DUYGU uzvr,ani PDF
Preview DUYGU uzvr,ani
A.Y.BAX$ALIYEV uzvr,ani DUYGU laxar,izaroRLAR) s.J v, a "4 Azarbaycan Respublikasr Tahsil Nazirliyi 15.10.2010-cu il 1355 sayh amri ile ders vesaiti kimi tasdiq edilmigdir, BAKI - 2010 6uQ{) 5V bl8 Elml redektor: AMEA-nm A.i'Qarayev adtna fiziologiya institutunun "Uzun Omiirl liiytin fiziologiyasr" laboratoriyas tn tn apancr elmi i99isi, biologiya elmlari namizadi, dosent S.i.Huseynova Raygiler: BDU-nun "insan ve heyvan fiziologiyasr" kafedrastnm miidiri, biologiya elmlari dokloru, professor O'H'Oliyev SDU-nun "Eksperimental biologiya" kafedrastntn miidiri, dosent O.H Qadimov SDU-nun "Pedaqoqrka vs psixologiya" kafedrasrmn m0diri, dosent T.M.Memmsdov, AMEA-nm A.i.Qarayev adrna fiziologiya institutunun "Analizalorlann miiqayisali anatomiyasl ve yaq Frziologiyasr" laboratoriyastmn miidiri, biologiya elmlsri namizedi, dosent A.Q.QazYev Duyfiu llzvlerl (analizatorlar) ders vasaiti, I-ci nagri, Bakr, 2010, 309 sah. ox s0z Duy!'u tlzvlari (analizatorlar) adh ders vesaiti Sumqayt Dtivlet Universitetinin biologiya ve psixologiya ixtisaslan iiare bakalavr vs magistr pillesinda tahsil alan telebaler iigiin nezarde tutulmugdur. Ders vesaitinden insan anatomoyasr, inssa vs heyvan fiziologiyasr, psixofiziologiya, kliniki psixologiya ve tibbi biliklerin esaslan fenlerinin tadrisi zamam istifada edile biler. Ders vasaitinds heyvanlar aleminda duyfu orqanlannrn yaranmasr, ibtidaiden aliye, ysni tekamiiliin neticasi olaraq yiiksek inkigaf marhalesine gatmasr, rolu ve ahamiyyati ardrcrlhqla gtistarilmigdir. Duyfu tizvlerinin tekamiilii gox heyratamiz deyigiklik-teri niimtiyig etdirir. Ham onurfasrzlarda, hem da onurflahlarda duylu nzvleri ismr anatomik, isterse de funksional baxrmdan gox bdyUk deyiqikliklers maruz qalular. Merkezi sinir sisteminin vs sinir-reseptor cihazlarm yaranmasl va inkigafi bu baxrmdan xiisusi ahemiyyets malikdir. Dars vesaitinda hemginin, duy[u iizvlerinin dyranilmesinda bttytik xidmetlari olan dahi elm xadimlerinin kogf ve nailiyyetlerinden s6z agrlmrgdrr. insan ve heyvan fiziologiyasr ilk olaraq orqanizmin qurulugunu Oyrenen anatomiya elminin asastnda yaranmr$ ve onun bir bdlmasi kimi meydana gelmi$dir. XVII asrda V.Harvey terafinde qan dcivrammn kegfindan sonra fiziologiya elmi serbest bir elm kimi dyranilmeys baglamrg, sonralar biokimya ve tibbi fiziologiyanrn inkigafi tigiin zamin hazrrlamrgdr. Miiasir d6wiimtizds insan ve heyvan fiziologiyasrnrn ulurlan yalnrzheyat fealiyyati proseslerinin mexanizmini agmaqdan vs bu proseslari idare etrnokdan ibaret deyildir. Bu u[urlar hem de, en miirekkab ve sirli bir saheya - psixi hadiseler sahesina yol agmrgdrr. Duyfiu orqanlannrn anatomiyasr ve fiziologiyasrndan bahs eden bu ders vasaitinde hemginin bu orqanlann qtisur va pozlunluqlanrun insan psixologiyastna