Helcia zamieszkala u mnie. Jadzia ustąpila jej swoj pokoj,
zresztą Jadzia spędza czas z Helcią, towarzyszy jej na miescie, przesiaduje z nią w
domu. Helcia jest bardzo cicha, grzeczna i delikatna. W ogole od czasu choroby jej
charakter, a nawet usposobienie zmienily się bardzo na awantaž. Dawniej byla
kaprysna, nierowna, ogromnie lubila sledzic i skaržyc, byla zla dla služby, malo miala
serca. Teraz wszystkie te wady od lat paru znikly i w bardzo wysokim stopniu
rozwinęlo się wlasnie to wszystko, czego jej poprzednio braklo. W tych dniach ma
przyjechac takže Elwira.
Na wykladzie dzisiejszym na drugim semestrze zakonczylem wažny rozdzial o
parlamentaryzmie i o jego dwoch kierunkach rozwoju - mianowicie ewolucji
parlamentaryzmu kontynentalnego w kierunku ostatecznego ujalowienia instytucji
prezydenta, uzaležnienia gabinetu ministrow i ustalenia dyktatury parlamentu i skądinąd
ewolucji parlamentaryzmu angielskiego w kierunku takiego ustroju, ktory nazwalem
plebiscytarnymi rządami gabinetu. Temat to ciekawy, ktory wystudiowalem niezle i
ktory przeto umiem wykladac tresciwie, scisle i charakterystycznie. Skądinąd jest to
temat zywy, bardzo interesujący dla studentow, totež sluchają chciwie i notują pilnie.
Na colloquium po wykladzie omawialismy doktrynę Montesquieu i Rousseau o
podziale wladz i następnie istotę przedstawicielstwa w dwoch tegož ksztaltach -
reprezentacji i mandatu - oraz pojęcie rządow bezposrednich. Do colloquium zacząlem
juž wzywac I kategorię moich sluchaczy - to znaczy kategorię najlepszych uczniow -
najzdolniejszych i najpilniejszych. Z takimi studentami milo jest miec do czynienia na
colloquiach, bo odpowiedzi są scisle, orientowanie się szybkie i inteligentne. Dzis byl
prawdziwy kwiat moich uczniow na colloquium. Wszystkie odpowiedzi procz jednej
byly doskonale. Wyrazilem zadowolenie i uznanie studentom, ktorzy są zawsze na to
bardzo wrazliwi.
24 kwietnia, rok 1926, sobota
Albin Rimka mię zapewnia, ze moja ksiązka juz się rzeczywiscie drukuje. Jest więc
nadzieja, ze się juz rychlo ukaze. Nie wiem, czy to interwencja Puryckiego na moją
prosbę, czy tez wlasna inicjatywa Drukarni Panstwowej spowodowala rozpoczęcie
druku, nie czekając na zakonczenie akcji wyborczej.
25 kwietnia, rok 1926, niedziela
Zafundowalem dzis operę Helci Mieczkowskiej i Jadzi. Grano „Carmen”. Bylo to
przedstawienie dzienne. Opery tej, ktorą znam dobrze z Paryža i Petersburga, w Kownie
nie widzialem, mimo ze ją tu grają od lat kilku. W roli „Carmeny” rywalizują tu
Grigaitisowa i Rakowska. Kazda z nich zdolala wytworzyc swoj typ „Carmeny” i kazda
ma swoich rzecznikow wsrod publicznosci (portrety obydwoch artystek w tej roli byly
produkowane na wystawie wiosennej „Lietuvių Dailės Draugijos”). Dzis grala
„Carmen” Grigaitisowa, moim zdaniem - wspaniala. W roli Don Josego byl Aleksander
Kutkowski. Helcia, ktora pierwszy raz w zyciu byla na operze, byla zachwycona. I dla
mnie jest to rozrywka i wypoczynek duzy.
W przebiegu kampanii wyborczej zaszedl swiezo fakt dose wybitny, ktory dla opozycji
jest ciosem bolesnym. Oto Gowna Komisja Wyborcza wykreslila w Okręgu
Mariampolskim dwie listy narodowcow; listy te mialy pewne braki formalne -
zglaszający je zaniedbali przez nieuwagę wskazanie zawodu niektorych kandydatow.
