ıı. dünya harbi sonrası türk–amerikan ilişkileri (1945-1950)

16 Pages·2005·0.34 MB·Turkish

GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTESİ, Cilt 5, Sayı 2, (2004), 209-224 209

II. DÜNYA HARBİ SONRASI TÜRK–AMERİKAN İLİŞKİLERİ
(1945-1950)

Yavuz GÜLER
Gazi Üniversitesi, Kırşehir Eğitim Fakültesi
Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Ana Bilim Dalı, Kırşehir/TÜRKİYE

Geliş Tarihi: 12.10.2004 Yayına Kabul Tarihi: 26.11.2004

ÖZET
Bu çalışmada II. Dünya Savaşından sonra Türkiye-ABD ilişkilerinin boyutu ele alınmıştır. II. Dünya
Harbinden sonra oluşan konjonktür içerisinde Türk Amerikan ilişkilerinin ortaya çıkışı ve Türk kamuoyunun bu
ilişkiye ve ABD’ye bakışı anlatılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Türk-Amerikan İlişkileri, Missouri’nin ziyareti, Truman Doktrini, Marshall Planı.

THE RELATIONSHIP BETWEEN TURKEY AND USA AFTER
THE SECOND WORLD WAR (1945-1950)

ABSTRACT
In this article it was studied the relationship between Turkey and USA after the Second World War. To
come into existence of the relationship in the conjuncture of the world after the Second World War and the public
opinon of Turkey about thisrelationship investigated in this study.

Key Words: Turkey-USA relationship, Missouri’s visit, Truman Doctrine, Marshall Plan.
210 II.Dünya Harbi Sonrası Türk-Amerikan İlişkileri (1945-1950) /Y.Güler
1. GİRİŞ sonra, Sovyet Rusya gibi büyük bir devletle
baş etmesi oldukça zordu. Ruslar tarafından
Dünyayı yakıp yıkan II.Dünya Harbi’nin
Boğazların gündeme getirilmesi ve
enkazından, Sovyet Rusya ve Amerika
hayasızca yapılan toprak talepleri durumun
Birleşik Devletleri iki büyük güç olarak
ciddiyetini gözler önüne seriyordu. Rus,
çıkmıştır.
askerî ve siyasî etkisinin Orta Doğu’ya
Bolşevik ihtilalinden II.Dünya Harbinin akabileceği bir bölgede olan Türkiye,
çıkışına kadar pasif bir dış politika izleyen Amerikan Yakın Doğu ve Afrika işleri
Ruslar savaş süresince devam ettikleri Bürosu’nun 1946 yılındaki bir
yayılmacı politikalarını savaştan sonrada araştırmasında “şişenin ağzındaki tıpa”
devam ettirmişlerdir. Amerika Birleşik olarak görülmekte idi2.
Devletleri de aynı şekilde II. Dünya
Amerika Birleşik Devletleri’nin Yakın
Harbiyle Monroe Doktrini’ni1 terk ederek
Doğu politikasında ki değişimin, Sovyet
milletlerarası politikaya müdahil olmuştur.
Rusya dışındaki diğer önemli nedenini
Amerika Birleşik Devleti’nin bu yeni dış dönemin Amerika Birleşik Devletleri
politikasında Türkiye ister istemez önemli başkanı Truman şu şekilde dile getirmiştir :
bir yere sahip olmuştur. II.Dünya Harbini
“Yakın ve Orta Doğu’ya bir göz
müteakip değişen bu durumda öncelik büyük
attığımızda buranın çok kritik bir bölge
siyasi karmaşıklıklar içinde ki Yunanistan
olduğunu görüyoruz. Bu bölgede zengin
olsa da; Doğu Akdeniz’in ve Orta Doğu’nun
doğal kaynaklar bulunmaktadır. En
kilit ülkesi konumunda olan Türkiye
hareketli kara, deniz ve hava yolları bu
Amerikalıların Sovyet Rusya’yı çevreleme
bölgeden geçmektedir. Tüm bu nedenlerden
ve durdurma politikası açısından kilit ülke
dolayı bu bölge büyük ekonomik ve stratejik
olmuştur. Türkiye coğrafi konumu itibari ile
öneme sahiptir.” 3
Rusların önünde doğal bir engel vazifesi
görürken Boğazlarda ki otoritesiyle de Amerika Birleşik Devletleri’nin, kendi
Rusların Akdeniz’e –sıcak sulara- inmesine kıtasından çıkarak dünya siyasetinde etkin
tarih boyunca engel olmuştur. olması ve Sovyet Rusya’ya karşı koyması
dönemin Türk idarecileri tarafından
Sovyet Rusya ile oldukça uzun bir sınıra
memnuniyetle karşılanmıştır. Bu
sahip olan Türkiye’nin, II.Dünya Harbinden
memnuniyeti, dönemin Başbakanı Recep
Peker bir Amerikan yetkilisi ile yaptığı