tasiri da 6z eksini tapmrgdu. ' Tibb ve psixologiya elmlsrinin rrezei va tocriibi ssasrnr tagkil eden fiziologiya elmi son iller bdyiik siiratle inkigaf edir. Bu 1 baxrmdan onun bir bdlmesi olan duyflu iizvlerinin miiasir baxrmdan iElenmosi gox b<iyiik mehsuliyyat teleb edir. Odur ki, bu b0lmanin iglanmasi Azorbaycan tehsil sisteminin tolabini nezara alaraq, Baloniya tehsil sisteminin taleblorina uyfiun olaraq yerina yetirilmasi qargrya meqsed olaraq qoyulmugdu. Miiasir dtivriiLrniizds yiiksak stiLretle inkigaf etmekds olan anatomiya, fiziologiya ve psixologiya elmleri bioloq ve hekimlerin hem nszeri, hem de tacriibi biliklerinin ye&inlagmssinde xiisusi ehemiyyet kesb edir. Yagadrfrmrz dcivrda hakim psixoloqlann hazrrlanmasr zamanrn telebine gevrilmigdir. DiiLnyanrn inkigaf etmig dlkelerindo kliniki psixoloqlarrn miialice-profilaktika miiassisalarinda iglamasi adi hala gevrilmigdir. Dcrs vesaitinin tertibatrnda miixtelif dillerde yazrlmrq elmi edebiyyatlardan darsliklardan vs qekillerdan istifade ediimigdir. Ders vesaitinin arseya galmesinds tiz deyerli maslahetlsrini asirgemayen, eyni zamanda praktik kdmeklikleri, menevi yardrmlan iigiin AMEA-nrn A.i.Qarayev adrna Fiziologiya institutunun direktoru, AMEA-nrn miixbir iizvii, biologiya elmleri doktoru, professor T.M.Afiayeva, AMEA-nrn miixbir iizvii, biologiya elmlari doktoru, professor P.Z.Muradova, biologiya elmlsri doktoru, professor H.i.Cafsrova, BDPU-nun "insan ve heyvan fiziologiyasr" kafedrasrnrn mtidiri, biologiya elmleri doktoru, professor O.N.Farecov4 Azarbaycan Tibb Universitetinin professoru, tibb elmlari doktoru M.M.Olekbarova, "Normal fiziologiya" kafedrasrnrn dosenti, biologiya elmlsr namrzedi A.X.Oliyeve, Sumqayrt Drivlet Universitetinin "Biologiya ve colrafiyanrn tsdrisi metodikasr" kafedrasrnrn biitiin emtkda$lanna, raygilara, redaktora derin tagakkiiriimii ve minnatdarhltmr bildirirem. Qox guman ki, dars vesaiti miieyyen n6qsanlardan xali deyil. Bu sebsbdon ds riz irad ve takliflarini bildiren oxuculanmrza ewslcaden darin tegakktiriimii bildiriram. Miiallifden ctRi$ Tarixen anatomiyamn ve fiziologiyanrn bir elm kimi y,ranmasl, inkigafi ve forrnalagmasr bu elmlerin tarkib hissesi olan hiss iizvlerinin (analizatorlarrn) da 6yrenilmasina sabeb olmu$ur. Insan orqanizminin mengeyindan, inkigafindan, forma va qurulugundan behs edan ehne insan anatomiyasl deyilir. Anatomiya sdzii yunanca ..anatemno', sriziindon llub, rn"rru., IT-T. (meyit yarmaq ve meyiti hisselore ayrmaq, insan P:9:llrl quruluqunu 6yrenmak agiin igledilen "r* -"toamAun biridir) demokdir. Fiziologiya ise (yunarrca physis _ tabiet, logos _ elm) canh orqanizm ve onu tegkil eden - orqan, toxuma ve huceyrelerin struktur elementlarinin heyat i.uiiyyltiri, U, fealiyyetin sabeb va mexanizmlerini miiayyan etmekie orqanizm ilo