Duplex amor Dei

357 Pages·2008·1.58 MB·English

Duplex amor Dei 
Contextuele karakteristiek van de theologie van  
Jacobus Arminius (1559–1609)
Publicaties van het 
Instituut voor Reformatieonderzoek 

Publications of the 
Institute for Reformation Research 

Editors 
Herman J. Selderhuis
William den Boer

PIRef 1

Instituut voor Reformatieonderzoek 
Apeldoorn
Duplex amor Dei 
Contextuele karakteristiek van de theologie van  
Jacobus Arminius (1559–1609) 

(Summary in English included)

Proefschrift

ter verkrijging van de graad van doctor
aan de Theologische Universiteit van de
Christelijke Gereformeerde Kerken in
Nederland te Apeldoorn
op gezag van de rector dr. A. Baars,
hoogleraar in de diaconiologische vakken,
volgens het besluit van het college van hoogleraren
in het openbaar te verdedigen
op D.V. vrijdag 27 juni 2008
des namiddags om 15.00 uur
in de aula van de universiteit,
Wilhelminapark 4 te Apeldoorn

door

Willem Arie den Boer 

geboren 22 december 1977 te Dalfsen

Instituut voor Reformatieonderzoek 
Apeldoorn 2008
De examencommissie:
Prof. dr. H.J. Selderhuis, promotor
Prof. dr. D.W. Sinnema, copromotor
Dr. W.J. van Asselt
Prof. dr. E.H. Cossee
Prof. dr. J.W. Maris

‘Nunquid judex universae terrae non faciet judicium?’
Genesis 18:25; ARMINIUS, Examen Thesium Gomarum, 122.

‘Mirandum igitur et multum mirandum, quempiam rerum Theologicarum aliquomodo peri-
tum, ausum fuisse mihi hanc calumniam ex istis verbis struere: mihi inquam, quem sciunt hac sola
de causa nonnullis ipsorum sententiis et dogmatis accedere non audere, quia existimem ex illis sequi, De-
um esse authorem peccati: idque hac de causa, quod arbitrer illos ea docere, unde concludere
possum bona et certa consequentia, Deum praecise intendere peccatum creaturae, inde sic ad-
ministrare omnia ut posita illa administratione homo necessario peccet, et non possit ipso actu et
reipsa actum peccati omittere.’
ARMINIUS, Apologia 31 Articuli, 169–170.

© Instituut voor Reformatieonderzoek Apeldoorn 2008

ISBN 978-90-75847-21-5
NUR 704
Omslagontwerp: Identifine Corporate Design, Apeldoorn
Druk: Drukkerij Verloop, Alblasserdam

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een
geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder vooraf-
gaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, translated, stored in a retrieval
system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recor-
ding or otherwise, without prior written permission from the publisher.
Proloog 

