dünkü ve bugünkü alevilik

22 Pages·2010·0.6 MB·Turkish

DÜNKÜ VE BUGÜNKÜ ALEVİLİK
DÜNKÜ VE BUGÜNKÜ ALEVİLİK
Hüseyin DEDEKARGINOĞLU1
ÖZET
Alevilik sözlük anlamı olarak da ifade edildiği gibi Ali’nin yanında olmak ya da onun yolun-
da yürümek demektir. Yaklaşık bin dört yüz yıldır bu şekilde algılanan Aleviliğin tarihinde
belli zamanlarda kırılma noktaları olmuştur. Anadolu’daki Aleviliğin son kırılma noktası ola-
rak kabul ettiğimiz 1826’da Yeniçeri ocağının kaldırılmasıyla başlayan süreçte bile Alevilik
anlayışı bakımından büyük farklılaşmalara pek rastlanmadı. Alevi toplumu ocak sistemini,
dedelik kurumunu, musahiplik, görgü ve düşkünlük anlayışını hep canlı tuttu. Dedelerin ise
toplum içindeki misyonları devam etti. İbadet anlayışlarını ve cemlerini gizli saklı yollardan
da olsa devam ettirdiler. 1960–1980 yılları arasında Alevi toplumuna mensup genç kuşağın
bir kısmı inanç ve ideolojiyi birbirine karıştırdı, yüzyıllardır süregelen inanç değerlerinden
uzaklaşmaya başladılar. 1980’den sonra Dünya konjonktüründeki değişiklikler, Avrupa Birli-
ği sürecinde yaşanan olaylar, ülkede iletişim araçları ve medyanın gelişmiş olması kendilerini
boşlukta hisseden bu genç Alevileri inançları hakkında kendi özüne dönmeye yöneltti. Bu
yazımızda Aleviliğin son elli yıla kadar nasıl uygulandığı, günümüzdeki uygulamalarda yapı-
lan doğrular, yanlışlar ve eksikliklerin altını çizmeye çalıştım.
Anahtar Kelimeler: Alevilik, Cem, Dede Ocağı, Dedelik Kurumu, Musahip, Görgü
IN THE PAST AND TODAY ELWİSM
ABSTRACT
Alevism means to take Ali’s side and to follow in his tracks, as the denotation of Alevism indi-
cates. There have periodically been breaking points in the history of Alevism, which has been
perceived in this way during 1400 years. Even in the period of the abolition of Janissary Guild
in 1826, which is accepted as the last breaking point of Alevism in Anatolia, there were no big
differentation in understanding of Alevism. The society of Alevism always kept association
system, the dedelik institution, muhahipship (companionship), good manners and devotion
alive. The missions of the dedes in a society continued. They kept their understanding of
worship and cems even in a secret way. The some youth generation of Alevi society betwe-
en 1960-1980 mixed the faith and ideology, and started to alienate themselves from their
1 Dede Kargın Ocağı Dedesi - Yazar
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELİ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2010 / 56 327
Hüseyin DEDEKARGINOĞLU
longstanding faiths. After 1980, changes in the conjuncture of world, the events happened
in the period of EU, the means of communication and the development of communication
made these young Alevis who felt empty return to self. In this article, I tried to emphasize
how Alevism was applied until the last 50 years and the truth, mistakes and deficiencies in
the practices today.
Key Words: Alevism, Cem, Dede Association, Dedelik institution, Musahip, Good manners
1-Giriş:
Aleviliğin sözlük anlamı kelimenin kendisinden de anlaşılacağı üzere Ali’nin yanında olmak,
Ali taraftarı olmak ya da onun yolunda yürümek demektir. Bu sözlük anlamına bağlı olarak
genel bir tanımla Hz. Muhammed’in ölümünden sonra Hz. Ali’nin halife olmasını isteyen,
onu imam kabul eden, daha sonra ise Şii-Batini inançlara bağlananların tümüne Alevî denil-
miştir. Bilindiği gibi Hz. Ali, İslam peygamberi Hz. Muhammed’in amcasının oğlu, damadı
ve İslam’ın dördüncü halifesidir. İslamiyet içinde önemli bir yeri olan kimsedir.
Peygamberin 632’deki ölümünden sonra yerine kimin geçeceği sorusu Müslümanları ikiye
böler. Başta Peygamberin soyu Haşimoğulları olmak üzere bir grup, Peygamberin soyundan
geldiği, onun damadı olduğu için Ali’nin halife olması gerektiğini öne sürerler. Diğer bir grup
ise Ebubekir’in halife olmasını istemektedir. Ömer de Ebubekir’i desteklemektedir. Ali’yi
destekleyenler Peygamberin son hac dönüşünde Gadir-i Hum’da bir süre dinlenerek binlerce
kişinin önünde “Ben kimin mevlası isem Ali de onun mevlasıdır. Ona dost olana dost, ona
düşman olana düşman ol, ona yardım edene yardım et, onu horlayanı horla, nerede olursa
olsun gerçeği onunla beraber kıl ve benden sonra sizin imamınız Ali’dir.” der.