xarici miihit arasrnda elaqani riyrenir. Fiziologiya insan ve heyvan orqanizmlerinde _ gedan dayigikliklari molekulyar saviyyedo tedqiq itrnakle, sinf-plsixiti prosesleri aydrnlagdnrr. Onun tsdqiqat ob-yuiket ine canh orqanizmde gedan maddeler miibadilesi, qrcrqlon-a oyanmadan iaglamrg giiur ve dorraka varhqlanna qedar biitii,n proseslar daxildir. Bu elm anatomiya elmine esaslamr .va 6z tarixi mengayini anatomiya elminden grittiLrtir. Anatomiya va fiziologiya elmlari biotoli elmlara aid olmaqla berabsr tibb el,rnlarinin asasrnr tegkil edir. Bu elmleri bilmedan klinik elmlari manimsemak miimkiin deyit. Hemginin bu elmler insan orqanizminin qurulugunu ve funksiyalannr dyrendiyi tigiin daha miihiim ehamiyyete malikdir. !U*, -.*.canh varlqlann en alisidir. O, ba$qa canhlardan ferqli olaraq ictimai varhqdn. Buna g6re de ins# iigiin ictimai heyat qanunlan bioloji qamrnlara nisbeten birinci dareceli ohemiyyete malikdir. Canh orqanizm daima yagadrlr xarici miihitdan qrcrqlarr qabul etmak va onlara qargr miivafiq reaksiyalarla cavab vermek xiisusiyyetina malikdir. Hansl l5j, bu xiisusiyyet heyati tazahtir formalanna aid olmaqla duy!.u iizvlorinin faaliweti zamanr miimkiindiir. Duylu iizvlerinin qrcrqlandrrlmasr - va onlardan 5 beyin yarrmkuraleri qabr[rna impulslann daxil olmasl naticasinde xarici atamin miixtalif formah duylulan manimsanilir ve onlar haqqrnda malumatlar alda edilir. He)rvan va insan orqanizminda hissetme, duyma qabiliyyati canh alemin takamiil prosesinda formalagan merkezi sinir sisteminin ve sinir-reseptor cihazlann fealiyyeti ile ba[hdrr. Xarici miihitin ve orqanizmin daxili vaziyyati haqqrnda melumatlarl bizden asrh olmayaraq markezi sinir sistemi duyfu orqanlanmlzla derk edir. Onur[asrz ve onurfah heyvanlarda, hamginin insanda hiss iizvlari xiisusi morfo-funksional t6ramalar kimi formalagmrqdrr. Duylu orqanlarlnm formalagmasl sinir sisteminin inkigafr ila srx bafhdrr. Birhiiceyreli heyvanlarda orqanizrn xarici deyiEikliklora biitrivlUkde cavab verir. Qoxhiiceyrali heyvanlarda ise daxili va xarici qrcrqlan qebul edib sinir sistemine gatdtran xiisusi hiiceyralar meydana grxrr. A$agltekamiillti goxhiicelT alilarde bu hticeyraler biitiin bedsna yayrlml$dr. Yiiksektakamiillii orqanizmlerds ise bunlar mohdud gekilda orqanizmin miieyyan yerlerindo toplanaraq xiisusi qtcrqlan qebul edir. Belalikle, duyfiu orqanlan meydana glxlr. Tekamiil prosesinde funksional uy[unlagma neticasinda hiss tizvleri heyratamiz deyigikliklari ile dziiniin yiiksak inkigaf saviyyosine gatrr. Ele bu inkigafin naticasi olaraq hiss orqanlan an gox dziintn adekvat qlctqlandrrrctstna hessas olur. Qrcrqlan qabul eden vo oyanmalan kegirmakda igtirak eden neyronlann mecmusunu, hemginin ba5-beyin yarrmkiiraleri qabrfirnrn sensor hiiceyralarini i.P. Pavlov bir sistema daxil