De theologie van Jacobus Arminius (1559–1609) is veel besproken maar weinig
onderzocht. Wie zich binnen de gereformeerde gezindte bevindt, loopt gerede
kans met enige regelmaat de naam van Arminius, vaak samen met die van zijn
vermaarde opponent Gomarus, te horen noemen. Arminius en de arminianen
of remonstranten vertegenwoordigen daarbij alles wat ketters is; levensgevaar-
lijk omdat hun strijden voor de beslissende functie van de menselijke vrije wil
ten koste van Gods soevereine genade ook bij het gereformeerde hart, van na-
ture een vijand van vrije genade, gemakkelijk aansluiting vindt. De aantrek-
kingskracht van de evangelische beweging op gereformeerde christenen wordt
vaak – terecht of onterecht – als de zuigkracht van het arminiaanse denken ge-
duid. Niet alleen in Nederland echter, ook wereldwijd onderscheidt een belan-
grijk deel van de niet-Rooms-katholieke en niet–lutherse christenheid zich
door zich hetzij ‘arminiaan’, hetzij ‘calvinist’ te noemen.
Gezien deze Wirkungsgeschichte van de theologie van Arminius is het verba-
zingwekkend hoe weinig onderzoek er naar zijn theologie is verricht. Pas sinds
de jaren 1980 lijkt er in dit opzicht een kentering op gang te zijn gekomen.
Deze studie wil aan het verstaan van Arminius’ theologie een bijdrage leveren
met een focus op het theologische motief dat aan Arminius’ theologie ten
grondslag ligt.
Het eerste deel poneert dat het grondmotief van Arminius’ theologie gele-
gen is in een zorgvuldig waarborgen van de rechtvaardigheid van God. Het
tweede deel gaat eerst in op de receptie van Arminius’ theologie in de discussie
tussen remonstranten en contraremonstranten tijdens de Haagsche of Schrifte-
licke Conferentie (1611). Ten slotte wordt Arminius’ theologie geplaatst in de
context van het zestiende-eeuwse debat over de oorzaak van de zonde en Gods
relatie tot het kwaad.
VI  [Geef tekst op]  Duplex amor Dei 
De thematiek die rond Arminius en de Synode van Dordrecht (1618–1619)
aan de orde is, boeit mij al jaren. Het gaat hier om het hart van het christelijk
belijden. Verkiezing, Christus’ verzoeningswerk, genade, de toe-eigening van
het heil en het menselijk aandeel daarin, volharding en zekerheid, roeping en
verkondiging, het zijn allemaal thema’s die niet alleen in de vroege zeven-
tiende eeuw brandende kwesties waren. Christenen zullen op existentiële wijze
bij deze zaken betrokken blijven.
Allereerst wil ik mijn dank uitspreken aan het adres van mijn leermeesters
tijdens de studie theologie aan de Theologische Universiteit Apeldoorn. Hoog-
leraren en docenten: hartelijk dank voor de goede opleiding en vorming die ik
van u heb ontvangen. Enkele van u hebben in het kader van dit proefschrift
speciale betekenis gehad:
Prof. dr. T.M. Hofman heeft als mijn mentor tijdens de studie theologie zijn
enthousiasme voor dit tijdvak van de Nederlandse kerkgeschiedenis en deze
thematiek op mij overgebracht. Het is vooral aan hem te danken dat een be-
langrijk deel van mijn doctoraalscriptie aan de Haagsche of Schriftelicke Conferen-
tie (1611) werd gewijd. Prof. dr. J.W. Maris was mijn begeleider bij deze scriptie,
die ik in het kader van het hoofdvak dogmageschiedenis schreef. Hij heeft mij
enorm gestimuleerd met deze thematiek ook na het voltooien van de scriptie
en de studie theologie bezig te blijven.
In de veronderstelling dat Arminius’ theologie al wel minutieus zou zijn
onderzocht, had de beschrijving hiervan aanvankelijk een klein onderdeel
moeten vormen van een dissertatie gewijd aan de Synode van Dordrecht of de
Schriftelicke Conferentie. Spoedig bleek mij echter het aantal studies over Armi-
nius’ theologie zeer beperkt te zijn en beslist nog niet tot bevredigende eind-
conclusies te hebben geleid. Dat gold ook de vraag die mij persoonlijk hoe