Peygamber öldüğünde Ali ve yakınları cenaze töreni ile uğraşırken, Peygamberin bazı yakın-
ları Ebubekir’in halifeliğini ilan ederler. Hayber’in fethinden sonra Hz. Muhammed’in mül-
kiyetine geçen Fedek hurmalığının geliri hep yoksullar için harcanmıştır. Hz. Muhammed’in
ölümünden sonra kızı Fatima’ya kalan bu hurmalık Ebubekir’in ”Peygamberlerin mirası
olmaz.” gerekçesiyle Fatima’nın elinden alındı. Ali, Ebubekir’in halifeliğini karısı Fatima’nın
ölümüne kadar kabul etmedi. Fakat İslam içerisinde karışıklığa yol açmamak için daha sonra
Ebubekir’in halifeliğini kabul etti.
Hz. Muhammed’in vasiyetine karşı çıkarak Ebubekir’i halife seçtiren Ömer, Osman’ı da kul-
lanarak Ebubekir’in ölümü üzerine kendisini halife seçtirdi. Ali, İslamiyet’in selameti için
Ebubekir’e biat etmekte kalmadı; halk arasındaki hoşnutsuzluğu ortadan kaldırmak için
Ömer’e yakınlık gösterdi ve yardımcı oldu. İslam imparatorluğu Ömer zamanında kuruldu.
Muaviye onun zamanında Şam valisi oldu, onun desteği ile büyüdü ve güçlendi. Ömer’in
halifeliği 10 yıl kadar sürdü. 644 yılında camide namaz kılarken hançerlenerek öldürüldü.
Ömer, kendisinden sonra halife seçilmek üzere altı kişinin ismini vererek tavsiye etti. Fakat
328 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELİ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2010 / 56
DÜNKÜ VE BUGÜNKÜ ALEVİLİK
bunlardan dördü kendi istekleriyle seçimden çekildiler, geriye kalan Haşimoğullarından Ali
ve Ümeyye oğullarından (Emeviler) Osman’dı. İslam tarihinde ayrılıkların en fazla derinleş-
tiği dönem Osman dönemidir. Ömer zamanında valilik görevlerine getirilen bazı sahabeyi
görevlerinden alarak yerlerine Müslümanların nefretini kazanmış olanları tayin etmesi örnek
olarak gösterilebilir. Halifeliği döneminde Emevileri koruyup kollayan Osman, Hz. Muham-
med zamanında Taif’e sürgün edilen Mervan ve babasını yanına aldı. Hazineden kendisine
lüks saraylar yaptırarak bir safahat ve israf dönemi başlattı. Bu hoşnutsuzlukların sürmesi so-
nucunda olaylar büyüdü ve Osman’a karşı olan Mısırlılar, Küfeliler, Basralılar harekete geçe-
rek Osman’ı halifelikten indirmek üzere Medine’ye doğru yola çıktılar. Ali, Osman’ın isteği
üzerine isyancıları vazgeçirmek için gayret sarf etse de, Ebubekir’in oğlu Mehmet ve arkadaş-
ları evin damından içeri girerek Osman’ı öldürdüler.
Osman’ın ölümü üzerine halife olan Ali’nin ilk işi, Osman’ın katillerini aramak olur. Ali’nin
yapmak istediği işlerden bir tanesi de, Hükümet merkezini Küfe’ye taşımak istiyordu. Hilafe-
tin Haşimilere geçmesi Emevileri rahatsız ediyordu. Ali’nin halife olmasına karşı olanların ba-
şında olan Hz. Muhammed’in son eşi Ebubekir’in kızı Ayşe, Talha ve Zübeyir ile ortak hareket
ediyordu. Şam valisi Muaviye ise Ali’nin halifeliğine karşı çıkıyordu. Cemel harbinde Ayşe ve
yandaşlarını yenerek Basra ve Küfe’ye ilerleyen Ali, Muaviye’nin kendisine biat etmesini istedi;
fakat Muaviye oyalama taktiği güdünce İslam tarihine Sıffın Savaşı diye geçen savaş başladı.
Ali savaşı tam kazanmak üzereyken, Muaviye Kur’an sayfalarını askerlerin mızrakları ucuna
taktırdı. Bunu gören askerlerin “Biz Kuran’a kılıç çekmeyiz.” deyip saldırıdan vazgeçmesi üze-
rine anlaşmazlığın hakem tarafından çözülmesine çalışıldı. Ali ve Muaviye arasındaki hilafet
meselesi, savaştan sonra tarihte “Hakem Olayı” olarak bilinen yöntemle çözülmeye çalışıldı.
