Dwory i palace na Litwie PDF
Preview Dwory i palace na Litwie
KATARZYNA I JERZY SAMUSIKOWIE D W O RY I PAEACE NA LITWIE Opracowanie edytorskie: Andrzej Kalinowski Redakcja i korekta: Piotr Brysacz Projekt okladki, opracowanie graficzne, redakcja techniczna, sklad: jeden Pan Studio [email protected] Zdj^cie na I okladce: Katarzvna Samusik Zdjycie autorow na IV okladce: Maciej Samusik Wszelkie prawa zastrzezone. Zadna cz?sc niniejszej publikacji nie moze b5’c reprodukowana, przechowywana jako zrodlo danych i przekazywana w jakiejkolwiek formie zapisu bez zgody posiadacza praw. © Copyright by Fundacja Sysied/.i, 2017 © Copyright by Katarzyna i Jerzy Samusikowie, 2017 BIALYSTOK 2017 Wydanie I Wydawca: Fundacja S^siedzi [email protected] www.fundacja-sasiedzi.org.pl ISBN: 978-83-64505-35-5 Druk i oprawa: Bialostockie Zakladv Graficzne S.A. Zrealizowano przy wsparciu finansow\Tm Wojewodztwa Podlaskiego SP1S TREŠO 7 wstęp Auksztota 11 Birže 60 Orniany 18 Bortkuszki 62 OWANTA 22 Burbiszki kolo Onikszt 65 PlKIELISZKI 26 Bystrampol 69 PoKROJE 30 Czabiszki 72 Rakiszki 34 CZERWONY D WO R KOLO WlLNA 76 Rogöwek 36 Gaczany 80 Soly 40 Glinciszki 83 Syrutyszki 46 Hanuszyszki 86 Szeszolki 49 Lączynow 89 Towiany 54 Mejszagola 93 Žejmy 57 Opitoeoki Dzukia i Sudowia 99 Bezdany 140 Niemiež 101 BiaeaWaka 143 PojEZIORY 105 BOREJKOWSZCZYZNA 146 PONARY 109 Gieegudyszki 149 Soleczniki 112 HORNOSTAISZKI 153 Szumsk 116 Jaszuny 156 Urdomin 121 JUNDZIELISZKI 159 Waka Trocka 125 KlDULE 166 WlLKISZKI 127 Kirsna Oströw 169 Wysoki Dwör 130 Landwaröw 172 Zatrocze 136 Lejpuny 176 Zyple Žmudž 183 Bejsagoea 218 Kielmy 186 Belweder 224 Kretynga 189 Beržany 230 Kurszany 192 BlLLEWICZE 232 Plinksze 195 BlRŽYNIANY 234 Plungiany 198 Brewiki 237 Pogryžow 200 Burbiszki kolo Radziwiliszek 239 PojEZIORY KOLO SZAWLI 204 Czerwony Dwör kolo Kowna 242 POLĄGA 212 Dautaras 246 Rennöw 214 Džuginiany 250 Užwenty 255 Wykaz dworöw i palacöw niezamieszczonych w albumie W S T Ę P Przez wiele wieków dwór szlachecki i rezydencja ma- w ktorej tak szeroko przedstawione zostaly dzieje gnacka byly stalymi dementami litewskiego pejza- dawnych rezydencji ziemiahskich, zachowanych do zu. Stanowily ostoj^ patriotyzmu w czasach zaborów, naszych czasow na obszarze dzisiejszej Litwy. W albu- przetrwaly pogromy po powstaniach narodowo-wy- mie, ktory trzymacie Panstwo w ręku opisanych zosta- zwolenczych, odrodzily si^ ze zgliszcz po I wojnie lo 65 palacow i dworow, naležących niegdyš nie tylko swiatowej. Dopiero II wojna, a zwlaszcza dziaiania tuz do tak znamienitych rodow jak Radziwillowie, Tysz- po niej, pocz^ly usuwac je z krajobrazu. Najpierw zol- kiewiczowie, Broel-Platerowie, Jelenscy, Sapiehowie, nierze obcych wojsk, niszcz^cy bezmyslnie zabytkowe Ogiriscy, Czapscy, ale i do mniej znanych, a obecnie obiekty i NKWD skazujqce ziemskich wlascicieli na zupdnie zapomnianych ziemian polskiego pochodze- smierc lub zeslanie na Syberi^, jesli wczesniej nie opu- nia. Niektore z tych siedzib byly rodzinnymi gniazda- scili swoich wlosci, potem upanstwowienie majyków mi wybitnych Polakow - Gabriela Narutowicza, Joze i przej^cie ich przez kolchozy i sowchozy doprowadzi- fą Pilsudskiego, Stanislawa Witkiewicza, Emilii Pla- to do tego, ze z dawnych siedzib polskiej i litewskiej terowny, w innych pomieszkiwali slynni polscy twor- szlachty zostaly w wielu przypadkach tylko malowni- cy - Adam Mickiewicz, Czeslaw Milosz, Kornel Ma- cze ruiny. Troch? ich jednak przetrwalo do naszych kuszyriski, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Wladyslaw czasów w zupdnie dobrym stanie i teraz przypomina- Syrokomla, Juliusz