langer hoe meer ging intrigeren, namelijk de vraag naar Arminius’ motiviatie
om af te wijken van de hoofdstroom van de gereformeerde theologie uit zijn
tijd. Die vraag werd de probleemstelling waaruit het onderzoek dat in dit
proefschrift gepresenteerd wordt, is voortgekomen.
Prof. dr. H.J. Selderhuis heeft mij bij dit kerkhistorisch onderzoek begeleid.
Hij verstaat de kunst zijn enthousiasme voor het vak, zijn gedrevenheid als on-
derzoeker en zijn passie voor de studie van oude en vooral nieuwe onderzoeks-
terreinen op anderen over te brengen. De stimulerende gesprekken over het
onderzoek, de vrijheid die hij mij hierin heeft gelaten en de tijdige directies en
correcties zijn in hoge mate bepalend geweest voor het plezier waarmee ik dit
onderzoek heb verricht en voor het uiteindelijke resultaat ervan. Veel dank
daarvoor!
Mijn copromotor prof. dr. D.W. Sinnema, zeer deskundig op het terrein van
de gereformeerde scholastiek en met name de Synode van Dordrecht (1618–
Proloog  [Geef tekst op]  VII 
1619) dank ik voor zijn begeleiding, de gesprekken en de discussies langs digi-
tale weg, die steeds de nodige correctie, nuancering of precisering tot gevolg
hadden.
Ook mijn collega’s en vrienden van de Onderzoeksgroep Kerkgeschiedenis
en Kerkrecht van de Theologische Universiteit Apeldoorn en de Theologische
Universiteit van de Gereformeerde Kerken (Vrijgemaakt) te Kampen, van het
werkgezelschap Oude Gereformeerde Theologie te Utrecht, en andere vakgeno-
ten die bij diverse gelegenheden opbouwende kritiek leverden op de opzet of
delen van het proefschrift ben ik zeer erkentelijk. Dezelfde dank ben ik alle an-
deren – familie, vrienden, studenten en vakgenoten – verschuldigd die mij op
enige wijze hebben geholpen of gestimuleerd, mensen die ik uit vrees iemand
te vergeten die genoemd zou moeten worden maar niet met name noem. Ook
mijn collega’s van het onderwijsondersteunend personeel en de bibliotheek
van de Theologische Universiteit Apeldoorn vallen onder de laatste categorie.
Albert Gootjes wil ik hartelijk danken voor de inzet en deskundigheid
waarmee hij de vertaling van de samenvatting in het Engels heeft verzorgd.
Twee personen komt bijzondere dank toe voor hun voortdurende interesse
in de voortgang van het onderzoek, hun altijd stimulerende en opbouwende
betrokkenheid hierbij, wat in het eindtraject nog eens bleek uit de bereidheid
minutieus het manuscript op inhoudelijk en taalkundig niveau van zeer waar-
devol commentaar te voorzien. Aan mijn vader, ds. A. den Boer, en aan mijn
schoonvader, drs. J.A. Coster, draag ik daarom dit proefschrift op.
Van geheel andere aard, maar minstens zo belangrijk en waardevol, is de
betekenis die mijn vrouw en dochter gehad hebben voor de totstandkoming
van dit proefschrift. Marja, bedankt voor wie je bent, voor mij en ons gezin, in
verleden en heden. Lieve Christine, wat een vreugde jou als dochter te hebben!
De apostel Paulus besluit Romeinen 9–11, hoofdstukken die de eeuwen door
van grote betekenis zijn geweest voor het denken over Gods verkiezend hande-
len, in lof en aanbidding. Het is passend deze woorden aan het begin van dit
proefschrift en aan het einde van het onderzoekstraject dat daaraan ten
grondslag ligt, te citeren als verwoording van mijn dank aan God, en als erken-
ning van de beperktheid van ons menselijk kennen en begrijpen. Moge dit
proefschrift bijdragen aan de meerdere lof en aanbidding van mijn Heere en
God.
O diepte des rijkdoms, beide der wijsheid en der kennis Gods, hoe ondoorzoekelijk zijn Zijn
oordelen, en onnaspeurlijk Zijn wegen! Want wie heeft den zin des Heeren gekend ? Of wie is
Zijn raadsman geweest? Of wie heeft Hem eerst gegeven, en het zal hem wedervergolden wor-
den? Want uit Hem, en door Hem, en tot Hem zijn alle dingen. Hem zij de heerlijkheid in der
eeuwigheid. Amen. (Romeinen 11,33–36).