Większosc klerykalna Glownej Komisji Wyborczej skorzystala z tego i uchwalila
wykreslic te dwie listy, ktore przez komisję okręgową byly juz zakwalifikowane.
Mariampolski zas okręg jest wlasnie tym, w ktorym narodowcy mają wplywy i w
ktorym mogliby zebrac sporą listę glosow. Strata dla opozycji jest wielka. Kwestia ma
byc jeszcze przejrzana, ale prezes Komisji Glownej Leonas nie robi zadnej nadziei na
to, by komisja skasowala wlasną decyzję. Na tym spoznionym wykresleniu
narodowcow mocno ucierpią nie tylko wyznawcy kierunku narodowego, ale tez cala
opozycja narodowa, zlozona z narodowcow, ludowcow i Ūkininkų partii, ktorzy się
zblokowali przeciwko Chrzescijanskiej Demokracji. Juz tylko niespelna trzy tygodnie
dzielą nas od wyborow.
26 kwietnia, rok 1926, poniedzialek
Na wykladzie na drugim semestrze wyjasnialem ustroj rządow dyrektorialnych w
Szwajcarii. Po zakonczeniu tego rozdzialu pozostanie mi jeszcze do zakonczenia kursu
system jedno- i dwuizbowy, ustroj sowiecki, systemy wyborcze i prawa obywateli.
Moze tego rozdzialu ostatniego - praw obywateli - nie zdązę juz w roku biezącym
zreferowac. Wykladow pozostaje mi do konca roku akademickiego w najlepszym razie
dziewięc, czyli godzin osiemnascie, jezeli nie wypadnie zadnego swięta na dnie
wykladowe. W kazdym razie jestem w stanie stwierdzic, ze co roku posuwam się w
moich wykladach coraz dalej, skracając i kondensując częsc pierwszą, stanowiącą
spoleczną naukę o panstwie i jednoczesnie rozwijając i poglębiając częsc drugą, czyli
instytucje wlasciwego prawa konstytucyjnego - dzieje i teorię wspolczesnych ustrojow
panstwowych. Na przyszly rok može juž zdolam uzupelnic wyklad ciekawym
problemem centralizacji i decentralizacji, samorządu i autonomii terytorialnych i
spolecznych, panstwa związkowego i związku panstw.
Colloquium dzisiejsze bylo rownie swietne, jak poprzednie. Do colloquium stają teraz
moi uczniowie najlepsi, studenci, zaliczeni przeze mnie do grupy I kategorii.
Klasyfikację tę ustalam na zasadzie wynikow colloquium I semestru. I obecnie
stwierdzam, že kwalifikacja ta jest jednak w ogolnych rysach scisla; wyniki colloquium
II semestru potwierdzają klasyfikację prawie že bez pudla.
27 kwietnia, rok 1926, wtorek
Wtorek - moj dzien domowy, o ile nie mam egzaminow na uniwersytecie. Wtedy nie
wychodzę z domu wcale. Przez trzy godziny bywam zajęty ze studentami, ktorzy
przychodzą do mnie wtorkami dla wspolnego (ze mną) sprawdzenia dokonanych przez
nich tlumaczen konstytucji, poza tym resztę dnia spędzam na pracy w domu. Dzis
przychodzili studenci Witold Giedrowicz i Adolf Lapšys, ktorzy dokonali tlumaczenia
konstytucji SHS (Jugoslawii). Względnie niezbyt dužo moglem dzis w domu pracy
wykonac, bo przyjechala do Kowna i zamieszkala u mnie Elwira Mieczkowska. Bawi u
mnie rowniež, jakem pisal, i jej corka Hela Mieczkowska.