1 Monroe Doktrini: Amerika Birleşik Devletleri görüşmede şu şekilde belirtmiştir:
Başkanı James Monroe 2 Aralık 1823’te
kongreye bir mesaj yollayarak Amerika’nın “Amerika’nın infiratçılık siyasetinden
Avrupa’nın sorunlarına karışmaya niyetli ayrılarak dünya işleri ile yakından ilgilenip
olmadığını Avrupalılarında Amerika sorunlarına
karışmaması gerektiğini belirtmiştir. Daha sonra
Monroe Doktrini olarak anılacak bu mesaj 2 Nasuh USLU, Türk-Amerikan İlişkileri,
yaklaşık yüz yıl boyunca Amerikan 21.yy.yay., Ankara 2000, s.93 naklen Hurrewitz,
hükûmetlerinin kend yarı kürelerinden J., C., Middle East Dilemmas: The Background
çıkmamasını sağlayacaktır. Çok daha önemlisi of Unıted States Policy, New York,1953, s.92.
Avrupa’nın dışarıda tutulduğu Amerika kıtası 3 USLU, a.g.e., s.95. naklen Metin TAMKOÇ,
yalnızca Amerika Birleşik Devletleri tekelinde “The Impact of the Truman –Doctrine on the
bir emperyalist yayılmay açacaktır.; Türk Dış National Security Interests of Turkey, Dış
Politikası, editör: Bakın ORAN, c.I., İletişim politika (Foreign Policy), no:3-4, c.6, Haziran
yayn., İstanbul 2002, s.527. 1977.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTESİ, Cilt 5, Sayı 2, (2004) 211

nazım rolü oynamaya başlaması insanlık ve uğramıştır. Türkiye’nin 23 Şubat 1945
dünya için büyük ve ferahlatıcı bir hayır tarihinde Mihver devletlere savaş ilan
işaretidir.... Bu politikadan memnunluk ettiğini açıklaması üzerine aynı gün
duyan memleketlerin başında da Türkiye Amerikan Hükûmeti ile Türk Hükûmeti
gelmektedir.” 4 arasında, iki devlet arasındaki askerî
yardımla ilgili ilk bağıt olan, “Askeri

Yardım Antlaşması” yapılmıştır5. Bu
2. TÜRKİYE’YE YÖNELİK İLK antlaşma doğrultusunda da Amerikan
AMERİKAN YARDIMLARI Hükûmeti tarafından Türkiye’ye askerî
yardıma tekrar başlanmıştır. Bu antlaşma
Amerika Birleşik Devletleri II.Dünya
gereğince yapılan yardımlar II.Dünya Harbi
Harbine katılmadığı dönemde, Japonya’nın
27 Eylül 1940 tarihinde Mihver devletlerle süresiyle öngörüldüğünden savaşın sona
ittifak yapması ve Mihver devletlerinin ermesiyle yardımlarda sona erdirilmiştir6.
Avrupa’da hızla ilerlemesi üzerine bazı

tedbirler almaya karar vermiştir. Bu
3. AMERİKAN MISSOURI GEMİSİNİN
doğrultuda Amerika Birleşik Devletleri
TÜRKİYE’Yİ ZİYARETİ
Kongresi “millî savunmanın menfaati için”
ve “savunmaları Amerikan savunmasında Türk-Amerikan ilişkileri açısından
hayatî olan ülkelere “ yardım etmek üzere 11 Amerikan Missouri savaş gemisinin
Mart 1941 tarihinde “Ödünç Verme ve Türkiye’yi ziyareti bir dönüm noktası
Kiralama Kanunu’nu (Lend –Lease Bill)” olmuştur. Türkiye’nin Washington
kabul etmiştir. Bu kanun doğrultusunda ilk Büyükelçisi Münir Ertegün’ün cenazesini
olarak İngiltere’ye 27 Mart 1941 tarihinde 7 getiren Missouri’nin İstanbul’a gelmesi
milyar dolarlık bir yardım yapılmıştır. Türkiye’nin Amerika Birleşik Devletleri’yle
İngiltere’nin aracılığı ile bu yardımlardan yakınlaşma çabalarının olumlu bir sonucu
Türkiye’nin de yararlandırılmasına 7 Kasım olmuş ve artarak devam eden Sovyet Rusya
1941 tarihinde izin verilmiştir. 30 Kasım tehdidi karşısında Türkiye’nin kendisine bir
1941 tarihinden itibaren de iki devlet müttefik bulduğunun işareti sayılmıştır.
arasında herhangi bir anlaşma olmaksızın
Missouri’nin yolculuğu, Amerika Birleşik
Amerikan hükümetince Türkiye’ye yardıma
Devletleri’nden Türkiye’ye varıncaya kadar
başlanmıştır. Yardımın yapıldığı 1941-1944
Türk kamuoyunda yer almıştır. Gazeteler
döneminde “Ödünç Verme ve Kiralama
günlük olarak gemiden haberler
Kanunu” uyarınca Türkiye Amerika Birleşik
vermişlerdir.
Devletlerinden 95 milyon dolarlık savaş
Missouri’nin Türkiye’ye gelişi, Türk
malzemesi almıştır.
kamuoyu için sıradan bir ziyaret değildi.
1944 Mart’ında Türkiye ile İngiltere
Missouri’nin Türkiye’ye gelişi nedeniyle
arasında Türkiye’nin İkinci Dünya Harbine
Türk gazetelerinde çıkan yazılardan, o
katılması yönünde ki görüşmelerin sonuçsuz
dönemde Türk kamuoyunun Amerika
kalması üzerine savaşa dahil olmuş olan