Muaviye’nin hakemi Amr İbnül As, Ali’nin hakemi Abu Musa El Eşari dir. Muaviye’nin hake-
mi, Ali’nin hakemini hile ile aldatarak Muaviye’yi halife tayin ettiğini açıkladı.
Hz. Ali’nin halifeliği bir hileye kurban giderken, Ali’nin bu kararı tanıması mümkün değildi.
Ama Muaviye’nin Şam dışında halifeliği kabul edilmese de kaybetmekte olduğu bir savaştan
yine de kazançlı çıkmıştı. Bu olay İslam tarihinde, günümüze kadar sürecek olan bir kavganın
başlangıcı idi. Hakem olayından sonra Muaviye ve Ali taraftarları dışında üçüncü bir grup
oluştu, buna da Hariciler dendi. Bu grup İslamiyet’teki ikiliğin ortadan kaldırılması için buna
sebep olan üç kişiyi (Ali, Muaviye ve As oğlu Amr) öldürmeye karar verdiler. Hz. Ali’nin 63
yaşında sabah namazı sırasında İbni Mülcem adlı harici tarafından öldürülmesiyle dört halife
devri de sona ermiş oldu.
Hz. Ali’nin ölümü üzerine Küfe halkı, Hz. Ali’nin büyük oğlu Hasan’ı hilafet makamına seç-
tiler; ama Şam’da oturan Muaviye, Hasan’ın halifeliğine karşı çıktı ve üzerine bir ordu gön-
dererek Hasan’ın kendisine biat etmesini sağladı. Yapılan antlaşmaya göre Hilafet ölünceye
kadar Muaviye’de kalacak, öldükten sonra Hasan’a geçecekti. Camilerde Hz. Ali’ye sövmek-
ten vazgeçilecekti. Ama Muaviye sözünde durmadı. İktidarı için büyük bir tehlike olarak gör-
düğü Hasan’ı zehirleterek ortadan kaldırdıktan sonra kendisi için Hasan’dan daha tehlikeli
gördüğü Hz. Ali’nin oğlu İmam Hüseyin’i de yok etme planları yapıyordu. İmam Hüseyin,
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELİ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2010 / 56 329
Hüseyin DEDEKARGINOĞLU
Muaviye’ye biat etmemekte kararlıydı. Zaten kardeşi Hasan’ın Muaviye’ye biatına baştan beri
karşı çıkıyordu. Muaviye’nin ölümü üzerine yerine oğlu Yezit geçti. Yezit’e biatı kabul etme-
yen Hüseyin babasının hilafet adına hançerlendiğini, ağabeyinin hilafet adına zehirlendiğini
söyleyerek Küfe’ye doğru yola çıktı. Yolda, Küfe Valisi İbni Ziyad’ın ordusu ve komutanı Hür
İbni Riyad karşıladı, kendisinden Yezit’e biat etmesini istedi ve emirin böyle olduğunu bildi-
rince, İmam Hüseyin buna “Sen binlerce mazlumun kanını üstüne sıçratmış bir katilin söyle-
diklerini emir mi sayıyorsun?” diye cevap verdi. Hüseyin’in karşısında güçlü bir ordu, yanın-
da ise kendisiyle yola çıkan 70 kişi kadar çoluk çocuk vardı. Kerbela denen bu çölde aç susuz
kalmış bir avuç insanın bu ordu ile baş etmesi mümkün değildi. Ya savaş ya da biat etmesi
gerekiyordu. Hüseyin yanındakilere dönerek şöyle dedi: “Ben Yezit’e biat etmem. Ama benim
yüzümden size zarar gelmesini istemem. Beni yalnız bırakın, ama Yezit’in benim başımı kopardı-
ğını duyarsanız, bilin ki o baş biatsızdır.“ Bu konuşmaya rağmen yanındakiler İmam Hüseyin’i
yalnız bırakmadılar. Tarihe “Kerbela Vakası” olarak geçen bu olayda Hz. Muhammed’in soyu,
ehlibeyti Yezit tarafından yok edildi. Hüseyin’in başı kesilerek Yezit’e götürüldü.
