Dwor papieski w czasach Borgiów i Medyceuszy

133 Pages·2014·13.965 MB·Polish

by  Jacques Heers

ŻYCIE
fJJ
r
CODZIENNE Y
i
> ■ *.'
Jacgues Heers
iwór papieski
5 3-
fi u~ w czasach t.
Borgiów i Medyceuszy
, , 'r. : ^j]/ ?<
k/Ż ------r‘-
1
’’r
|gZ^Tf9rnrj rTvrn T vli , v> „ |
—---------------^»vd ■\,<\,l;;..7;,|;; w v :I N, n
I ŻYCIE
CODZIENNE
I
Dwór papieski
w czasach
Borgiów i Medyceuszy
/ W V /7.' v ; fH V >1 Vd j H n o ___
11 W V 1ŃI A~ " '' 'Bi
1
ŻYCIE
CODZIENNE
Jacyes Heers
Dwór papieski
w czasach
hrgiów i Medyceuszy
Z francuskiego przełożyła
Krystyna Szeżyńska-Maćkowiak
I
Świat Książki
i
- ... > | BY »j\ ,| !H (i(77>> 11 ą ;-i j » Y J N J I?'1 f A 1I.'C
Tytuł oryginału
Di cour pontificale au temps des Borgia et des Medicis
Wydawca
Daria Kielan
Redaktor prowadzący
Tomasz Jendryczko
Słowo wstępne
Redakcja i indeks
Małgorzata Wojciechowska
Korekta
Zuzanna Henel
Mirosława Kostrzyńska
1 Piętnasty wiek we Włoszech zapisał się w pamięci ludzkiej
„La cour pontificale au temps des Borgia et des Medicis”, by Jacąues Heers i w podręcznikach jako piękna epoka, czas rozkwitu cywili­
Copyright © Hachette, 1986
zacji. Chętniej jednak wspomina się o literaturze i sztuce,
Copyright © for the Polish translation by Świat Książki Sp. zoo., Warszawa 2014
o malarzach i humanistach z Florencji czy Wenecji niż o życiu
umysłowym i artystycznym licznych przecież na półwyspie
Świat Książki
miast dworskich, jak Mantua, Mediolan czy Neapol, które
Warszawa 2014
wniosły tak wiele do nauki, literatury, architektury i sztuki.
Świat Książki Sp. z o.o.
Niezaprzeczalnie na jedno z pierwszych, jeśli nie na pierwsze
02-103 Warszawa, ul. Hankiewicza 2
miejsce wysuwa się tu Rzym, i to nie tylko w Italii, ale
Księgarnia internetowa: Fabryka.pl w Europie, i oczywiście zawdzięcza tę pozycję obecności
papieży, ich otoczenia, kardynałów i innych dostojników
Skład i łamanie
Laguna Kościoła. Żadne miasto nie może równać się - w dziedzinie
mecenatu - z tym „nowym Rzymem”, tak głęboko przywią­
Druk i oprawa
Zapolex zanym do tradycji Rzymu starożytnego.
Długo nieobecni, w pewnym sensie wygnani z miasta przez
Dystrybucja
wojny domowe, a także waśnie stronnictw, od 1307 roku
Firma Księgarska Olesiejuk sp. z o.o., sp. k.a.
05-850 Ożarów Mazowiecki, ul. Poznańska 91 rezydujący w Awinionie i przez trzy czwarte wieku uzależ­
e-mail: [email protected], tel. [phone] nieni od monarchii kapetyńskiej, papieże powrócili do Rzymu
www.olesiejuk.pl
w roku 1378, gdy na Stolicy Apostolskiej zasiedli: najpierw
ISBN 978-83-7943-666-8 Grzegorz XI, a następnie Urban VI. Ten powrót nie oznaczał
Nr 90083874 jednak końca problemów papiestwa, ponieważ francuscy
•>- ■
• 'A V/'.i') ! >1 (!<)?, |IĄ | |i -v I N t •• r£f
6 DWÓR PAPIESKI SŁOWO WSTĘPNE 7
kardynałowie wybrali innego Ojca Świętego, ten zaś uznał stwierdzenia, że każdy system dopuszcza się nadużyć, nie­
I za swą siedzibę Awinion. Był to czas wielkiej schizmy za­ sprawiedliwości, trwoni energię i pieniądze. Papieże wydawali
chodniej, której kres, nie bez trudu, położyć zdołał dopiero majątek na swe dwory, pałace i fety, czynili to zaś, aby umocnić
sobór w Konstancji w roku 1417, kiedy to papieżem został swą pozycję i stworzyć wizerunek władzy papieskiej zgodny
Marcin V. Jego powrót do Rzymu zapoczątkował wreszcie z oczekiwaniami mieszkańców Rzymu, a nawet gości. Dzięki
politykę prawdziwej restauracji - najpierw nieśmiałej, potem tym ogromnym wydatkom coś nam po sobie zresztą zostawili.