Amerikan Hükümetinin yardımı da 1 Nisan 5Antlaşma metni için Bkz. Düstur,
1944 tarihinden itibaren kesintiye 3.Tertip,c.26,s.1285.
6 İsmail SOYSAL; Türkiye’nin Siyasal
Antlaşmaları, T.T.K.yay., c.I., Ankara 2000,
4 B.C.A. 0.30.1. / 11.65.5. s.648.
212 II.Dünya Harbi Sonrası Türk-Amerikan İlişkileri (1945-1950) /Y.Güler
Birleşik Devletleri hakkında neler ideali olmayan ,bu ideal uğrunda var
düşündüğünü anlayabiliriz. Missouri’nin kuvvetini ortaya koyan büyük devlettir.” 9
Türkiye gelişi nedeniyle Türk gazetelerinde
“Missouri zırhlısının İstanbul’a gelişi ile
Amerika Birleşik Devletleri hakkında
Güvenlik konseyinde İran meselesinin
yayımlanmış yazılardan bazılarında şu
Birleşmiş Milletler Anayasası prensipleri
düşünceler ifade edilmiştir :
dairesinde bir cereyan alışı aynı güne
“Amerika’nın ne istediğini biliyoruz; hür, tesadüf etti.Bu tesadüf dünya tarihinin
eşit ve egemen milletlerin ortaklaşa gidişini değiştiren çok hayırlı bir alamet gibi
güvenliğine dayanan, harpsiz, saldırısız telakki edilse yeridir....Uzak Doğu harbinde
sadece ahlâk ve kanun bağlaşma ve Amerikan zaferini10 temsil eden Missouri
antlaşmalarının hüküm sürdüğü bir dünya. zırhlısının gönderilmiş olması hadisede iki
Böyle bir dünyada yaşamak isteyen herkes, memleket arasındaki dostluk gösterisinden
Amerikan bayrağında kendi talih yıldızını da fazla ve üstün bir mana bulunduğunu
görür...Missouri zırhlısı ve yanındaki harp anlatmağa kafi gelir.” 11
gemileri ile gelen Amiral, Subay ve erler bu
“Amerika, istiklâl, hürriyet, hak ve adalet
sabahtan beri Türk milletinin, aramızda
mefhumlarının her varlıktan üstün olduğuna
bunuşları her yuvaya sevinç ve şenlik veren
iman etmiş ve bu imanını bütün dünyaya
misafirleridir.” 7
yaymak için mücadeleye girişmiş bir
“Amerika bugün yeryüzünün en kuvvetli devlettir....İki gündür aramızda bulunan
bir milletidir. Fakat bu kuvvet; binlerce Amerikalı topraklarımızda hiçbir
barışın,adaletin ve milletler arasında eşitlik yabancılık hissetmemelerinin, bizimde onları
hakkını kurup yaşatmak isteyen temiz bir kendi çocuklarımız gibi telakki etmemizin
idealin emrindedir....Kötü niyet beslemeyen sırrı buradadır.” 12
her kuvvet gibi Birleşik Amerika’da
“Türk Milletinin bu büyük dostluk
muazzam endüstrisini yıllar boyunca yalnız
tezahürü karşısında duyduğu heyecan,
insanlık ve medeniyet şartlarına göre
minnettarlık ve sevgi sonsuzdur.” 13
yürütmekten başka bir şey yapmamıştır.”8
Türk milleti ve devleti, Missouri
“İlk defadır ki bu harpten sonra bir
zırhlısının ziyaretini oldukça önemsemiştir.
Amerikan donanması bu münasebetle
Missouri’nin Türkiye’yi ziyareti anısına,
Akdeniz’de yer almaktadır. Buda
Tekel idaresi tarafından “Missouri” adlı lüks
Amerika’nın yalnız Pasifik’te değil Avrupa
bir sigara hazırlanarak piyasaya sürülmüştür.
içlerine hakim Akdeniz sularında her
İki ülke bayrağının bulunduğu sigara
tehlikeye karşı hazır olacağını göstermesi
paketinde, Missouri’nin siluetide yer
bakımından başlı başına ehemmiyetli bir

hadisedir....(Amerika Birleşik Devletleri) 9 Necmettin SADAK: “Aziz Dostlarımız Hoş
Geldiniz”, Akşam (5 Nisan 1946).
Yeryüzünde hak, adalet, hürriyet
10 II.Dünya Harbini sona erdiren,Japonya’nın
prensiplerinin tatbik edilmesinden başka bir
kayıtsız şartsız teslim olduğuna dair yapılan
antlaşma Missouri zırhlısında imzalanmıştır.
11 Asım US: “Missouri’nin Türk Sularını
7 Falih Rıfkı ATAY: “Missouri”, Ulus (5 Nisan Ziyareti”, Vakit (6 Nisan 1946).
1946). 12 Ziyad EBUZZİYA: ‘‘Türk Milleti
8 Nadir NADİ: “Dost Amerika’nın Dost Minnettardır.”, Tasvir (7 Nisan 1946).
Denizcilerini Karşılarken”, Cumhuriyet (5 Nisan 13 Falih Rıfkı ATAY: “Türkiye’den
1946). Amerika’ya.”, Ulus (7 Nisan 1946).
GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTESİ, Cilt 5, Sayı 2, (2004) 213