Başta da belirtildiği gibi Ali’ye bağlı olan ya da onun tarafını tutan anlamına gelen Alevi kav-
ramı, bu bağlılığın niteliğine göre değişik kimseler ve topluluklar için değişik anlamlarda kul-
lanılmıştır. Ali’nin halife olmasını isteyenlere Şia-Şii denilmiştir. Şiilik İslam içerisinde Sünni
mezhepler olarak adlandırılan Hanefi, Hambeli, Maliki ve Şafi mezhebi dışında bir mezhep-
tir. Sünni, Arapçada Hz. Peygamberin davranış biçimi ve uygulamaları (Sünnet) anlamına
gelmektedir. Daha sonra mezheplerin ortaya çıkmasıyla Şiilik İslam içerisinde Hz. Ali, On
iki İmam, Ehlibeyt sevgisi ile beslenen bir mezhep olmuştur. Kelime anlamı olarak Şiilik ve
Alevilik aynı anlamı ifade etse de; burada Şiilik derken tarihsel gelişimi içinde İran’ın resmi
din anlayışını, Alevilik derken de Anadolu’daki Aleviliği ve bunun uzantısı olan Bektaşiliği
kastetmek gerekir. İran’da Humeyni rejimi ortaya çıkıncaya kadar Türkiye’deki insanların bü-
yük bir bölümü Alevilerin İran yanlısı olduğunu, İran şahına sevgi ve muhabbet duyduklarını
zanneder. İslam’ı anlayışta ve yorumlamada farklı düşünüldüğünü söylerlerdi. Ama daha son-
ra görüldü ki İran’a sempati duyan Aleviler değil, bir kısım Sünni gruplardı. Alevilerin On İki
İmam, Ehlibeyt ve Hz. Ali sevgisi dışında İran ile hiçbir ortak yanı yoktur.
Asıl farklılık, Anadolu’daki Aleviliğin tanrı ve ibadet anlayışındadır. Aleviler tasavvuftan dev-
raldığı vahdeti vücut anlayışla, tanrıyı evrenin her yerinde gören bir inanca sahiptir. Malaz-
girt savaşı sonrası Anadolu kapıları Türklere açılınca, göçebe bir toplum olan Türkmenler
eski din ve inançlarını da koruyarak beraber getirmişlerdir. Arap ve İran kültüründen uzak
kalmayı sağlamışlardır. Eski töre ve geleneklere bağlı kalmışlardır. Örneğin, Alevi cemlerin-
deki “Delil(Çerağ)”ı Sünni İslam içerisinde görmek mümkün değil. İslam’ı kabul ettiklerin-
de, İslam’a mal edilen Arap milliyetçiliğini ve İslam şovenizmini temel alan yaklaşımlara yer
vermeyerek kendi kültürleri ile uyumlu hale getirmeye çalıştılar. İslam’ın bazı özelliklerini
kabul edip bazılarını etmediler.
Sonuç olarak, Alevilik bir din değildir; ama İslam içerisindedir. Bir mezhep değildir. Mez-
hepler ve tarikatlar üstü bir inanış biçimidir. Bu inanış biçimi sadece dinsel yaşamı değil,
330 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELİ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2010 / 56
DÜNKÜ VE BUGÜNKÜ ALEVİLİK
aynı zamanda toplumsal yaşamı da belirlemekte sosyal hayatı düzenleyen bir inanç sistemi
olarak karşımıza çıkmaktadır. Alevilik daha çok Anadolu’ya özgüdür. Burada kastettiğimiz,
Anadolu’yu bugünkü coğrafi sınırlarımız ve bu sınırların etrafından yaklaşık yüz kilometre
daha dışa taşan bir hale şeklindeki alan olarak düşünebiliriz. Çünkü XVI. yüzyılda Vilayet-i
Diyarbekir (Diyarbekir Vilayeti) dendiğinde Harput, Ruha (Urfa), Musul ve Rakka bu vila-
yet sınırları içindeydi. Adana, Gaziantep, Kahramanmaraş ve Halep, aynı vilayet (Vilayet-i
Halep) sınırları içindeydi. Eskiden Anadolu denince, Fırat’ın batı kesiminde kalan coğrafya
anlaşırdı. Fırat’ın doğusuna ise Mezopotamya, bazen de Şam denirdi.
Aleviler, tasavvufi düşünceden etkilenmiş ve Bâtıni inançları benimsemişlerdir. Alevi felsefe-
sinin güzel bir örneği olan Hünkâr Hacı Bektaş Veli’ye ait şiir şöyledir:
Hararet nardadır sacda değildir
Dervişlik hırkada taçta değildir
Her ne arar isen kendinde ara
Kudüs’te Mekke’de Hacda değildir
Yunus Emre ise bir şiirinde;
Bir kez gönül yıktın ise
O kıldığın namaz değil
Yetmiş iki millet dahi
Elin yüzün yummaz değil
Diyerek Alevilerin ibadet anlayışındaki farklılığı çok güzel yansıtmaktadır. Alevilerin tasav-
vuftan devraldığı vahdeti vücut anlayışıyla, tanrıyı evrenin her yerinde gören bir tanrı ve iba-
det anlayışı vardır.
2-Alevilik, Türklere has tek bir inanç ve etnik yapı mıdır?