I jednak zaskakująco skutecznej: Rzym się przebudził i przeob­ Czy można powiedzieć to samo o naszych „nowoczesnych”
raził; ożyły jego tradycje intelektualne, ukochanie piękna państwach, których codzienne funkcjonowanie kosztuje ma­
znów brało górę. jątek?
Kolejna cezura, jaka się tu narzuca, to sacco di Roma,
splądrowanie miasta w roku 1527 przez oddziały niemieckich
lancknechtów, przez Hiszpanów, a także przez szlacheckie
stronnictwo Colonnów. I choć nie był to ostateczny upadek,
to z pewnością ostre załamanie, kryzys.
Studium życia codziennego wymaga tła kulturowego,
analizy czynników, które na nie oddziaływały, oraz wskaza­
nia jego istotnych elementów. Uznałem jednak, że nie warto
skupiać się na czysto materialnych, powszednich aspektach
stylu życia, jak na przykład odżywianie czy tkaniny. Ani
stół, ani przyodziewek, tak często zresztą opisywane przez
historyków tej epoki, nie wyróżniały się szczególną orygi­
nalnością.
Czytelnika mógłby także zdziwić brak długich rozważań
na temat marnotrawstwa i niesłychanej rozrzutności, do
jakich dochodziło na dworze, oraz upadku ideałów skrom­
ności i pokory. Uznałem, że nie ulegnę pokusie łatwych
analiz - krótka refleksja wystarczyła, by z nich zrezygnować.
Otoz, jak to zwykle bywa, za tego typu krytycyzmem, sta­
nowiącym pożywkę polemik, a nawet ostrych sporów, kryły
| się często głębsze zamysły, i już współcześnie posługiwano
się nim z określoną intencją, czyli po to, by wyrazić i podsycić
wrogość wobec wszystkiego, co określało się mianem „rzym­
skiego albo „łacińskiego”. Można więc ograniczyć się do
W V.
Papieże. Chronologia
Marcin V (11 listopada 1417 - 20 lutego 1431), Oddone
Colonna urodzony w Genazzano, kardynał San Giorgio in
Velabro.
Eugeniusz IV (3 marca 1431 - 23 lutego 1447), Gabriele
Condulmaro, urodzony w Wenecji, kanonik regularny, biskup
Sieny, kardynał San Clemente, 1408.
Mikołaj V (6 marca 1447 - 24 marca 1455), Tommaso Paren-
tucelli, urodzony w Sarzana koło Lukki, kardynał Santa
Susanna, 1446.
Kalikst III (8 kwietnia 1455 - 6 sierpnia 1458), Alfons de
Borgia, urodzony w Jativie w Hiszpanii, kardynał Santi IV
Coronati, 1444.
Pius II (19 sierpnia 1458 - 15 sierpnia 1464), Enea Silvio
Piccolomini, urodzony w Corsignano koło Sieny, kardynał
Santa Sabina, 1456.
Paweł II (30 sierpnia 1464 - 26 lipca 1471), Piętro Barbo,
urodzony w Wenecji, kardynał San Marco, 1440.
Sykstus IV (9 sierpnia 1471 - 12 sierpnia 1484), Francesco
della Rovere, urodzony w Celle Ligure pod Savoną, francisz­
kanin, kardynał San Piętro in Vincoli, 1467.