O mojej ewentualnej kandydaturze na prorektora - milczenie. Nikt ze mną o tym nie
rozmawia i ja tež z nikim. Rzecz zresztą nazbyt aktualną na razie nie jest - nie tylko
dlatego, že w chwili obecnej uwaga wszystkich jest skierowana na bliskie wybory do
Sejmu, ale takže dlatego, že do wyborow uniwersyteckich jest jeszcze 1/ miesiąca
czasu. Sprawa ewentualnych kandydatur može jeszcze kielkowac spokojnie w opinii
profesorow. Byc može, že moja kandydatura natrafi jeszcze na niechęc lub uprzedzenie
pewnych elementow i može wcale do skutku nie dojdzie. Nie jestem wcale pewny, czy
nawet Leonas jest w istocie jej zwolennikiem, mimo že formalnie byl on z Janulaitisem
inicjatorem kandydatury. Moi koledzy z wydzialu nic jeszcze, jak się zdaje, o tej
ewentualnej kandydaturze mojej nie wiedzą.
28 kwietnia, rok 1926, sroda
Mialem seminarium prawa konstytucyjnego na IV semestrze. Temat dzisiejszej pracy
seminaryjnej byl następujący: „Krol w konstytucji Rumunskiej i SHS”. Referentem byl
student Benedykt Greblowski, kontrreferentem - student Franciszek Pauliukonis.
Nadspodziewanie studentow zebrala się dzis gromadka liczniejsza - ogolem bylo do 60
sluchaczy.
O mojej ksiąžce ani slychu.
29 kwietnia, rok 1926, czwartek
Elwira jest bardzo milym gosciem - jest cicha, bardzo delikatna, nie wymagająca wcale
bawienia. Jej obecnosc jest mi bardzo przyjemna. Bardzo žaluję, že nie mogę jej
zaprowadzic do opery, bo nic szczegolnego w tych dniach nie grają.
30 kwietnia, rok 1926, piątek
Wyklady mi teraz idą dobrze - w ogole wykladac jest latwo i przyjemnie, gdy się
mocno panuje nad przedmiotem i gdy ma się dobrze w glowie wiadomosci scisle i
usystematyzowane. Skonczylem dzis o szwajcarskim ustroju rządow dyrektorialnych i
rozpocząlem analizę problemu jednej czy dwu izb. A colloquia z najlepszymi uczniami
- to prawdziwa przyjemnosc. Stają się one rodzajem akademii, na której mistrz
dyskutuje zagadnienia w dialogach ze swymi uczniami. Na colloquia te schodzą się
teraz licznie studenci IV semestru, gotujący się do egzaminów u mnie.
Na pojutrze - niedzielę - zwolane jest posiedzenie Rady Wydzialu Prawniczego. Na
porządku dziennym jest między innymi jeden punkt brzmiący „Niektóre kwestie
organizacyjne”. Kto wie, czy w tym punkcie porządku dziennego nie będzie poruszona
sprawa prorektoratu, która mię obchodzi. Moze się rozstrzygnie los ewentualnej
kandydatury moj ej.
1 maja, rok 1926, sobota
Elwira, choc tu juz swoje interesy zalatwila, pozostala o parę dni dluzej i zabawi az do
jutra, bo musi w drodze powrotnej zajechac do Poniewieza dla pewnego interesu w
sądzie okręgowym; z powodu zas swięta dzis i jutro dopiero w poniedzialek będzie
mogia swój interes zalatwic. Wybralem się więc dzis z Elwirą, Helcią Mieczkowską i
Jadzią na Fredę, aby zaprezentowac Elwirze mój placyk. Mila byla wycieczka -
powietrze wiosenne, krzewy i drzewa zielenieją, swiergot ptactwa. Freda jest ladna na
wiosnę i latem. Elwirze mój placyk bardzo się podobal. Ciekaw jestem, kiedyz juz tu
zamieszkam.