ederak "analizttor" adlandrmrgdrr. Reseptorlar isa analizatorlann miihiti ve hissaleri hesab olunur. Afferent efferent neyronlar analizatorlann dtiiLrticii g6belorini teqkil edir. Reseptorlardan oyanmanl qebul edsn beyin yanmkiirelari qabrlr sahalari isa analizatorlann merkazi qurtaraca[r hesab olunur. Duylu orqanlarrna va ya analizatorlara g<irma, egitme, qoxu, dad, orqanizrnin xaricinda va daxilinda yerlagan timumi hissiyyat reseptorlan aiddir. Alalizatorlann fealiyyetini tsdqiq etmok tigiin forqli eksperimental va klinik tisullardan istifada edilir. Elm ve texnikanm yiiksek inkigafr tedqiqatlafln daha adekvat aparrlmasrna va ahnan nsticalerin daha deqiqliyine imkan verir. Beyin qabr!rnln miixtel if sahalerinin ekstripasiyasmdan sonra bag veren gerti-reflektor pozlunluqlann tedqiqat nsticelerine esaslanan i.P.Pavlov analizatorlann qabrq g(ibesinde ilk proyeksion sahanin (niive sahasi) yerleEdiyini va onun etrafinda niive sahasindon kenar qabrq maddaye daxil olan molumatlan analiz edsn sepalenmig elementler oldulunu gdsterir. insan orqanrzminin morfoloji itisusiyyatleri ile psixrka arasmda elaqa va asrhhla miiasir psixologiyada miihiim ehemiyyst verilir. Badenin qurulugu ve hisselari haqqrnda deqiq melumat almaq ve onu tahlil etmek xi.isusi olaraq qiymetlendirilir. Insan orqanizminin bir srra xiisusiyyetlari psixi faaliyyat iigiin m0hiim ehemiyyeta malikdir. Bu xiisusiyyetlere yag, badsn quruluqunun tipi, beyin ve sinir sisteminin qurulugu, cins, genetik anomaliya va harmonik aktivliyin saviyyesi aiddir. Hamginin psixika insan orqanizrninin normal veziyyatini tamin eden mtitleq miqdar gdstericilerinden (beden temperaturu, osmotik tezyiqi, geker ve s.) asrhdrr. Bu ciir goxsayh iizvi gristericilsrin olmasr vacibdir ve insan psixikasl bu gdstaricilersiz normal faaliyyet gcistere bilmaz. insamn psixi fealiyyatini sadedon miirekkebe, ibtidaiden aliya doffu ytiksalen, agalrdakr faaliyyat formalarr tegkil edir: duyfu, qavrama, yadda$, intellekt, tefakkiir, teossiirat sferasr, diqqet, irade, diigiince ve s.. Insamn davranrg ve psixikasrnt, onun tabii ve sosial mahiyyetini <iyrenmeden dsrk etmek miimkiin deyil. Bu baxrmdan fiziologiya vs psixologiya elmleri arasrnda qargrhqh elaqelar danrlmazdrr va bu elaqeni ilk ndvbede ali sinir fealiyyetinin fiziologiyasr heyata kegirir. XX esrin ikinci yansrndan psixologiya elminin yeni sahelarinin - psixofiziologiya va tibbi psixotogiya elmlarinin yaranmasl duylu iizvlerinin - analizatorlann daha genig aspeklde <iyranilmesine gsrait yaratmrgdrr. insanrn psixi fealiyyatine xilsusi tesir Edsteren va onun etraf mrihitle slaqesinin temin olunmasrnda duy$u orqanlannrn rolu ehamiyyetli derecads b6ytikdtr. Mtixtalif somatik va psixi orqanlarda miigahide olunan dayigikliklsra istinad edarak insanrn mtixtelif psixi hallarda