10 DWÓR PAPIESKI
Innocenty VIII (29 sierpnia 1484 - 25 lipca 1492), Giovanni
Battista Cibo, urodzony w Genui, kardynał Santa Balbina,
Santa Cecillia, 1473.
Aleksander VI (11 sierpnia 1492- 18 sierpnia 1503), Rodrigo
de Borgia, urodzony w Jativie w Hiszpanii, kardynał San Rozdział I
Nicola in Carcere, 1456.
STAN DUCHOWNY A KSIĄŻĘTA
Pius III (22 września 1503- 18 października 1503), Francesco
Todeschini-Piccolomini, urodzony w Sienie, kardynał Sant’
Eustachio, 1460.
Juliusz II (1 listopada 1503 - 21 lutego 1513), Giuliano della
Rovere, urodzony w Albisoli koło Savony, kardynał San Piętro Rzym na europejskiej szachownicy
in Vincoli, 1471.
LeonX (11 marca 1513— 1 grudnia 1521), Giovanni di Lorenzo W niedzielę dwudziestego dziewiątego września 1420 roku
de Medici, urodzony we Florencji, kardynał Santa Maria in Marcin V uroczyście wjechał do Rzymu. Wybrany przez
Domnica, 1489. konklawe podczas soboru w Konstancji jedenastego listopada
Hadrian VI (9 stycznia 1522 - 14 września 1523), Adriaan 1417 roku, stał się jedynym zwierzchnikiem Kościoła, minęły
Florenszoon Boeyens, urodzony w Utrechcie, kardynał Santi jednak aż trzy lata, zanim zdecydował się przekroczyć bramy
Giovanni e Paolo, 1517. miasta, w którym panował chaos, gdzie ścierały się ze sobą
Klemens VII (19 listopada 1523 - 25 września 1534), Giulio rozmaite frakcje, a zbrojne bandy załatwiały swoje pora­
ddee MMeeddiiccii,, uurrooddzzoonnyy we Florencji, kardynał i arcybiskup chunki, siejąc terror. Poprzedniego dnia zatrzymał się wraz
Florencji, 1513. ze swą zbrojną eskortą w obskurnym domu należącym do
kościoła Santa Maria del Popolo. Witano go entuzjastycznie
- wzdłuż trasy gromadziły się tłumy ludzi - zarówno przy
via Lata wiodącej z północy na południe, jak i wzdłuż
biegnącej na zachód via dei Pontefici, aż po most Świętego
Anioła i Borgo na przedmieściach Watykanu, gdzie miał
nadzieję skupić swych urzędników, rząd, dwór. Papież jechał
konno, osłonięty karminowym baldachimem, a na znak
podporządkowania reprezentanci trzynastu dzielnic Rzymu
(rioni), niezrównani jeźdźcy, mistrzowie wyścigów i ludowych
zabaw, torowali mu drogę1.
Pewne wyobrażenie o dworze papieskim, który powrócił
do Rzymu, dawał już ten istniejący w Awinionie. Jednak
grwYjranynr-----
1
12 DWÓR PAPIESKI STAN DUCHOWNY A KSIĄŻĘTA 13
dopiero w Wiecznym Mieście ów dwór nabrał rozmachu przez trzy generacje i - aroganccy, otaczający się przepychem,
i rozkwitł pełnią blasku. Zaznaczał swą obecność w każ­ zachowywali się jak prawowici panowie miasta. Podobnie
I dej dziedzinie życia, odmieniał miasto, był wszechobecny, było z florenckimi Medyceuszami za Wawrzyńca Wspania­
o wszystkim decydował, nadawał ton, narzucał swe projekty łego, a zwłaszcza po powrocie rodu do władzy w roku 1512.