2 maja, rok 1926, niedziela
Nie omylilem się w moich wnioskach. Na dzisiejszym posiedzeniu Rady Wydzialu
Prawniczego sprawa prorektoratu i mojej kandydatury na to stanowisko zostala
poruszona i zalatwiona dodatnio. Formalnie kwestia ta na porządek dzienny nie byla
wniesiona. Czekalem, czy ją Leonas podniesie, czy nie. Posiedzenie na ogól nie bylo
liczne. Nieobecni byli Bielackin, Mačys, Jurgutis, Tumėnas, Szolkowski, Pokrowski,
Aleksa. Omawiane byly rózne kwestie biezące. Gdy doszlo do spraw organizacyjnych,
szczególowo nie wymienionych w porządku dziennym, sądzilem, že wyplynie i ta
kwestia takze. Ale Leonas podnosil jedną po drugiej, zas ta jakos nie wyplywala. Nie
wiedzialem, ze Leonas nie chce jej podnosic w mojej obecnosci. Gdym wyszedl na
chwilę dla wypalenia papierosa, Leonas skorzystal z okazji i rzecz podniósl. Co bylo
mówione - nie wiem. Z pewnoscią zakomunikowal o kategorycznej odmowie
kandydowania Janulaitisa, co tez sam Janulaitis musial potwierdzic, a wtedy wniósl
zapewne moją kandydaturę. Jak byl przyjęty ten wniosek i co kto na ten temat mówil -
nie wiem. Nieobecnosc moja trwala krótko, nie dluzej nad 10 minut. Gdym wrócil,
sprawa nie byla jeszcze, zdaje się, wyczerpana, bo Balogh dawal mi jakies znaki ręką,
abym nie szedl, ale widocznie opozycji zadnej nie bylo, bo Leonas nie widzial potrzeby
przedluzenia dyskusji i po prostu zakomunikowal mi, ze Rada Wydzialu zamierza
wystawic moją kandydaturę na prorektora. Odrzeklem, ze propozycję tę uwazam za
duzy zaszczyt i dziękuję; przyjmuję ją i jednego tylko się obawiam, czy się to da
pogodzic ze stanowiskiem sędziego w Trybunale. Dodalem, ze mnie się zdaje, iz skoro
sędzia moze byc profesorem na uniwersytecie, to zapewne przez to samo moze takze
zajmowac stanowisko z wyborów na uniwersytecie na równi z innymi profesorami; ale
byc moze, ze się mylę i ze dlatego tak interpretuję tę kwestię, bo sam tego chcę. Na tym
się wlasciwie skonczylo, obszerniej się nad tym nie rozwodzono. Janulaitis zauwazyl,
ze skoro wbrew literze ustawy sędziowie są dopuszczani do profesury, takimze prawem
kaduka i dowolnej interpretacji godzi się lączyc z sędziostwem prorektorat i rektorat,
ktos inny zwrócil uwagę na przepis statutu czy regulaminu uniwersytetu, gloszący, ze
kazdy profesor obowiązany jest przyjmowac funkcje z wyborów, Kriščiukaitis
zaznaczyl, ze kwestia ta powstanie dopiero za rok w związku z rektoratem, nie zas
prorektoratem. Slowem - kandydatura moja zostala przyjęta jako urzędowa
kandydatura wydzialu. Zresztą uchwaly o mojej kandydaturze nie protokolowano.
Mam wraženie, že Mačys, ktory w roku biežącym byl sekretarzem uniwersytetu, będzie
moją kandydaturą niemile dotknięty, bo zdaje się, že w sercu žywil nadzieję, iž -
przynajmniej o ile nie będzie kandydowac Leonas lub Janulaitis - zaszczyt ten jemu by
przypasc w udziale powinien.
3 maja, rok 1926, poniedzialek
Jestem pod przykrym wraženiem colloquium dzisiejszego. Nie wiem i nie rozumiem
dlaczego - szlo ono dzisiaj cięžko jak po grudzie, mimo že w colloquium brali udzial
studenci I kategorii, to znaczy uczniowie najlepsi. Ale szczegolnie zmartwil mię zawod,
jakiego doznalem od jednej z najlepszych, najpilniejszych i najsympatyczniejszych
studentek tego semestru - p. Krystyny Orlowej-Rumiancewowej. Jest to osoba lat
przeszlo 30, bardzo mila i przystojna jeszcze, choc juž starzejąca, Rosjanka o nazwisku
arystokratycznym, osoba inteligentna i wyksztalcona; z zawodu jest siostrą
milosierdzia, po litewsku się nauczyla dopiero po wojnie, ale mowi bardzo dobrze, zna
się na stenografii, zapisuje wyklady doskonale, ma szacunek i uznanie kolegow na
semestrze. Zaznaczalem zawsze w stosunku do niej szczegolne uznanie i względy,
wyrožnialem ją sposrod innych, bylem jej pewny jak Zawiszy. Nie sądzilem, žeby bylo
cos w moich zapytaniach colloquialnych, na co ona by nie zdolala odpowiedziec.