Slowacki, Jan i Jędrzej Sniadeccy. j^ bogat^ historic litewskiej ziemi oraz dzieje osiadlych Zachowanych w postaci trwalej ruiny lub calkowi- na niej znakomitych rodów. cie odrestaurowanych ziemianskich rezydencji istnieje Litwa to kraina, która dala Polsce wielk^ dynastif na terenie Litwy znacznie więcej. My wybralismy do królewsk^, najznamienitszych poetów, slynnych uczo- naszej publikacji przede wszystkim te, ktorych archi nych, wybitnych m^zów stanu. Nic wi^c dziwnego, tektūra byla najbardziej stylowa i piękna, a ich dzie ze chociaz juz dawno znalazla si$ poza granicami pari- je najciekawsze. Ich malowniczosc, charakter i pięk- stwa polskiego, budzi nadal wielki sentyment i zainte- no starališmy się uchwycic na wielu fotografiach, kto- resowanie swoj^ historic i dniem dzisiejszym. Podczas re znajdą Panstwo na kartach tego albumu. Mamy wyjàzdów na Litw^ szukamy zawsze polskich sladów, nadzieję, iž Dwory i palace na Litwie przyczynią się którymi sq najcz^sciej zabytkowe budowle. Znajdu- w pewnym stopniu do ocalenia od zapomnienia sla- jemy je bez trudu w Wilnie i jego najblizszej okoli- dow polskiej kresowej kultury na Litwie. cy. My tez szukalismy tych sladów, ale poza glówny- Katarzyna i Jerzy Samusikowie mi szlakami mrystycznymi i zagl^dalismy tam, gdzie trudno jest podczas grupowej wycieczki dotrzec. Efek- tem tych podrózy sq Divory i palace na Litwie, b^d^ce pierwsz^ publikacj^ na polskim rynku wydawniczym, 7 A uksztota W XIV wieku biržanskie wlošci byly wlasnoscią wielkich ksiąžąt litewskich, ktorzy mieli tam maly, drewniany zameczek. Wiadomo, že w 1415 roku przebywal w nim krol Wladyslaw Jagieilo. W dru- giej polowie XV wieku krol Kazimierz Jagiellon- czyk nadal Birže Petce Jagojlowiczowi. Kiedy zmarl on bezpotomnie, dobra te odziedziczyla jego žona, Anna z Radziwillowiczow, a po jej šmierci w 1492 roku ksiąžę Aleksander Jagiellonczyk nadal je bratu Anny, Mikolajowi Radziwillowiczowi (1425-1509) herbu Trąby, kanclerzowi wielkiemu litewskiemu. Po nim dobra te odziedziczyl najmlodszy z czterech jego synow, Jerzy, noszący juž nazwisko Radziwill, a nie B irže Radziwillowicz jak jego ojciec, ktorego nazwisko po- chodziio od imienia Radziwilla Ostikowicza - ojca Mikolaja, a dziadka Jerzego. Jerzy Radziwill (1480-1541) herbu Trąby, kasz- telan wilenski i hetman wielki litewski, žonaty po Dzisiaj Birže (lit. Biržai) to niewiele znaczące, nie- raz pienvszy z Barbarą Kiszczanką z Ciechanowca spelna 15-tysięczne miasteczko, ležące na polnocnych (1478-1513) herbu Dąbrowa, a po raz drugi z Bar krancach Litwy, nad jeziorem Szyrwena (lit. Sirvėna) barą Kolowną z Dalejowa (1480-1560) herbu Ju- i rzekami Apaszczą (lit.Apaščia) i Agluoną (lit. Aglu nosza, štai się protoplastą linii biržanskiej Radzhvil- ona). Byly jednak czasy, gdy odgrywalo niepošlednią low. Po nim Birže przejąl jego jedyny syn, urodzony rolę w dziejach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pel- przez Barbarę z Kolow, Mikolaj Radzivvill „Rudy” nilo funkcję stolicy samodzielnego księstwa, pomiesz- (1512-1584), wojewoda trocki i wilenski, hetman kiwal w nim Wladyslaw Jagieilo, kwaterowal w tam- i kanclerz wielki litewski. W 1547 roku otrzymal tejszym zamku krol szwedzki Gustaw II Adolf pod- on od cesarza Karola V tytul księcia Swiętego Ce- czas wojny z Rzecząpospolitą o Inflanty, spotykai się sarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego i odtąd tam rosyjski car Piotr I Wielki z polskim krolem Au- zacząl pisač się „ksiąžę na Biržach i Dubinkach”. gustem II Mocnym. Tytul ksiąžęcy zapewne spowodowal, že powiększyl Palac rezydencjonalny