gtisterdiyi fizioloji reaksiyalar izah edilir. Bu baxrmdan psixi fealiyyet mexanizmlerinin tiyrenilmesi xiisusi ehemiyyate malikdir. Psixi fealiyyet emeyin ve bagqa ictimai amillerin tesiri neticesinde yaranml$ ytikssk quruluglu materiyanrn - beynin spesifik funksiyasrdr. Demeli beyin psixi fealiyyat orqaru, atraf mtihit ise onun menbayidir. i. M. Segenov "Bag beyin reflekslari" asarinde yazmr$dlr: "Xarici hiss oyanmasr olmadan qtiurda heg bir psixi akt yarana bilmaz". Bizim indiki elmi tesawiirlerimize g<ire hissetme, duyma qabiliyyeti olmayan heyvan ve insamn yagaya bilmasi miimkiin deyil. Bele orqanizm tezlikle mehvemehkumdur. ve Cisim hadisalerin duyfu orqanlanna tasiri neticasinde amele gelen ve bu cisim, yaxud hadiselerin ayn-ayn xasselsrinin inkasrndan ibaret olan en sada psixi proses duyfiu adlamr. Duyfu bizi ohata edan varhlrn ilkin marhalesidir. Duyfu prosesinin pozulmasr neticesinda senestopatiyalar ba5 verir. Senestopatiyalar akser hallarda ezabverici ve davamh olur. Onlar bsdanin biitiin sahalerinde miigahida oluna biler. Reseptor duylu prosesinin pozuntulanna sade psixopatoloji slametler kimi tezahiiLr edan hipersteziyalar ve hiposteziyalar, hemginin patoloji proses neticasinda daxili orqanlarda meydana glxan parasteziyalar da aid edilir. Analizatorlann fizioloji faaliyyatinde y.ranan pozfiunluqlar va hamginin fiziki qiisurlar insan psixologiyasr ile beraber onlann eqli inkigafina da menfi tasir gdstorir. Bu qiisurlann insan psixologiyasrna tasiri hansr ya$da, heyatmln hensr ddvriinds - anadangelma, erkan ugaqhq illarinda, yaxud ahil yagda meydana grxmasr ila de ba[lrdrr. I FOSIL DUYGU Uzvr,onixix lxaroprlynsr pizior,oclyasr ve Duyfu iizvlerinin tedqiqi tarid baxrmdan Tarixi manbalero istinadan qedim yunanlarda" misirlilerde, tiirklorda, romahlarda, hindlilerde insan va heyvan orqanizmleri haqqrnda miieyyan melumatlar olmugdur. Bizim eradan bir nega min il ewel hindlilarin kitablannda insanrn bedeninde 7 qiga, 90 veter, 900 ba!, 300 siimiik, 3 maye olrnasr haqqrnda malumata rast galinir. Misirda meyitlerin balzamlanmasr (mumiya hazrrlanmasr) bazi daxili iizvlarin ve damarlann qurulugu haqqrnda melumatlann toplanmasma sebab olmugdur. Mumiya (quru preparat hazrrlama metodu) neinki misirlilare, hetta assurilers, iranhlara ve skiflara de melum idi. Ancaq insan ve heyvan orqanizimleri haqqrnda molumatlar Misirde oldufundan qedim Yunarustanda daha yiiksek saviyyade idi. Ele bu sebebden de anatomiya ve fuiologiya elmleri asasen qodim Yunamstanda inkiqaf etrnsya baqlamrgdrr. Hiss tizvleri vs ya duy[u orqanlan haqqrnda ilk naturalist tasawiirler gox qedim zamanlarda eramzdan ewel yaranmrgdrr. Hels bizim eradan owel beginci esrda insan anatomiyasr haqqlnda ilk eseri qedim Yunanstanrn giirkemli alimi Alkmeon Krotonski (Kroton maktebinin