Son çeyrek yüzyılda Aleviliğin yükselen bir değer olarak algılanmasıyla birlikte Aleviliği do-
ğal mecrasından çıkarıp farklı farklı yerlere çekmeye çalışan ve erken kalkıp eline kalemi alan
kişilerle karşılaşmaktayız. Bunların bir kısmı iyi niyetli, bir kısmı ise planlı ve projeli bir ope-
rasyondur, diye düşünüyorum. Şöyle ki; Cumhuriyet ile beraber başlayan hatta daha gerilere
gidecek olur isek, İttihat ve Terakki ile başlayan bu süreçte gerek Aleviler gerekse Anadolu’da-
ki bütün halklar tek din, tek ırk olarak lanse edilmeye başlandı. Bu teze göre, Anadolu’daki
halkların hepsi etnisite olarak Orta Asya’dan kalkıp Anadolu’ya gelmiştir. Oysa biliyoruz ki;
Anadolu coğrafyası büyük çoğunluğu Türkmenler olmak üzere Kürtler, Araplar, Farslar, Ar-
navutlar, Ermeniler, Çerkezler, Lazlar, Gürcüler, vs. olmak üzere birçok etnisiteyi kapsayan
farklı kültürlerden oluşmaktadır.
Diğer taraftan aynı teze göre inanç bağlamında baktığımız zaman, Anadolu’daki halkların
hepsi inanç olarak İslam dinine inanırlar, yani tamamı Müslüman’dır. Mezhep olarak da Sün-
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELİ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2010 / 56 331
Hüseyin DEDEKARGINOĞLU
ni mezhep grubundan olan Hanefi’dir. Bu mezhebin kurucusu olarak lanse edilen Ebu Hanefi
de, 6’ncı imam olan İmam Cafer’in öğrencisidir. (Bugünkü Hanefi anlayışı Ebu Hanefi’nin
görüşlerini değil, onun öğrencisi olan Ebu Yusuf’un görüşlerini yansıtır.) Bu yaklaşımı biraz
daha ileri giderek ifade edecek olursak; tarikat olarak da Nakşibendî’dir. Günümüzde nüfus
cüzdanlarında din hanesine kişinin dininin yazılıp yazılmayacağı ve din hanesinin kaldırılma-
sı tartışılırken, 1960’lara kadar nüfus cüzdanlarının mezhebi bölümünde “Hanefi” yazardı.
Sen gerçekten ne olursan ol; Alevi misin, Bektaşi misin? Fark etmez ben seni Hanefi ola-
rak kabul ediyorum. Sen de edeceksin diyen bir devlet anlayışı hâkimdi. Hâlbuki Anadolu
coğrafyası çok inançlı, çok kültürlü farklı grupların bir arada yaşadığı bir bölgeydi. Neyse ki,
1972’de çıkarılan nüfus kanunu ile mezhep hanesi çıkarıldı.
Alevilik, Türklerden başka Kürt, Arap, Fars, Arnavut ve Rom (Çingene) gibi çeşitli
etnik grupların da içinde bulunduğu bir inanç sistemidir, bir yoldur. Bunun en güzel
ifadesi de Alevilikteki “Yetmiş iki millete bir nazarda bakmak” anlayışıdır.
Aleviliğin bir yol olduğunu Pir Sultan Abdal bir deyişinde şöyle ifade ediyor:
Kadılar müftüler fetva yazarsa
İşte kement, işte boynum asarsa
İşte hançer, işte kellem keserse
Dönen dönsün ben dönmezem yolumdan
Aleviler bu anlayışın bir sonucu olarak hiç kimseyi din, dil, ırk, renk, cinsiyet ve bölge olarak
birbirinden ayırtmamıştır. Baskıcı yönetimlerle olan ilişkilerini mesafeli tutmuş, meydana
gelen sosyal sorunlarını kendi içinde görgü-sorgu anlayışıyla cemlerde ve dedelerin hakem-
liğinde, Hak meydanında çözmüştür. Osmanlı’nın ya da başka bir devletin mahkemesine de,
kadısına da mihnet etmemiştir.
Alevilik dendiği zaman, bununla ilgili bazı kavram ve terimleri iyi anlayıp irdeledikten sonra
bu kavramlar üzerinde yorum yapmak gerekir. Bu kavramları asıl anlamları ve bugünkü anla-
şılan biçimleriyle aşağıda incelemeye çalışalım:
a. Dede Ocağı
b. Dedelik kurumu
c. Âşıklık kurumu
d. Cem ibadeti ve cemevi
e. Musahiplik anlayışı
f. Görgü, sorgu ve düşkünlük
332 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELİ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2010 / 56
DÜNKÜ VE BUGÜNKÜ ALEVİLİK
3-Dede ocağı nedir?