urbanizacji i zdobnictwa, mnożył budowy, dyktował modę Ten triumf społeczeństwa dworskiego, książęcego był skut­
literacką i artystyczną. Rzym stał się prawdziwym dworskim kiem zaistnienia wielu czynników, przede wszystkim jednak
miastem i stolicą państwa. nowej koniunktury politycznej. Sposób rządzenia gruntownie
Wydaje się, że ewolucja była nieunikniona, że stanowiła się zmienił: książę narzucał prawo i nie tolerował ani uzur-
oczywisty efekt przemian obyczajowych i zmiany struktury pacji, ani niewierności, ani rozpraszania swej władzy. Organy
politycznej. Rzymski dwór był jednak wyjątkowym przy­ administracyjne, finansowe i sądownicze przesadnie się roz­
kładem - być może nadmiernie wpływowym, o większym rastały i rezydowały stale w jednym miejscu, stopniowo
rozmachu niż inne - koncentracji władzy i skupiania in­ kostniejąc i nabierając przyzwyczajeń, które uniemożliwiają
telektualistów wokół potężnych władców państw. Prowadziło przemieszczanie się wszelkiej biurokracji. O ile domownicy
to do rozkwitu stolic. W całej Europie miasta dworskie, księcia, zamieszkujący w jego rezydencji, podróżowali wraz
zarówno te o długiej tradycji, założone bardzo dawno, jak z nim, towarzyszyli podczas wizyt i wypraw wojennych, o tyle
i te nowe, górowały nad pozostałymi. Zaznaczały się na trybunały, parlament, urzędnicy skarbu pozostawali na miej­
mapie jako ośrodki kulturotwórcze. Tak oto we Francji scu, prowadząc nieustającą korespondencję za pośrednictwem
błyszczał Paryż, a w nieco mniejszym stopniu stolice uprzy­ posłańców. To czasy jurystów, biur i stolic.
wilejowanych prowincji, gdzie wyrastało coraz więcej okaza­ Z drugiej strony właśnie poprzez rozmiary i świetność
łych, imponująco bogatych pałaców książąt oraz ich dworzan, tego aparatu, jakie władca mógł mu nadać, wyrażała się
kurtyzan i wysokich urzędników: Dijon, Bourges, Angers czy potęga księcia. Pokazywał on siebie i swój dwór poddanym,
Moulins. W Anglii takim miejscem był Londyn, w Hiszpanii którzy podziwiali go, uspokojeni, z poczuciem bezpieczeń­
rozwijał się już Madryt, w Cesarstwie, od czasów Karola stwa, a także dumy, jaką budziły w nich ostentacyjne obno­
Luksemburskiego - Praga. W Italii niewątpliwie „komuny” szenie się z bogactwem i splendor, świta, liczba dworzan,
miejskie mogły przejąć, co prawda pokaźną, ale jednak stroje, złota i srebrna zastawa podczas uczt, bale i zabawy
ograniczoną, aktywność w dziedzinie twórczości literackiej dodające blasku wielkim ceremoniom i pozwalające uczest­
czy artystycznej. Wenecja czy Genua konkurować miały niczyć w świętowaniu rzeszom poddanych. Piękne, nowe
z miastami władanymi przez książąt, owych „tyranów”: pałace, starannie zaprojektowane, wznoszące się dumnie jak
członków rodu d’Este w Ferrarze, Gonzagów w Mantui, potężna bazylika, w której spali w marmurowych grobow­
Malatestów w Rimini, Sforzów w Mediolanie... i wielu innych cach członkowie dynastii, a wokół równie piękne miasto,
w małych miastach Marchii czy Romanii. Świat zmierzał zadbane, czyste, zamożne i dumne — oto atuty polityki
w tym kierunku: w kupieckiej Bolonii członkowie rodziny prestiżu, która nie mogła zaniedbać niczego, co służyło
Bentivogliów, którzy wyrośli na handlu, narzucali swą władzę
budowie reputacji.