almıştır. Ziyaret dolayısıyla sigaranın yanı ayrılmayacaklardır. Gemilere ilk ayak
sıra aynı dizaynda kibrit kutuları da piyasaya basıldığında yapılacak ilk iş geminin kıç
sürülmüştür.14 tarafına dönerek geminin kıçındaki bayrağa
(ABD bayrağı) selam vermektir.”17
Missouri’nin gelişi dolayısıyla, İstanbul
Belediyesi tarafından, Karaköy’den itibaren Missouri’nin gelişi gibi gidişi de Türk
Beşiktaş’a kadar olan saha ile Beyoğlu’nun kamuoyunu meşgul etmiştir18. Bu ziyaretle
bir kısım semtlerindeki evler ve dükkanlar Türk kamuoyu, Türkiye ile Amerika Birleşik
aynı renkte boyatılmıştır.15 Devletleri arasında samimi bir ilişkinin artık
kurulduğuna inanmıştır.19
Yapılan hazırlıklardan ve gazete
yazılarından da anlaşılacağı üzere Missouri’nin Türkiye’den ayrılışından
Missouri’nin gelişi normal bir ziyaret, gelen kısa bir müddet sonra, TBMM. kürsüsünden
Amerikalılar da normal misafir olarak (İçel milletvekili H.Suphi Tanrıöver
algılanmamışlardır. Missouri gemisinin tarafından) Amerika Birleşik Devletleri
boğazlardan geçişi, Çanakkale’den itibaren hakkında şu düşünceler dile getirilmiştir :
bütün kıyı boyunca on binlerce insan
“Aziz arkadaşlarım, bir silah
tarafından seyredilmiş ve gemiye tezahüratta
yardımı,onun nereden geldiğini gördük.
bulunulmuştur. Aynı şekilde, gemi ile gelen
Sonra bir şefkat yardımı ,onunda en fazla
ziyaretçilerin İstanbul ve Ankara
nereden geldiğini gördük. Amerika bize
ziyaretlerinde de on binlerce insan sevgi
yalnız bunu mu veriyor? Harbin silahlı kısmı
gösterilerinde bulunmuşlardır.16
bitti. Arzın üzerinde karanlıklar var,
Millî duruştan uzak bu tavırlar ve kendine milletler hala ızdırap içinde, hala yarına
ve milletine güveni olmayan yazarların endişe ile bakıyor. Işık nereden geliyor? Bu
kendini küçük gören ifadelerle dolu yazıları ışığın bir menbaı var. Yine Amerika. Ümit
“Türk toplumunda yükselen değer: nereden geliyor? Amerika’dan. Güven
Amerika’nın” işaretleri olmuştur. Bu nereden geliyor ? Amerika’dan...20”
ziyaretle Türk toplumunda büyük Amerika
İstiklâli uğrunda yüz binlerce insanını
ve büyük Amerikalı imajı oluşmaya
feda etmiş bir milletin meclisinde,
başlamıştır. Bu düşünceye kanıt olabilecek,
“Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir”
ziyaret dolayısıyla yayımlanmış ve gemiyi
yazısı altında, Atatürk’ün partisinin bir
gezmek isteyen Türk vatandaşlarını uyaran
mensubunun kendi çıkarlarından başka bir
bir yazı şu şekildedir :
düşüncesi olmayan bir devlet hakkında bu
“Harp gemilerini gezmek bazı an’anevi düşüncelerini ifade etmesi oldukça
esaslara dayanır. Bunlara riayet etmek hem düşündürücüdür. Bu durum geleceği
bir nezaket ve hem de bir misafirperverlik görememenin, uzun vadeli düşünememenin
borcudur. Halkımız gemileri gezerken

gemilerde kendileri için tahsis edilmiş 17 Ulus (Nisan 1946)
bulunan mihmandarların vereceği direktife 18 Ayın Tarihi, no:149 (Nisan 1946), s.64-74.
19 Falih Rıfkı ATAY: “Amerika Artık Yolunu
tamamen uyacaklar ve gruplar hiçbir
Bulmuştur.”, Ulus ( 8 Nisan 1946). ; Abidin
sebeple bu mihmandarların yanından
DAVER : “Amerika,Yakın ve Orta Doğunun
Koruyucusu.”, Cumhuriyet (8 Nisan 1946). ;
14 Cumhuriyet (31 Mart 1946). Ahmet Şükrü ESMER: “Türk Amerikan
15 Cumhuriyet (5 Nisan 1946). Dostluğu”, Ulus ( 8 Nisan 1946).
16 Cumhuriyet (31 Mart-7Nisan 1946). 20 T.B.M.M Tutanak Der, Dönem 7,c.23.
214 II.Dünya Harbi Sonrası Türk-Amerikan İlişkileri (1945-1950) /Y.Güler
ve devlet işlerinde duygusal davranmanın bir “Atatürk’ün Türk milletine Onuncu Yıl
neticesidir. Nutku ile göstermiş olduğu, Türkiye’yi
muasır Medeniyetlerin fevkine çıkaracağız
Missouri gemisinden sonra çeşitli
ideali üstün medeniyeti ile muasır dünyayı
Amerikan filolarını Türkiye’yi ziyaret
temsil eden Birleşik Amerika’ya
etmişlerdir. Missouri gemisini müteakip,
yakınlaşmanın onun sihirli elleri ile insanlık
Amerikan Akdeniz filosu İzmir’e gelmiştir.
alemine getirmiş olduğu yüksek medeniyete
23 Kasım 1946 tarihinde gerçekleşen bu
kucak açmanın Türk milleti için bir zaruret
ziyarete,Amerika Birleşik Devletleri
olduğuna en manalı bir işaretti.Atatürk’ün
Donanması’na ait; Randolph uçak gemisi ile
bu isteği bugün tamamıyla yerine geldi.”25
Perry, Fargo ve Donner adlı gemiler İzmir
limanına gelerek, İzmir’i ziyaret Bu ziyaret esnasında Amerikalı yetkililer
etmişlerdir.21 İzmir gazeteleri “Wellcome “ Randolph uçak gemisinden havalanan dört
manşetleriyle Amerikalı misafirlerini uçakla birlikte Ankara’ya giderek
karşılamışlardır.22 Bu gazetelerden birinde temaslarda bulunmuşlardır.26
ziyaret şu şekilde değerlendirilmiştir:
Bu gemilerin ziyaretlerini müteakip, 2
“Büyük Amerikan milletinin kahraman, Mayıs 1947 tarihinde Leyte uçak gemisi,
güzide, verimli, centilmen denizcileri, Dayton kruvazörü ve Bristol ile Purdy
karşınızda gördüğünüz millet çocukları sizi muhriplerinden mürekkep Amerikan filosu
çok iyi tanımış , çok sevmiş, size karşı İstanbul’u ziyaret etmiştir.27 Türk kamuoyu
hayranlık ve bağlılık taşıyan Amerikan askerlerinin ziyaretlerine yine
insanlardır...İşte bugün o yüreğin yaşadığı yoğun ilgi göstermiştir28.
sevinç ve zevk içinde size ellerimi uzatıyor