Gdyby się jej nawet trafilo pytanie trudniejsze, na ktore nie zdolalaby dac odpowiedzi
doskonalej, to przeciež postawilbym jej zawsze notę najlepszą, bo wiedzialem, že się
stara, pracuje i orientuje dobrze; nie wątpilem, že w každej kwestii cos dzielnego do
powiedzenia znajdzie. Na pierwsze pytanie - o mandacie imperatywnym i mandacie
reprezentacyjnym - odpowiedziala dobrze. Ale na pytanie szczegolowe - o
amerykanskiej instytucji „recall’ - odrzekla wprost, že nie wie. Zdumialem, ale ona mi
swoje oswiadczenie kategorycznie ponowila. Wtedy, acz zdziwiony i niemile dotknięty,
spytalem ją o szwajcarskiej instytucji rozwiązania parlamentu przez lud
(„Abberufungsrecht’). Znowu mi odpowiedziala krotko i kategorycznie, že nie wie.
Což bylo na to do powiedzenia? Podziękowalem i pozwolilem odejsc, a w oszacowaniu
jej colloquium zanotowalem minus. Bylem bardzo przykro dotknięty. Orlowa-
Rumiancewowa pozostala na sali do konca colloquium, ale ksiąžeczki mi do podpisania
nie dala. Potem mi inni studenci, jej przyjaciele i przyjaciolki, mowili, že się bardzo
pilnie gotowala do colloquium, ale nie sądzila, že dzis będzie mowa o mandacie
imperatywnym i nie przygotowala się w tym zakresie, a gdy się jej trafily pytania
nieznane, znerwowala się i zacięla, nie będąc w stanie zdobyc się na jakies ględzenie i
udawanie odpowiedzi. Koledzy zapewniają, že jest bardzo przygnębiona; mowią, že
istotnie nikt na semestrze nie jest tak pilny i tyle nie umie, co ona. Ale dla samego
przykladu nie mogę robic dla niej wyjątku.
4 maja, rok 1926, wtorek
Wybory sejmowe, a raczej kampania wyborcza - w pelnym toku. Za kilka dni
glosowanie. Gazet są pelne klamstwa, paszkwilow, blota, ktorym się konkurenci
wzajemnie walają, karykatur, rewelacji itd. Namiętnosci się rozwydrzyly, brud się leje.
Uczciwemu czlowiekowi smutno na to patrzec. Stoję z dala od calej tej hecy i cieszę
się, že nie mam z nią do czynienia ani žadnej z nią stycznosci. Na ulicach wszędzie
plakaty, odezwy, proklamacje, obietnice, hasla, lgarstwo, obmowa, zlosc, przymilanie
się tlumom, lechtanie apetytow popularnych. Nieliczne są stronnictwa i grupy, ktore
przemawiają tonem powažnym.
Zdaje się, že będę glosowal na „Ūkininkų partiję”. Nie jest ona demagogiczną, ma
poczucie miary, ujawnia pewną akademickosc w traktowaniu problemow polity cznych,
dąžy do statecznosci w stosunkach spolecznych bez szukania nawrotu do tego, co jest
przežyte, bez tchorzliwego zamykania oczu na dąženia postępowe, ale tež bez
nieobliczalnego licytowania się w karkolomnych skokach na wszelkie nowinki i na
zaspokojenie wszelkich apetytow doraznych.