14 DWÓR PAPIESKI STAN DUCHOWNY A KSIĄŻĘTA 15
Papieże wskazali tę drogę za czasów awiniońskich. Szcze­ nic albo niemal nic nie przestało funkcjonować. Należało
gólnie po dekadzie 1340-1350, gdy, nastąpił zadziwiający przyjmować supliki, dbać o należne beneficja, aby sprawy
biegły normalnym torem, bez rażących opóźnień, żeby przy­
wzrost nakładów finansowych, a także rozbudowa adminis­
chody z dziesięciny papieskiej były systematycznie przeka­
tracji, życie dworu nabrało rozmachu i blasku2. Budowano
zywane i żeby prawidłowo zarządzano finansami. Nie warto
wspaniały pałac, a jego ściany zdobiono świeckimi obrazami
nawet wspominać o oczywistych problemach ze zwołaniem
pędzla twórców sprowadzanych z Italii. Papieże otaczali się
Kolegium Kardynalskiego czy konklawe. Wielokrotnie trzeba
licznym gronem kardynałów, którzy również wznosili wspa­
było rezygnować z tego przedsięwzięcia, a w końcu - aby
niałe rezydencje, odmieniające dotychczasową strukturę mias­
najważniejsze struktury mogły funkcjonować - zdecydowano
ta i całkowicie przeobrażające jego wygląd. Awinion, dotąd
się je „powielić” i utrzymywać kontakt między nimi poprzez
raczej pospolita mieścina, zupełnie nieprzygotowana na taki
nieustannie krążących posłańców, wytrwałych jeźdźców, któ­
napływ ludzi, w ciągu kilku lat dokonał niesłychanego wysił­
rzy wypełniali swe misje. Z logistycznego punktu widzenia
ku i zmagał się, czasem bardzo chaotycznie, z mnóstwem
przenosiny stanowiły wielki problem i były jedną z najtrud­
problemów i przeszkód. Wkrótce miasto stało się po prostu
niejszych operacji tej epoki, a w sumie okazały się sukcesem.
zbyt małe i zaczęły wyrastać nowe dzielnice na drugim brzegu
W Rzymie ta aktywność umocniła się i wzmogła. Papież
Rodanu, w Villeneuve3.
odzyskał w swoim mieście niemal pełną niezależność i mógł
Podobne problemy i podobny rozwój - oczywiście, biorąc
prowadzić wielką politykę, wreszcie był w stanie skutecznie
poprawkę na wielkość miasta - przeżywał w roku 1420
ingerować w to, co działo się na europejskiej szachownicy,
Rzym, który papieże opuścili przed z górą stu laty.
a nawet występować w roli obrońcy chrześcijaństwa przed
Pierwszą mocno dającą się we znaki zmianą było pojawie­
niewiernymi. Zakres jego władzy - zarówno dworskiej, jak
nie się potężnej machiny administracyjnej. Aż tak liczny
urzędowej - stawał się coraz szerszy i różnorodny, a także,
dwór utrudniał, jeśli wręcz nie paraliżował działania papieża.
o czym nie zawsze się pamięta, znacznie bardziej złożony
Przenosiny z Awinionu do Rzymu wydawały się zadaniem
niż władza książąt czy królów. Głowa Kościoła, przywódca
niezwykle skomplikowanym, a dla niechętnie odnoszących
duchowy, z natury rzeczy ingerował w problemy administracji
się do tego przedsięwzięcia po prostu niewykonalnym. Był
kościelnej we wszystkich krajach Europy, miał wpływ na
to jeden z powodów wahania, widocznych wykrętów i opóź­
nominacje, rozstrzygał spory, stanowił zasady. Był najwyższą
niania procesu przez papieży, w zasadzie zdecydowanych na
instancją prawodawczą i sądowniczą: jego trybunały rozpatry­
wyjazd i naprawdę pragnących powrócić do Italii, żeby
wały najrozmaitsze sprawy z różnych sfer życia. Gdy sprawa
uwolnić się od uciążliwej francuskiej „opieki”. Już wcześniej
była wielkiej wagi, strony przyjmowano na dworze i wy­
wysyłali tam swych legatów i oficerów, którzy mieli przygo­
słuchiwano, a następnie zapadał wyrok. Do miasta ściągali
tować grunt, poskromić buntowników, zaprowadzić spokój
zainteresowani, pozostawali tu tak długo, jak trzeba (czasem
i zarządzać. Trzeba było jednak zaplanować tę niesłychanie
nawet bardzo długo!). Byli to świeccy i prałaci, biskupi,
trudną przeprowadzkę, potężne konwoje, transport drogą
opaci ze wszystkich prowincji. Ci najczęściej zaangażowani
morską, a równocześnie zorganizować wszystko tak, żeby