Aleviliğin temel kurumu dede ocağıdır. Dede ocaklarının ne zaman kurulduğu konusunda
çok farklı görüşler ortaya atılmaktadır. Bunlardan birisi, dede ocaklarının Hacı Bektaş zama-
nında ortaya çıktığı; bir diğeri, Hacı Bektaş döneminden önce de var olduğudur. Üçüncü gö-
rüş ise, ocaklar Safeviler döneminde Şah İsmail tarafından oluşturulmuştur, denilerek Safevi
Hükümdarı Şah İsmail ile Osmanlı Padişahı I.Selim (Yavuz)2 arasında gelişen siyasal çekiş-
melere bağlamaktadır. Tarihi olaylar ve belgeler bu dede ocaklarının Safeviler döneminden
yaklaşık üç yüz yıl kadar önce de var olduğunu göstermektedir: Hacı Bektaş Velâyetnamesi’ndeki
“Hazret-i Hünkâr Velâyet kohusı gösterüp İbrahim Hacı’ya Nazar İtdügidür.”3 başlığı altındaki
Dede Garkınlılar ve Şeyh İbrahim evlatları arasında yaşanan geyik derisi taç olayı ve 1240 yı-
lındaki Babailer hareketini başlatan Dede Garkın’ın her biri keramet sahibi 400 halifesini top-
layarak Dede Garkın sahrasında kırk gün cem yaptıklarını, Elvan Çelebi Menâkıbu’l-Kudsiyye
Fî Menâsıbi’l-Ünsiyye4 adlı eserinde açıkça belirtmektedir. Buradan da anlaşılacağı üzere, Dede
Ocaklarının XIII. yüzyıldan önce de vardır.
“Ocak” kavramını, dedeler ve araştırmacılar arasında net biçimde, ortak bir görüş çerçeve-
sinde tanımlamak çok zor gözükmektedir. Dedelerin büyük bir bölümü Seyyid olduklarını
belirterek, ataerkil bir yaklaşımla soylarını babadan sürerek Ehlibeyt’e dayandırmaktadır.
Dedeler biyolojik olarak ne denli Ehlibeyt’e mensuptur, onu bilemeyiz. Ama aidiyet olarak
bütün ocakzade dedelerin Ehlibeyt soyundan geldiği dedeler ve talip toplulukları tarafından
kabul edilirler.
Alevi topluluklar, dede ocaklarına bağlıdır. Son yıllarda dede ocakları ile ilgili yapılan yorum-
larda ise, aşiret ve boyların beyleri ya da çocuklarının, Emevî ve Abbasî zulmünden kaçan
Ehlibeyt soyundan olan seyyid ve seyyideler ile evlendikleri görüşü dile getirilmektedir. Bu
aşiret ve boy beyleriyle evlenen Ehlibeyt soyundan gelen ailelerin oluşturduğu çevresel inanç
merkezine ve ekolüne “Ocak”, bu ocaklara mensup olan kimselere de “Ocakzade” diyoruz.
İşte bu ocakzade olan ve cem erkânının uygulanmasını sağlayan kişilere de “Dede” ya da“Pir”
denir. Ocakzade olanlar, hangi aşiret ve boya mensup ise bunların talip toplulukları da aynı
aşiret ve boydan olur, diye bir şart yoktur. Herhangi bir dede ocağındaki talipler, dedelerin
bağlı olduğu boydan olabileceği gibi başka boylardan da olabilir. Örn: Dede Garkın ocağının
talip toplulukları başta Kargınlar olmak üzere, Çepni, Bayat, Salur, Demirci, Dedesli, Salman-
lı, Geygel ve Afşarlardan oluşmaktadır. Afşarlar ve Çepnilerin bir kısmı aynı zamanda Hacı
Bektaş Ocağı’nın talipleridir.
Dede ocakları, mürşit ve pir ocakları olmak üzere iki gruba ayrılır:. Bir dede ocağı, ya pir
2 Yavuz sözcük anlamı olarak “kötü, fena” demektir. Fakat kişiye takılan bu lakap onun ünlü olması dolaysıyla,
sonraki yüzyıllarda Yavuz sözcüğüne “güçlü, çetin” anlamı yüklemiştir.