Stronnictwu narodowcow nie powodzi się. Zblokowali się oni z ludowcami i „Ūkininkų
partiją”, zyskali možnosc zrealizowania swoich ogonkow glosow, ktore može w
žadnym poszczegolnym okręgu osobno mandatu im nie dadzą, ale w zsumowaniu -
dzięki mechanizmowi blokow - mogą im dac mandat, a može i dwa. Ale na skutek
nieuwagi swego agenta na Okręg Mariampolski, w ktorym posiadają wplywy większe,
listy ich tamže zostaly wykreslone jako wadliwie zgloszone, a swiežo przez takiž
niedozor w Okręgu Telszewskim stracili i tamten okręg. Ich przedstawiciel bowiem na
Okręg Telszewski zblokowal ich listę z chrzescijansko-demokratyczną „Ūkininkų
Sąjungą”, przez to samo tracąc związek z ludowcami i zaprzepaszczając te glosy, ktore
tam na ich listę padną. Gdy się Smetona o tym dowiedzial, zarządzil zerwanie bloku z
„Ūkininkų Sąjungą” i zblokowanie się z ludowcami - juž bylo po terminie. Wobec tego
probowano przynajmniej zerwac blok z „Ūkininkų Sąjungą”; ale Glowna Komisja
Wyborcza, w ktorej większosc mają chrzescijanscy demokraci i ich sojusznicy (ks.
Šaulys, Oleka, Piotrowski, Golcberg), uznala zerwanie bloku za niedopuszczalne,
nakazując przymusowe wbrew woli malženstwo dwoch list. Prezes Glownej Komisji
Leonas zglosil votum separatum, ale na nic się to nie zdalo. Sprawa ta ma byc
rozpoznawana raz jeszcze, bo narodowcy powolują się na to, že ich przedstawiciel
telszewski nie posiadal upowažnienia do blokowania się; wątpliwe jednak, aby Komisja
Glowna te motywy uwzględnila.
5 maja, rok 1926, sroda
Na dzisiejszym seminarium prawa konstytucyjnego na IV semestrze po raz pierwszy
wystąpila z referatem studentka. Byla to Zydoweczka - panna Seina Luraitė (zapewne
Lurje - znane nazwisko žydowskie bardzo rozgalęzionej na Litwie i Bialej Rusi
rodziny). Tematem jej pracy byl „Krol w konstytucji Irlandii”. Temat ciekawy,
poruszający problem konstrukcji „dominionow” angielskich i ich stosunku do
metropolii, raczej ich sytuacji w lonie wielkiego tworu imperialistycznego Anglii. Samo
tež stanowisko prawne krola jako pewnej instytucji i organu w ustroju panstwowym
Irlandii stanowi problem ciekawy, bo krol czy korona uwydatnia się juž to jako jeden z
elementow zwierzchniczego parlamentu angielskiego, juž to jako konstytucyjny organ
funkcjonalny panstwa irlandzkiego, opartego w swojej autonomii na konsekwentnym
demokratycznym zwierzchnictwie ludu. Referat panny Luraitė byl slaby, kompilacyjny
- mozaika wyciągow z tekstu, bez wnioskow i analizy glębszej, nie umiejący zgola
sięgnąc w powyžsze problemy, wyplywające z tematu. Za to bardzo ladny, tresciwy i
pelny erudycji byl kontrreferat studenta Zalmana Girszowicza, uzupelniający pracę p.
Luraitė.
Byl dzis u mnie w Trybunale Janulaitis. Mowil o mojej kandydaturze prorektorskiej.
Powiada, že rozmawial o niej z niektorymi profesorami Wydzialu Humanistycznego i
že spodziewa się, iž będą na mnie glosowac. Wszakže možliwe są wszelkie
ewentualnosci. Mogą byc kola niechętne mojej kandydaturze wsrod profesury. Aby
przeszkodzic možliwosci narzucenia prorektora sposrod profesorow naszego wydzialu
wbrew uchwale naszego wydzialu glosami profesorow innych wydzialow - Janulaitis
zamierza zaproponowac na Radzie naszej, aby bylo uchwalone, že žaden z profesorow
wydzialu nie može przyjąc wyboru na wlasną rękę wbrew kandydaturze wydzialowej,
ktora jest w tym wypadku moja.
6 maja, rok 1926, czwartek
Jonynas mię zawiadomil, že pozwolenie na wjazd do Litwy zostalo Ewie Meyerowej
udzielone. Ucieszylem się z tego bardzo - ze względu na Marynię, bo co do samego
przyjazdu Ewy do Bohdaniszek, to niekoniecznie z tego się cieszę. Ewa będzie miala
Marynię pod swoim wplywem, usunie od Maryni Stefanostwo Römerow i kto wie
jeszcze, do jakich pomyslow względem Bohdaniszek ją skloni. Z tego względu wplywu
Ewy na Marynię się boję. Ale przyjazd Ewy uspokoi Marynię i uchroni ją od ciąglego
pchania pieniędzy w tę beczkę bez dna, jaką stali się dla niej Meyerowie.