hoş geldiniz diyorum23”.
4. TRUMAN DOKTRİNİ
Türkiye’nin zor günlerinde gerçekleşen
bu ziyaret kamuoyunda Türkiye’ye II.Dünya Harbi sonrası, kendi içerisinde
Amerikan desteği olarak yorumlanmıştır.24 Rus destekli komünist odaklarla mücadele
eden Türk devleti Rusların Türk Boğazları
O dönemin önde gelen gazetelerinden
konusunda giderek artan baskısı ve Rus
birinde bu durum şu şekilde belirtilmiştir:
yanlısı Sovyet Gürcistan’ın piyonluğuyla
hak iddia edilen toprak talepleri sonucunda

zor günler yaşamaya başlamıştır. II.Dünya
21 B.C.A. 0.30.01 / 65.404.4.
22 Anadolu: ‘‘Wellcome You Gallant Taylors Of Harbi’ne katılmamasına rağmen ekonomisi
America”, Yeni Asır: “Wellcome”, Millet: ağır tahribata uğrayan Türkiye harbin
“Wellcome Secman of Randolph”, İzmir:
başından itibaren kendisine yönelik tehditler
“Wellcome Blue Jacket”, Ticaret: “Wellcome”,
sonucunda kuvvetli bir ordu oluşturmak ve
Halkın Sesi: “Wellcome American Fleet”,
Anadolu ve Ticaret: “Wellcome”; Ayın Tarihi:
no:156 (Kasım 1946), s.76. 25 Cihad BABAN : “Birleşik Amerika Filosu
23 Orhan Rahmi GÖKÇE: “Hoş Geldiniz”, Türk Sularında”,Tasvir (23 Kasım 1946).
Anadolu (24 Kasım 1946) 26 Ayın Tarihi, no:156 (Kasım 1946), s.78.
24 Hüseyin Cahit YALÇIN: “Amerikan 27 Ayın Tarihi, no: 162 (mayıs 1947), s.64.
donanmasının Ziyareti”, Tanin (24 Kasım 1946); 28 Falih Rıfkı ATAY: “Amerikan denizcileri
Abidin DAVER: “Safa Geldiniz Aziz Dostlar”, İstanbul’da”, Ulus (2 Mayıs 1947); Nadir NADİ:
Cumhuriyet (24 Kasım 1946); Falih Rıfkı “Hoş Geldiniz”, Cumhuriyet (2 Mayıs 1947);
ATAY: ‘‘Bir Amerikan Filosu İzmir’de”, Ulus Asım US: ‘‘Türk-Amerikan Dostluğunda Mesut
(25 Kasım 1946). Gelişmeler”,Yeni Gazete (3 Mayıs 1947).
GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTESİ, Cilt 5, Sayı 2, (2004) 215

barındırmak zorunda kalmıştır. II.Dünya savaş içinde zor günler yaşayan Yunan
Harbinin sona ermesine rağmen milli Hükûmeti, Sovyet Rusya’nın kontrolü
varlığına yönelik tehditlere Ruslar tarafından altındaki Yugoslavya, Bulgaristan ve
devam edilmesi yaşanılan ekonomik krizin Arnavutluk’un desteklediği komünistlerle
devam etmesine de sebep olmuştur. Bu baş edemeyince bu devletleri Aralık 1946’da
tehdit neticesinde ordunun mevcut teyakkuz Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’ne
haline devam edilmiş bu da ülke ekonomisi şikayet etmiştir. Konseyin konu ile ilgili
üzerine ağır bir yük getirmiştir. II.Dünya kurduğu kurul aylar süren çalışmalar
Harbi’nin neticelenmesiyle Amerikan sonucunda bir rapor hazırlamıştır. Yunan
yardımının son bulması ve İngiltere Hükûmetine karşı General Markos’a yardım
Hükûmeti’nin de ağır ekonomik sorunları ettikleri saptanan bu üç devleti, barışı ihlal
nedeni ile harp öncesinden başladığı ve ettikleri gerekçesiyle suçlu bulan rapor,
devam ettirmekte olduğu yardımlara son Güvenlik Konseyinde Sovyet Rusya
verme arzusu Türkiye’yi malî olarak çok zor tarafından veto edilmiştir.
durumda ve uluslararası arenada da yalnız
II.Dünya Harbi’nin sona ermesinden
bırakmıştır.
itibaren Sovyet komünist propagandasının
İngiltere Hükûmeti’nin büyük bir destek hızla yayılması dünyanın tümü üzerindeki
sağladığı Yunanistan’da II.Dünya Harbi çıkarları genel anlamda zarar görebilecek
sonrası, Sovyet Rusya’nın etki alanına olan Amerika Birleşik Devletleri’ni tedirgin
girmiştir. II.Dünya Harbi sırasında Mihver etmeye başlamıştır. Sovyet tehdidiyle
devletlerinin işgaline uğrayan ve yerle bir mücadelesine tek başına devam etmek
edilen Yunanistan’da savaş sonrasında zorunda kalan Türkiye Cumhuriyeti’nin bu
yapılan 1946 Mart seçimlerini, komünist yalnızlığı ve Yunanistan’ın zor günleri
EAM örgütü boykot etmiş, seçimi sağcılar Amerika Birleşik Devletleri’nin dış
kazanarak iktidara gelmişlerdir. Bundan politikasının değişime uğramasıyla son
sonra,Kralın ülkeye dönmesi hakkındaki bulmuştur.
referandumu da monarşi taraftarlarının
1947 yılının başlarına gelinildiğinde,
kazanması üzerine, Yunanistan’ın kuzey
II.Dünya Harbinden ağır darbeler yemiş olan
bölgesinde, General Markos adındaki bir
ve ülke genelinde ekonomik kriz içine giren
komünist liderin önderliğinde ayaklanma
İngiltere, Türkiye ve Yunanistan’a yapmakta
çıkmıştır. Yugoslavya lideri Tito’nun, Millî
olduğu geleneksel askerî ve malî yardımı bu
Kurtuluş Cephesi adı ile teşkil ettiği bir
tarihten itibaren gerçekleştiremeyeceğini,
kuvveti Markos’a göndermesi, Arnavutluk
Yunanistan’da konuşlanmış olan askerî
ve Bulgaristan’ında yardım etmesiyle
birliklerini de çekmeyi planladığını bölgede
Yunanistan iç savaşa sürüklenmiştir.29 İç
ki sorumluluğun Amerikan Hükûmetine
düştüğünü iki ayrı nota ile Amerika Birleşik