3 Hamiye Duran. Velâyetnâme Hacı Bektâş-ı Veli, s.186-193
4 İsmail Erünsal – A. Yaşar Ocak. Menâkıbü’l Kudsiyye Fî Menasıbi’l Ünsiyye, s.12-17
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELİ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2010 / 56 333
Hüseyin DEDEKARGINOĞLU
ocağı, ya da mürşit ocağıdır. Mürşit, irşat eden, kılavuz, uyarıcı, müritlerine kurtuluş yolu-
nu gösterici, dervişleri yöneten ve yönlendiren, sözü yasa niteliği taşıyan kimsedir. Mürşit,
hem taliplerin hem de pirin üst makamıdır. Kendi sorumluluğunda olan piri, rehberi ve talipleri
dinsel eğitim ve öğretim, yargılama ve karar verme yönünden denetler. Bu nedenle mürşidin
dinsel, toplumsal ve ahlaksal yönden geniş bilgiye sahip olması gerekir. Tarikatın geleceğini
mürşidin eğitimi belirleyeceği için önemi çok büyüktür. Mürşit kavramı da âşıkların dilinde
ve telinde alabildiğince yer almış en önemli kavramlardandır. Her pir ocağı bir mürşit ocağı-
na bağlıdır. Her dede ocağının bir talip topluluğu vardır. Mürşit ocağının talibi, bir pir ocağı
olabileceği gibi doğrudan mürşit ocağına bağlı talip de olabilir. Bu talip topluluğu kendisini
tanımlarken hangi ocağın talibiyse, o şekilde “Falan ocağın talibiyim.” veya “Bizim pirimiz fi-
lanca ocağın mensuplarıdır.” gibi ifadelerle tanımlar. Bir ocağın dedesi, talibinin piridir. Ocak
mürşit ocağı değil, bir pir ocağıysa, bu ocağın da bağlı olduğu bir piri (dedesi) vardır. Bu
durumda o pir ocağının bağlı olduğu ocak, mürşit ocağıdır. Pir ocağı, bağlı olduğu mürşit
ocağının talibidir. Yani hem pirdir, hem taliptir; kendi talibinin piridir, kendi pirinin talibidir.
Kendi pir ise talibinin mürşididir. Mürşit dahi taliptir. O da yolun talibidir. Çünkü Alevilik-
te Yol Cümleden (Her Şeyden) Uludur. Hatır gönül saymak uğruna yol çiğnenmez. Şah
Hatayi’nin dediği gibi;
Gel gönül incinme bizden
Kalsın gönül yol kalmasın
Evvel ahir yol kadimdir
Kalsın gönül yol kalmasın
Başındadır altın tacı
Budur erenler miracı
Keskindir yolun kılıcı
Kalsın gönül yol kalmasın
Günümüz araştırmacılarından bazıları, Anadolu’daki dede ocağı sayısını günden güne artır-
maktadır. Alan araştırması yapan akademisyenler gittikleri yerlerde: “Siz hangi ocağın men-
subusunuz?” diye soruyorlar. Uzmanlar da aldıkları cevabı notlarına ekliyorlar. Çoğunlukla
araştırmacılara verilen cevaplar yalan değil, ama eksik oluyor. Bu eksiklik bazen araştırma
yapan kişinin altyapısının yetersiz oluşundan, bazen de soruyu cevaplandıran ocak mensu-
bunun bilgisizliğinden veya kendilerini belli bir aileye, soya ya da ünlü bir kişiye bağlama
gayretinden kaynaklanıyor. Sonuçta, Alevi ocakları sayısal olarak günden güne fazlalaşıyor.
İşte bu nedenlerden dolayı dede ocağı sayısı günden güne artmaktadır. Yaklaşık 4–5 yüzyıldır
var olan ve bugün de varlığını sürdüren bir ocak olan Pir Sultan ocağını örnek olarak alırsak:;
Pir Sultan 16. yüzyılda yaşadığına göre Pir Sultan’ın babası, amcası veya dedesi, Alevi değil
miydi? Pir Sultan Abdal musahibi olan Ali Baba ile birlikte hangi ocağın dedesi olan pirinin
huzurunda dâra durmuş, önünde diz çöküp ikrar vermişti? Pir Sultan’dan sonra yaşamış olan
Kul Himmet adına kurulan Kul Himmet ocağı için de aynı şeyleri söyleyebiliriz.
334 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELİ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2010 / 56
DÜNKÜ VE BUGÜNKÜ ALEVİLİK
Anadolu’daki ocak sayısı için hep 40 veya 42 telaffuz edilir. Bunlara mürşit ocaklarını da ilave
edersek 48–50 arasında bir ocak sayısı çıkar ki, bizce de olması gereken budur. Bu ocakların
5–6 tanesi mürşit ocağı, diğerleri ise bu mürşit ocaklarına bağlı pir ocaklardır. Ocak sayı-
sının çoğaltılması yanında, yapılan bir diğer yanlışlık ise, “El ele, el Hakk’a bağlı” anlayışı
çerçevesinde bütün ocakların birbirine bağlı olarak gösterilmesidir. Gerek Hacı Bektaş, ge-
rekse adıyla anılan Hacı Bektaş tekkesi, tarihimizde önemli roller üstlenmiştir. Bizlerin, yani
her Alevinin yüreğinde onlara karşı sevgi ve saygı ile gönül bağı olduğu bir gerçektir. Fakat
Anadolu’daki bütün ocakların bağlı olduğu tek merkez değildir. Bütün ocaklar adeta birer
tespih şeklinde birleştirilmekte, bu ocakların başına da sanki tespihin imamesi gibi Hacı Bek-
taş ocağı oturtulmaktadır. Bu görüş, Alevileri tek merkezden idare edebilmek için, Osman-
lının olmasını istediği; ama hiçbir zaman gerçekleştiremediği bir görüştür. 1826 yılında II.