Zatelegrafowalem zaraz do Maryni, že pozwolenie jest dane. Bardzo się biedaczka
ucieszy.
7 maja, rok 1926, piątek
Wigilia wyborow do Sejmu. Kampania rozegrana, agitacja przedwyborcza skonczona.
Jutro i w niedzielę będzie się odbywalo glosowanie. Opozycja jest dobrej mysli,
spodziewa się poražki Chrzescijanskiej Demokracji. Są szanse, že kilka mandatow - na
zasadzie bloku z ludowcami - zdolają pozyskac narodowcy i „Ūkininkų partija”, to
znaczy dwie formacje powažne, wolne od demagogii, reprezentujące dąženia stateczne.
Co myslą o wynikach wyborow chrzescijanscy demokraci - nie wiem, bo zwolennikow
tego obozu nie spotykam: naležą do niego prawie wylącznie księža, karierowicze i
dewotki - trzy kategorie ludnosci, z ktorymi kontaktu w spoleczenstwie litewskim nie
mam. Nie przypisuję jednak nadzwyczajnej wagi ewentualnemu zwycięstwu opozycji,
bo zdaje się, j eželi blok chrzescijansko-demokratyczny nie będzie mial większosci
bezwzględnej, to jednak bez jego udzialu žadna większosc się utworzyc nie zdola.
Zapewne więc rzecz się skonczy na kompromisie, w ktorym bądz co bądz
Chrzescijanska Demokracja będzie miala stanowisko najmocniejsze; prawdopodobnie
więc niewiele się zmieni, a z wielkiej chmury będzie maly deszcz. Možna
przewidywac, že w najbližszym czasie, jak tylko glosowanie będzie ukonczone,
dzisiejsi wrogowie nieprzejednani, ktorzy wobec wyborcow przescigali się w
najbrudniejszych oszczerstwach wzajemnych, zmienią glęboko front i podadzą sobie
ręce, dzieląc się rządem nad tymi, ktorzy byli na wyborach arbitrami ich walki.
8 maja, rok 1926, sobota
Dzis pierwszy dzien wyborow. Žadnego wszakže charakterystycznego nastroju nie ma.
Pogoda nie dopisala. Deszcz pada i zimno. Na ulicach ruchu i ožywienia nie ma.
Przeciwnie - ruch jest mniejszy, niž zwyczajnie. Nikt bez szczegolnej potrzeby nie
kwapi się na taką niepogodę wyjsc z domu. Nie glosowalem dzisiaj; zrobię to jutro. Od
godz. 8 rano mialem posiedzenie sądowe w Trybunale, a po obiedzie nie wychodzilem
wcale z domu.
Dzis po obiedzie Hela Mieczkowska po dwutygodniowym pobycie w Kownie odjechala
do Bohdaniszek.
9 maja, rok 1926, niedziela
Drugi dzien wyborow do Sejmu. Zresztą uchwalą Glownej Komisji Wyborczej
przedlužono wybory na trzeci dzien - na jutro. Niepogoda dzis taka sama, jak wczoraj.
Mokro i zimno. Chlod przenikliwy. Wiosna bardzo opozniona.