29 Bu olaylardan önce 1946 Ocak ayında Sovyet Devletleri Hükûmetine bildirmiştir.30
Rusya, İngiliz kuvvetlerinin Yunanistan’dan
İngiltere Hükûmeti bu notalarda, Türk-
çekilmesini istemiştir. Bu istek Yunanistan
Yunan coğrafyasının stratejik önemine
olaylarının Rusya tarafından planlandığının bir
göstergesidir.Zira bölgedeki İngiliz kuvvetleri
Yunanistan’ın komünistleşmesinin önünde bir
engel olmuştur.; Fahir ARMAOĞLU: 20.yy. 30 Haluk ULMAN, Türk-Amerikan Diplomatik
Siyasi Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Münasebetleri 1939-1947, S.B.F.Dış
Ankara, 1989, s.431. Münasebetler Ens.yayn., Ankara 1961, s.93-94.
216 II.Dünya Harbi Sonrası Türk-Amerikan İlişkileri (1945-1950) /Y.Güler
değinerek bölgedeki komünist yayılmanın 1947 tarihinde Temsilciler Meclisi
önüne geçilmesini istemiştir. tarafından kabul edilmiş ve 22 Mayıs 1947
tarihinde Başkan Truman’ın onaylamasının
Bu durum üzerine Amerikan Hükûmeti
ardından yürürlüğe girmiştir. Başkan
bölgede, İngiltere’nin çekilmesiyle meydana
Truman hatıralarında, Hiroşima’ya atom
gelecek olan boşluğu doldurmayı ve böylece
bombası atılmasından sonra verdiği en
İngiltere Hükûmeti’nin sorumluluğunu
önemli kararın bu yardım kanunu olduğunu
almayı yönetiminde görüşmeye başlamıştır.
belirtmiştir33.
Bölgedeki Sovyet tehdidinin
Yasada malî yardımın yanı sıra; malzeme,
engellenmesine karar veren Amerikan
hizmet ve bilgi yardımı yapılmasına da karar
Hükûmeti’nin bu doğrultuda ki
verilmiştir. Yasa gereğince her iki ülkenin
çalışmalarının sonucu olarak 12 Mart 1947
de Amerikan Hükûmeti’nin bilgisi ve onayı
tarihinde Başkan Harry Truman, Senato ve
olmadan yardımı amacı dışında kullanması
Temsilciler meclisinin yaptığı ortak
ve yardımı üçüncü bir ülkeye devretmesi
oturumda, tarihte Truman Doktrini olarak
yasaklanmıştır. Yardımın nasıl kullanılacağı
anılacak olan meşhur konuşmasını
konusunda yardım ve amacına uygun
yapmıştır31. Konuşmada devamlı olarak
kullanılıp kullanılmadığının denetimi için
Sovyet yayılmacılığından bahsedilmiş ve
her iki ülkeye de Amerikan askerî ve sivil
Doğu Avrupa’nın akıbetine Türkiye,
personeli gönderilmesine karar verilmiştir.
Yunanistan ve İran’ın uğramasının
Her iki ülke hükûmetlerine de yardımın
engellenmesi gerektiği vurgulanmıştır.
yerinde ve amacına uygun kullanılıp
Yunanistan Hükûmeti’nden acil olarak
kullanılmadığını denetleyecek olan
iktisadî yardım başvurusunun yapıldığını
Amerikan personeline gerekli bilgiyi
belirten Başkan, bu ülkedeki durumun
sağlama sorumluluğu verilmiştir. Yardımın
vahametinden bahsederek, Kongreden 30
kullanılması konusunda denetim Amerikan
Haziran 1948’de sona erecek bir döneme
Hükûmeti’nce, bahsi geçen personelle
kadar Yunanistan ve Türkiye için toplam
sınırlandırılmamış her iki ülke içinde de
400 milyon dolar istemiştir. Truman
Amerikan basın ve radyo temsilcilerine bu
konuşmasında her iki ülkeye de gerekli olan
konu hakkında inceleme yapıp bilgi toplama
yardımı verecek başka bir ülkenin
imkanı sağlanmıştır. Yasada ayrıca Yunanlı
bulunmadığını belirtmiştir.
ve Türk personellerinin de Amerika’da
Yardım tasarısı kongrede uzun
eğitilmelerine de değinilmiştir. Yasa
tartışmalardan sonra Yunanistan’a 300
tasarısının komitede görüşüldüğü sırada
milyon dolar, Türkiye’ye 100 milyon dolar
yasada “Vandenberg Değişiklikleri” adıyla
verilmesi şeklinde “Yunanistan ve
anılan bir düzenleme yapılmıştır. Yardımın
Türkiye’ye Yardım Yasası” adıyla 22 Nisan hangi durumlarda sona ereceğine dair
1947 tarihinde Senato32 tarafından, 9 Mayıs yapılan bu düzenleme ile; Güvenlik Konseyi
ya da Genel Kurul, Türkiye ve Yunanistan’a
31 Amerika Türk Yardım Programı, Çev. Cenan yapılan yardımın kesilmesini isterse, Türk
Sahir Silan, Ankara, Genelkurmay yayn. ,1948,
ya da Yunan hükûmetleri artık yardım
s.14-21.
32 Senatoda konu ile ilgili tartışmalar sırasında,
Türkiye’nin Sovyet Rusya’nın baskısı altında sokacağını belirmişlerdir.; ARMAOĞLU, a.g.e.,
bulunmasının Boğazlardan Çin’e kadar olan s.443.
bütün Orta Doğuyu ve Asya’yı tehlikeye 33 USLU: a.g.e., s.98.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTESİ, Cilt 5, Sayı 2, (2004) 217