Inhoudsopgave 

Proloog .......................................................................................................................... V 
Afkortingen .............................................................................................................. XIII 
Deel 1: De theologie van Jacobus Arminius ............................................................... 1 
1. Inleiding ..................................................................................................................... 3 
1.1. Historische inleiding ............................................................................................. 3 
1.1.1. Leven en werk van Jacobus Arminius ................................................................ 3 
1.1.2. Overige schriftelijke nalatenschap van Arminius ......................................... 12 
Articuli nonnulli ................................................................................................. 13 
Disputaties en auteurschap ............................................................................... 13 
1.2. Stand van het onderzoek .................................................................................... 24 
1.3. Methode van onderzoek ..................................................................................... 30 
1.4. Recapitulatie en conclusie .................................................................................. 36 
2. Gods gerechtigheid in Arminius’ theologie I: Prolegomena ............................. 37 
2.1. Het begrip ‘gerechtigheid’ .................................................................................. 37 
2.1.1. Het basisprincipe: eenieder het zijne .............................................................. 37 
Logica .................................................................................................................... 39 
Orde ....................................................................................................................... 40 
Harmonie ............................................................................................................. 40 
2.1.2. Belonende en straffende gerechtigheid .......................................................... 41 
Belonende gerechtigheid .................................................................................. 41 
Straffende gerechtigheid ................................................................................... 42 
2.1.3. Gerechtigheid in relatie tot barmhartigheid ................................................. 43 
2.1.4. Gerechtigheid in relatie tot vrijheid ................................................................ 44
X  [Geef tekst op]  Duplex amor Dei 
2.2. Gods gerechtigheid in de structuur van Arminius’ theologie ....................... 48 
2.2.1. Structuurbepalend begrip in de godsleer ....................................................... 49 
Geschiedenis van het begrip gerechtigheid ................................................... 49 
Arminius .............................................................................................................. 52 
2.2.2. Fundamentbegrip voor de godsdienst ............................................................ 52 
Gods natuur ......................................................................................................... 54 
Gods daden .......................................................................................................... 55 
Gods wil ................................................................................................................ 55 
Legale en Evangelische theologie .................................................................... 56 
Iustitia rigida en de noodzakelijkheid van Christus’ middelaarschap ...... 58 
Duplex amor Dei ................................................................................................. 58 
2.2.3. Kernbegrip van Arminius’ theologie ............................................................... 60 
2.3. De kenbaarheid van Gods gerechtigheid .......................................................... 60 
2.3.1. Arminius’ visie op de Schrift ............................................................................. 62 
2.3.2. Arminius’ intellectualisme ................................................................................ 64 
2.3.3. Frequentie en importantie van Gods gerechtigheid ..................................... 65 
2.3.4. De zekerheid van de theologie ......................................................................... 66 
2.4. Recapitulatie en conclusie .................................................................................. 69 
3. Gods gerechtigheid in Arminius’ theologie II:
God, schepping, zonde en Evangelie ........................................................................ 71 
3.1. Gerechtigheid als eigenschap van God ............................................................. 71 
3.1.1. Plaats en functie binnen Gods eigenschappen .............................................. 71 
De vrijheid van Gods wil .................................................................................... 71 
Gerechtigheid als scheidsrechter .................................................................... 73 
Wijsheid als bemiddelaar .................................................................................. 74 
Resumé ................................................................................................................. 77 
3.1.2. Implicaties voor Gods handelen in schepping en providentie ................... 77 
Schepping ............................................................................................................ 77 
Legale theologie .................................................................................................. 78 
Eerste verbond, zondeval en nieuw verbond ................................................ 79 
Voorzienigheid ................................................................................................... 81 
Voorzienigheid en zonde: Gods permissio ..................................................... 82 
Concursus ............................................................................................................ 87 
Gods wil ................................................................................................................ 89 
God respecteert de modus van het object van zijn handelen ..................... 91 
Gods recht, macht en vrijheid .......................................................................... 93 
Schepping als Gods zelfbeperking? ................................................................. 94 
De integriteit van de schepping ....................................................................... 97 
3.2. Gods gerechtigheid en de zonde(val) ................................................................ 99