Radzitvilldiv - tvidok z podjazdu 11 BIRŽE znacznie zameczek, pozostavviając go nadal drewnia- man wielki litewski. On to uczynil z drewnianego za- nym. Zbudowal tež w Biržach szkolę oraz luteranski meczku murowany, bardziej ufortyfìkowany zamek. zbór. Mikolaj „Rudy” byi katolikiem, ale kiedy po W tym celu zatrudnil w 1586 roku budowniczego, wspanialym zwycięstwie nad wojskami Iwana Grož- Franciszka Minėta, który wzniósl kilka zabudowah nego w 1564 roku pojechal do Częstochowy, aby zamkowych. Znalazl się ws'ród nich budynek miesz- podziękowač za nie Matee Božej Częstochowskiej, kalny, otoczonych murem z kilkoma basztami. Praw- paulini z klasztoru na Jasnej Górze pokazali mu na dziwą fortalieję zbudowal dopiero syn Krzysztofa powitanie, w jaki sposób potrafią wypędzič diabla „Pioruna”, rowniež Krzysztof (1585-1640), wojewo z czlowieka przezeri rzekomo opętanego. Incydent da wilehski i hetman polny litewski, žonaty z Anną ten wyglądal następująco: paulini chcieli utwierdzic Kiszczanką z Ciechanowca (1587-1642) herbu Dą- Radziwilla w wierze i pokazac mu, že są prawdziwy- browa. Zamek nabral wówczas cech fortecy nider- mi .następcami apostolów. Namówili więc pewnego landzkiej, otoezony zostal kurtynami i wzmocniony wiesniaka, ¿eby udawal, iž jest opętany przez diabla, czterema bastionami na narožach wieloboku for- a po zastosowaniu przez nich egzorcyzmów wiesniak teeznego. We wrzesniu 1625 roku zostal jednak zdo- uspokoil się. Udalo to im się wspaniale, ale Radzi- byty po krótkim oblęženiu przez wojsko szwedzkie will odkryl oszustwo, obrazil się na katolików i po- i stai się na pewien czas kwaterą króla szwedzkiego, stanowii zostac protestantėm. A potem spowodowal Gustawa II Adolfa. Po podpisaniu rozejmu polsko- powstanie w Biržach os'rodka kalwinizmu, dzialają- -szwedzkiego w Altmarku w 1629 roku Birže powró- cego tam przez dlugie lata. cily do Radziwillów, ale z zamkiem zdewastowanym, Mikolaj „Rudy” byl od maja 1542 roku žonaty pozbawionym 60 dzial i skarbca wywiezionego przez z Katarzyną hvinską z Iwna kolo Kalisza (1516-1551) Szwedów. herbu Lodzia i mial z nią dwóch synów: Mikolaja Krzysztof Radziwill postanowil przywrócic mu i Krzysztofa. Birže odziedziczyl mlodszy syn, Krzysz- dawną swietnosc, ale jego odbudowç rozpocząl do tof „Piorun” (1547-1603), wojewoda wileñski i het- piero w 1636 roku i zakonczyl po 4 latach. Nieste- ty, nastala II wojna pólnocna i Szwedzi znowu wrócili i znowu zniszczyli biržanski zamek. Jego wlascicielem byl wówczas Janusz Radziwill (1612-1655), wojewo da wilehski i hetman wielki litewski. Henryk Sienkie- wicz uczynil go w Potopie zdrajcą i zostal tym zdraj- cą w powszechnej opinii. Tymczasem byl on wielkim patriotą litewskim i zawarcie przez niego rozejmu ze Szwedami (18 sierpnia 1655 r.) bylo spowodowane zajęciem Wilna przez wojaków cara Aleksego, którzy dokonali w nim okropnej rzezi (8 sierpnia 1655 r.). Ja nusz Radziwill nie byl w stante walczyc na dwa fronty z Rosjanami i Szwedami, tym bardziej že wojska Rze- czypospolitej, dowodzone przez wojewodç poznah- skiego, Krzysztofa Opalinskiego, poddaly się miesiąc wczesniej Szwedom pod Ujšciem nad Notecią. Janusz Radziwill mūšiai więc sprzymierzyč się z Karolem X Gustawem, chcąc pomseič rzež wilnian. Zmarl zresz- tą wkrótce (31 grudnia 1655 r.) w tykocihskim zam- ku obleganym przez wojsko Pawla Sapiehy. Następnym księciem na Biržach zostal stryjeczny brat Janusza, Boguslaw Radziwill (1620-1669), ko- niuszy wielki litewski, feldmarszalek szwedzki, na- miestnik Prus Ksiąžęcych w latach 1657“ 1669, ože- niony z corką Janusza Radziwilla, Anną Marią. On Armata na resztkach zamkoivych murów to doprowadzil, zarówno umocnienia zamkowe, jak i palac rezydencjonalny, do ostateeznego ksztaltu. 