istemediklerini bildirirlerse, Amerika Amerikan Hükûmeti’nce imzalanan bu
Birleşik Devletleri Başkanı bu kanunun anlaşma ile Amerikanın Türk içişlerine
amaçlarının gereği gibi gerçekleşmediğine karışma ihtimali Türk siyasilerini ve
ya da gerçekleşmesi imkanının kalmadığına kamuoyunu endişelendirmiştir.35 Bu ihtimal
karar verirse her iki ülkeye de yapılacak olan Türk Hükûmeti’nce düşünülerek bunun
yardım sona erdirilebilecekti. engellenmesi için bahsi geçen anlaşmanın 2.
maddesinde düzenlemeler yapılmıştır. Bu
Truman Doktrini’nin yasalaşmasından
maddede Amerikan yardımının “kayıt ve
sonra yasa gereğince 23 Mayıs 1947
şartları” belirtilmiştir. Ayrıca bu maddenin
tarihinde bir Amerikan heyeti Türkiye’ye
giriş bölümünde “kayıt ve şartların”
gelmiştir. ‘‘Oliver heyeti” olarak anılan bu
düzenlenmesiyle görevli bir Misyon Şefinin
heyetin başında General Lunsford Oliver
Amerikan Hükûmeti’nce atanacağı ve bu
bulunmakta idi. Altı hafta boyunca
Misyon Şefine Türk Hükûmeti ile yardım
Türkiye’de kalan heyette ayrıca Amerikan
konularında ki görüşmelerde Amerikan
Dışişleri, Harbiye ve Donanma
Hükûmeti’ni temsil yetkisi verileceği
Bakanları’nın temsilcileri yer almıştır.
belirtilmiştir. Amerikan Hükûmeti
Oliver heyetinin incelemeleri ve Türk Türkiye’de ki ilk Misyon Şefliğine
yetkililerle yaptığı görüşmelerinden sonra, Ankara’da ki Amerikan Büyükelçisi Edwin
Türkiye ile Amerika Birleşik Devletleri C. Wilson’u tayin etmiştir. Maddenin 2.
arasında 12 Temmuz 1947 tarihinde Truman paragrafında Türk Hükûmeti’ne Misyon
Doktrini çerçevesinde bir yardım anlaşması Şefine ve temsilcilerine yardımın kullanılışı
yapılmıştır. İki ülke temsilcileri arasında hakkında her türlü bilgiyi ulaştırma
imzalanan “Türkiye’ye Yapılacak Yardım sorumluluğu verilmiştir. Anlaşmanın
Hakkında Antlaşma’’ adlı ve imza gününden
içeriğinde yardım üzerinde ki Amerikan
itibaren yürürlüğe giren bu anlaşma TBMM
denetimi bu paragrafla sınırlandırılmamıştır,
tarafından 1 Eylül 1947 tarihinde 5123 sayılı
zira gerek bu yardım anlaşmasında ve
kanunla onaylanmıştır. Bu anlaşmanın:
gerekse bu anlaşmasının temelini oluşturan
“Türkiye’nin hürriyetini ve bağımsızlığını
yasanın hazırlanışında ve onaylanıp kabul
korumak için ihtiyacı olan güvenlik edilmesi safhalarında Amerikan hükümeti
kuvvetlerinin takviyesini temin ve aynı en çok yardımın amacına uygun kullanılıp
zamanda ekonomisinin istikrarını kullanılmamasının ve bunun
muhafazaya devam maksadıyla...” Türk denetlenmesinin üzerinde durmuştur. 12
Hükûmeti’nin talebi doğrultusunda Temmuz 1947 tarihli bu anlaşmanın 3,
yapıldığı, anlaşmanın giriş bölümünde maddesinde Amerikan yardımının yerinde
belirtildikten sonra; Amerikan Hükûmeti’nin kullanılıp kullanılmadığına dair denetim
böyle bir yardım yapmasının, “Birleşmiş amacıyla, “Birleşik Devletler basın ve radyo
Milletler anlaşmasının esas gayelerine
temsilcilerine ,bu yardımın kullanılışını
ulaşmasını sağlayacağı ayrıca Türk ve
serbestçe müşahade etmelerine ve bu
Amerikan milletleri arasındaki dostluk müşahedelerini tam olarak bildirmelerine
bağlarını daha çok takviye edeceği” de müsaade edilecektir.” denmiştir. Aynı
anlaşma metninde belirtilmiştir.34