Dzien mialem, jak zwykle, bardzo zajęty. Musialem pracowac w Trybunale nad
wyrokami, ktorych zaleglosc jest ogromna i przeczytac sprawy do referowania na dzien
jutrzejszy, co mi dužo czasu zajęlo. Trzeba tež bylo popracowac dla przygotowania się
do seminarium na srodę, wreszcie od godz. 1 do 3 mialem wyznaczone studentowi IV
semestru Aleksandrowi Marcinkiewiczowi sprawdzenie dokonanego przezen
tlumaczenia na litewski konstytucji Stanow Zjednoczonych. Student Aleksander
Marcinkiewicz, zięc Putwinskiego, jeden z založycieli i ideologow ruchu strzeleckiego
(„Šaulių Sąjunga”, czyli znienawidzeni przez Polakow na Litwie „szaulisy”),
wspolpracownik swego tescia na tym polu, choc jest rodem z powiatu trockiego spod
Žosl, gdzie ludnosc jest juž językowo mieszana i choc sam, zdaje się, jest wychowany
na mowie polskiej, jednak bardzo ladnie przetlumaczyl konstytucję na litewski; będzie
to, zdaje się, jedno z lepszych tlumaczen w liczbie tych 17 konstytucji, ktoresmy w tym
roku ze studentami IV semestru przetlumaczyli. Zostaje mi do sprawdzenia jeszcze pięc
tlumaczen - konstytucji Stanow Zjednoczonych, Finlandii, Rumunii, Niemiec,
Szwajcarii i Prus (więc 6, a nie 5), totež muszę się spieszyc i przeto teraz sprawdzaniu
tlumaczen poswięcam oprocz wtorku niedzielę.
Po obiedzie poszedlem glosowac. Wybralem się z Jadzią, ktora ukonczyla w tym roku
21 lat i przez to posiadla prawo glosu. Jadzia nic zgola nie kapuje w sprawie wyborow,
jest politycznie analfabetką kompletną; nie wie, co to Sejm, nie ma pojęcia o
stronnictwach, o žadnych programach. Poradzilem jej, aby glosowala na listę
narodowcow z nazwiskiem Smetony na czele, ja sam zas podalem glos za listę
„Ūkininkų Partii” na ktorej czele figuruje nazwisko Aleksy. Glosowanie obwodu
wyborczego Zielonej Gory, do ktorego naležę, odbywa się w domu „Saulė” przy szosie
wilkomierskiej. Lokal obszerny, glosujących mnostwo, lad w lokalu glosowania nie
nazbyt wielki. Niebawem procedura byla ukonczona. Glos moj i glos Jadzi wplynęly do
urny.
10 maja, rok 1926, poniedzialek
Nic szczegolnego. Rano do obiadu - posiedzenie sądowe w Trybunale, po obiedzie -
wyklad i colloquium na II semestrze na uniwersytecie. Zakonczylem rozdzial o
systemie dwuizbowym i o instytucji przedstawicielstwa narodowego we wladzy
panstwowej (zwlaszcza nowa instytucja konstytucyjna Rad albo Izb Gospodarczych).
Rozpocząlem wstęp do rozdzialu o ustroju sowieckim.
Z Uniwersytetu otrzymalem order na wyplatę mi awansu honorarium za ksiąžkę
„Reprezentacija ir mandatas” w kwocie 3000 litow. Cale honorarium - za potrąceniem
wynagrodzenia Albinowi Rimce za poprawienie blędow językowych w rękopisie
(potrąca się na to 15 proc.) - wyniesie kolo 5000 litow. Dobrze, že mi choc awans
wyplacono, bo wlasnie mam na 15 maja zaplacic 2000 litow za mieszkanie za rok z
gory. Wszakže ksiąžki jeszcze nie ma. W Drukarni Panstwowej, do ktorej się przed
kilku dniami zwracalem, przyrzekano mi, že ksiąžka będzie gotowa między 15 a 20
maja. Na jej prędszym ukazaniu się zaležy mi nie tylko ze względu na studentow,
ktorym ją od dawna obiecywalem i ktorzy czekają jej dla egzaminow, ale takže ze
względu na promocję na profesora zwyczajnego i na wybory prorektora. Tak dla
promocji, jak dla kandydatury mojej na wyborach - ukazanie się tej ksiąžki ma dužą
wagę jako owoc widomy mojej pracy naukowej na uniwersytecie.
11 maja, rok 1926, wtorek
Wielkie zainteresowanie wynikami wyborow. Do samego rana naplywają z rožnych
drobnych obwodow wyborczych wiesci o dokonanych obliczeniach glosow. Są to
jeszcze cyfry fragmentaryczne, male ulamki, wyrwane przygodnie z rožnych miejsc, ale
i one mają wymowę, bo są mniej więcej przeciętne. Ze stosunkow drobnych liczb
wnosic možna w przybliženiu o stosunkach liczb wielkich masowych. Uderza we