12 BIRŽE Dretvniane rzezby ludotve z przelomu XIX i XX tvieku Popiersie Janusza Radzhvilla BIRŽE Projektantem przebudowy byl nadworny architekt Ludwikiem Sobieskim, synem krola Jana III Sobie- Radziwillów, Teofil Spinowski, natomiast pracami skiego. Tymczasem 10 sierpnia 1687 roku potajem- budowlanymi kierowali Samuel Arciszewski i Waw- nie pošlubila Karola III Filipa (1661-1724), księ- rzyniec Kochanski. cia elektora Palatynatu Renskiego. Šlub ten wywolal Na brzegu sztucznego jeziora Szyrwena, utworzo- skandal i byl rozpatrywany nawet na obradach Sej- nego po spiętrzeniu rzek Apaszczy i Agluony powsta- mu Rzeczypospolitej, ktory chcial pozbawič Ludwi- la w latach 1660-1666 potęžna forteca z magnacką kę Karolinę i jej potomstwo prawa do dobr biržan- rezydencją ukrytą za fortecznymi murami. Przekro- skich. Chyba jednak nie pozbawil, bowiem jej cor- czyč je moina bylo przez ošmioboczną bramę, zwien- ka, Elžbieta Augusta (1693—1728), pošlubiając Jo czoną wiežą zegarową. Na bramie, ponad portalem, zefą Karola Wittelsbach (1694-1729), najstarszego umieszczony zostal posąg Krzysztofa „Pioruna” Ra- syna księcia Palatynatu Sulzbach, wniosla mu w wia- dziwilla, kartusz herbowy oraz tablica fundacyjna nie Birže. Tymczasem biržanski zamek zostal po- z pozlacanym napisem. nownie zdobyty przez Szwedow podczas III wojny Budynek palacowy znalazl się w glębi dziedzin- polnocnej i calkowicie zniszczony w dniu 28 sierp ca zamkowego, postawiony na rzucie wydluzonego nia 1704 roku na rozkaz szwedzkiego generala, Ada- prostokąta. Dwukondygnacyjna, osmioosiowa częšč ma Ludwika Loewenhaupta. srodkowa, z piętrową galerią arkadową od frontu, Wydawač by się moglo, že Birže nigdy juž nie wro- przykryta zostala dwuspadowym dachem gonto- cą do Radziwillow, ale tak się nie stalo dzięki poczyna- wym, zaš obie częšci boczne, czteroosiowe, podwyi- niom Hieronima Florianą Radziwilla (1715“ 1760), szone o polpiętro pokryty dachy namiotowe, uložo- podczaszego i chorąžego wielkiego litewskiego, syna ne równiez z dębowych gontów. Zwienczono je zlo- Karola Stanislawa Radziwilla i Anny Katarzyny z San- conymi kulami, nad którymi umieszczono Radziwil- guszkow. Hieronim Florian zaręczyi się z corką Elž- lowskie orly. Pomieszczenia reprezentacyjne znalazly biety Augusty i Jozefą Karola Wittelsbachow, Marią się na parterze częšci srodkowej paiacu i byly bogato Franciszką (1724-1794), ktora otrzymala od rodzi- zdobione, np. šciany jadalni mialy nisze zawierają- cow Birže jako posag, a gdy do malženstwa nie doszlo, ce rzežby, ogrzewające ją piece wykonane byly z ka wykupil biržanskie wlošci od Wittelsbachow. Zamku di ozdobionych herbami, a sufit zadziwial wyszuka- jednak juž nie odbudowal, a že umarl bezpotomnie, ną dekoracją. Birže przeszly na wlasnošč jego starszego brata, Mi- Po šmierci Boguslawa ks. Radziwilla Birže odzie- chala Kazimierza „Rybenki” (1702-1767), ordynata dziczyla jego jedyna córka, Ludwika Karolina na Olyce i Niešwiežu. Po Michale Kazimierzu Birže (1667-1695), która w 1681 roku wyszla za mąž odziedziczyl jego syn z pienvszego malženstwa z księž- za Ludwika Hohenzollerna (1665-1687). Po jego ną Urszulą Wišniowiecką, Karol „Panie Kochanku” šmierci zostala zaręczona z królewiczem Jakubem (1734-1790), a po šmierci Karola syn Michala Kazi- 14 BIRŽE Widokpalacu Tyszkiewiczow od strony parku Sk. ; » Ryzalit z poprzedzającym go portykiem Rzezba liva przedportykiem palacu Tyszkieiviczoiv w elewacji frontowej
The list of books you might like