35 Antlaşma ile ilgili olarak TBMM’de yapılan
34 Antlaşma metni için Bkz. Düstur, 3.Tertip, görüşmeler için Bkz. TBMM Tutanak Der.,
c.28, s.1486-1488. dönem 8, c.6,Toplantı 1.
218 II.Dünya Harbi Sonrası Türk-Amerikan İlişkileri (1945-1950) /Y.Güler
maddenin diğer şıkkında ise “Türkiye düşmanlarına karşı teşkilatlanması yolunda
Hükûmeti bu yardımın amacı, kaynağı, bir ileri adımdan başka birşey değildir”.37
mahiyeti, genişliği, miktarı ve ilerleyişi
12 Temmuz 1947 tarihli Türk-Amerikan
hakkında Türkiye’de tam ve devamlı yayın
antlaşmanın en önemli maddelerinden
yapacaktır” denilerek aynı mesele hakkında
biriside, antlaşma yapıldıktan 17 yıl sonra
Türk Hükûmetine de sorumluluk
Türk Hükûmeti’nin karşısına çıkan
yüklenmiştir.3.maddenin serbest bıraktığı ve
4.maddedir. 1964 Haziran’ın da Kıbrıs’a
hatta desteklediği yayınlar için geçerli olan
yapılması düşünülen askeri harekat
zorunluluk ise, “...iki memleketin güvenliği
Amerikan Hükûmeti’nce bu anlaşmanın 4.
ile kabili telif olduğu nispette” şeklinde
maddesine dayanarak engellenmek
belirtilmiştir.
istenmiştir38.
Antlaşmanın imzalanmasını müteakip
Truman Doktrini olarak adlandırılacak
bazı Türk yayım organlarında antlaşma
olan, Türkiye’ye yapılan 100 milyon
aleyhinde bazı yayımlar yapılmıştır.
dolarlık bu Amerikan yardımının kullanımı
Antlaşmanın Türk bağımsızlığına gölge
şu şekilde olmuştur39:
düşürdüğüne iddia eden bu yayımlara cevap
yine Türk gazetelerinden gelmiştir.36 Kara kuvvetleri : 48.500.000 dolar.
Bunlardan birinde suçlamalar şu şekilde
Hava Kuvvetleri : 26.750.000 dolar.
cevap verilmiştir :
Deniz Kuvvetleri: 14.750.000 dolar.
“Nereden çıktığı pek iyi bilinen bazı
Mühimmat Takviyesi: 5.000.000 dolar.
propaganda yaygaraları, Amerikan
yardımının Türk bağımsızlığına bir darbe OtoyollarınGeliştirilmesi: 5.000.000 dolar
olduğunu, şu kadar milyon dolar karşılığı
Truman Doktrini gereğince Amerika
kendi varlığımızı Washington’a
Birleşik Devletleri’nden gönderilen savunma
kaptırdığımızı ortalığa yaymak istedi. Bu
araç ve gereçleri için Türkiye bir bedel
saçma sözler üzerinde durmak bile
ödememiştir. Fakat gönderilen bu araç ve
lüzumsuzdur. Egemenlik haklarımızı ve
gereçlerin bakımı için Türk Hükûmeti yılda
toprak bütünlüğümüzü parçalamayı hedef
400 milyon lira ayırmak zorunda kalmıştır.
tutan Moskof istekleri ileri sürüldüğü zaman

henüz kimse bize bir santimlik bir yardım 37 Nadir NADİ: “Amerikan Yardımı”,
vaadinde bulunmamıştı .Ona rağmen Cumhuriyet (15 Temmuz 1947).
38 Antlaşmanın 4. maddesi şu şekildedir :
ölünceye kadar yurdumuzu koruyacağımıza
“Türkiye Hükümeti, Birleşik Devletler
dair bütün dünyanın gözü önünde and içen Hükümetinin muvafakati olmadan ,bu neviden
gene bizlerdik .Bugün yurdumuza yardım eli hiçbir madde veya malumatın mülkiyet veya
zılyedliğini devredemeyeceği gibi ,aynı
uzatan Amerika ,bu hizmetine karşılık bizden
muvafakat olmadan Türkiye Hükümetinin subay,
ne toprak , ne de üst istiyor. Bu yardım memur veya ajanı sıfatını haiz bulunmayan bir
hürriyeti seven milletlerin hürriyet kimse tarafından bu maddelerin veya malumatın
kullanılmasına veya bu malumatın bu sıfatı haiz
olmayan bir kimseye açıklanmasına ve bu
maddeler ve malumatın verildikleri gayeden
başka bir gayede kullanılmasına müsaade
36 Necmeddin SADAK: ‘‘Türkiye’nin siyasi etmeyecektir.”
Zaferi”, Akşam (3 Eylül 1947); Hüseyin Cahit 39 George MCGHEE: A.B.D.-Türkiye-NATO-
YALÇIN: “Türk-Amerikan Yardım Antlaşması”, Ortadoğu, Çev.Belkıs Çorakçı, Bilgi yayn.,
Tanin (14 Temmuz 1947). Ankara 1992), s.90.