alimi) yazmrgdrr. O, ilk dsfe olaraq g6rme sinirini ksgf ehnig va onun beyinle elaqesini gtistermigdir. Alkmeon Krotonski subut edirdi ki, egitma ve qoxu duylulanrun da beyinde markezleri vardrr, onlann vasitesile bizim tasewiirlerimiz ve bilik ehtiyatlanmrz yaranu. Lakin bele miihiim kagflerle yanagr A. Krotonski sehvlera da yol vermigdir. O, beyni damir arintisi hesab edir, bir srra tenafftis yollan ve made-baEtrsaq xasteliklerini onun axrb t6kiilmesinin neticesi hesab edirdi- Tababstin atasr sayrlan mshEur hekim Hippokrat - Buqrat (Hippocrates b.e.a. 460-377) insarun beden qurulugunu, kellenin rirtiik siimtiklarini tiyrenmig, giglarin ve grxrqlann miialice 9 iisullannr gdstermigdir. Onun kelle siirniiklerinin zedelanmasinds tsklif etdiyi sarfr indi de "Hippokrat papapr" adlanrr. Hippokratrn fiknnca insamn sallamhfr d<ird esas mayenin - qan, selik - bal[em, san 6d - serfa ve qara <id - vena qanmrn miqdanndan asrlidrr- Bu baxrmdan Hippokrat insanlarr 4 tips ayrmrgdrr' Sanqvinikler - qanl gox olanlar, fleqmatikler - seliyi gox olanlar, xoleiikter - san 6dii gox olanlar ve melanxolikler - qara iidii gox olanlar. O, ilk defs gdz xestelikleri haqqrnda kitab yazrr ve Stiziin anatomiyasr, xastalikleri elecsde miialicesi haqqrnda melumat verir. Qedim Yunanstanln g<irksmli filosofu ve alimi Aristotel - Orestun (Aristoteles b.e.e. 384-322) heyvana ve insana xas olan hissleri tesnif edsrek onlarr beE ntlve ayrrmrqdtr: gtirms, eqitme, iybilme (qoxu), dadbilme ve lamisa (toxunma, taktil) hissi' Sonralar fiziologiya elmi hissiyyatlann ba$qa ndvleri - ezele hissiyyatr, daxili (visseral) hissiyyat, muvazinet (vestibulyar) hissi, dsri hissiyyatlartnrn bazi modifikasiyalanm (temperah.r hissi ve s.) agkar etmigdir. Bizim eradan awel III esrde iskendsriyye $ehori biiyiik olm merkezine gevrilmigdi. iskenderiyye mektebinin an g<irkemli itde alimlerinden Herofil (Herophilus b.e'4. 304-cii anadan olmuqdur) hissi ve herski sinirlari aylrmu, damar sistemini va duylu tizvlarini tiyrenmigdir. Makedoniyah Iskandsrin tsbibi Erazistrat (Erasistrahrs b.e.e. 300-250) hereketlerin idara olunmasmda vs hissiyyatrn emsle gelrnesinde sinirlerin rolunu g6starmekle siid qiresi vezilerini tesvir etrnigdir. Urayi tiyranmskla onun qapaqlanm kegf etmigdir' Lakin Erazistrat qeti olaraq venalarda qantn, arteriyalarda havanrn oldu[una inanmlqdrr' Klavdiy Qalen (Claudius Galenus 130-201) Kigik Asiyada Perqam Eaherinde anadan olmuqdur. O, bir gox eserlcr yazmrq, gox guman ki, insan meyiti yarmamg' ancaq meymunlar ve itlsr K. sinir iizarinds tedqiqat aparmrqdr. Qalen sisteminin fiziologiyasrna aid qiymstli melumatlar toplamrt vs babeklarin miigtarak reaksiyasrm g6stemriqdir. Qalen psixi funksiyalarr mtxtelif bedsn duyfiulan ile elaqslendirmiqdir. Bundan sonra l0
Description:The list of books you might like