Mahmut zamanında Yeniçeri ocağının kaldırılmasıyla birlikte devleti yönetenler tarafından
Anadolu’daki Aleviliğin ve ocakların köreltilmesi amacıyla tüm ocakların Hacı Bektaş tekke-
sine bağlanması için çaba harcandı. Kısmen de olsa başarılı oldular. Ama bu uygulama talip
toplulukları tarafından hiçbir zaman benimsenmedi. Bir ocağın talibi iken bağlı bulunduğu
ocağı bırakıp, başka bir ocağa bağlanan, özellikle de Hacı Bektaş Ocağı’na bağlanan talip top-
lulukları halk arasında, biraz da küçümser bir ifadeyle “Dönük” diye tanımlanmaktadır.
Özelikle 1980’lerden sonra oluşan bazı dernek ve sivil toplum kurumlarının yöneticileri ocak
anlayışını reddederek, bunun yerine kendi kurmuş oldukları dernek ve vakıfları yerleştirdi-
ler. Bir kısım Aleviler ise ocak anlayışını reddetmemekle birlikte, kendilerinin bağlı olduğu
ocak ile bağlarını koparmak, kabul etmedikleri dedelik ve ocak kurumunu pasivize etmek için
bir çeşit kendi kurdukları ocağa tekkenin adını vererek, kendilerince yola hizmet ettiklerini
zannettiler. İşte bu ve buna benzer yaklaşımlar sonuçta, bazı Aleviler için belki başarı sayıldı.
Ama Alevilik adına önemli bir hata idi. Son bir iki yıl içinde gerek yurt dışında, gerekse yurt
içindeki bu tip sözcülerin Aleviliğin temel kurumlarından olan ocak kurumunu dışlamanın bir
hata olduğunu görmelerini “Hatadan dönmek erdemdir” diye yorumlamak istiyorum. Ale-
vileri köklerinden koparıp başkalaştırmak isteyenlerin bunu başarması mümkün değildir. Bir
diğer yanlışlık ise tekkelerin, türbelerin ve ziyaret yerlerinin ocak gibi algılanmasıdır. Örnek
olarak, Abdal Musa tekkesini verebiliriz. Abdal Musa bir erendir. Anadolu’nun ünlü erenle-
rinden ve ermişlerinden olan Abdal Musa, aynı zamanda ünlü bir ozan ve düşünürdür. Aslen
Horasan’lıdır. Azerbaycan’ın Hoy kasabasına gelmiş ve bir süre orada yaşamış olduğundan,
“Hoylu’’ olarak tanınmıştır. Hacı Bektaş’ın amcası Haydar Ata’nın oğlu, Hasan Gazi’nin oğlu-
dur. 14. yüzyılda yaşadığı ve Osmanlıların Bursa’yı fethi yıllarında Orhan Bey’in askerleriyle
savaşlara katıldığı ve büyük yararlılıklar gösterdiği tarihi kaynaklarda yazılıdır. Hacı Bektaş’ın
önde gelen dervişlerindendir. Antalya’nın Elmalı ilçesine bağlı Tekke köyündeki dergâhı Alevi
ve Bektaşilerce ziyaret edilmektedir. Ama Abdal Musa, bir ocak değildir. Abdal Musa, Hacı
Bektaş ocağından bir dededir. Ocak olabilmesi için kendisine bağlı talip topluluklarının ol-
ması gerekir. Son 20–25 yıla kadar “Biz Abdal Musa talibiyiz.” diyen kimse yoktu. Yine aynı
yanlışlıklar Ahmet Yesevi Ocağı tanımlaması kullanılarak yapılmaktadır. Ahmet Yesevi Ocağı
adında bir ocak yoktur. Hatta Ahmet Yesevi; Alevi midir, Sünni midir? Bu bile tartışmalıdır.
TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELİ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2010 / 56 335
Hüseyin DEDEKARGINOĞLU
Ocak kavramını yukarıda anlattıktan sonra günümüze geldiğimizde, talip topluluklarının
büyük çoğunluğunun hangi ocağın mensubu olduğuna dair bir bilgi sahibi olmadığı ya da
ocağın adını söylemekle birlikte ocak hakkında detaya giremediğini görmekteyiz. Oysa, bir
talip bağlı olduğu ocağı yani pirini ve pirin bağlı olduğu ocağı yani mürşidini bilmelidir. Eğer
pir kendisi görülüp sorulmadan cemde posta oturuyorsa, talip pirine de bazı soruları sorar:
“Pirim sen görgüden geçmedin; ama bizleri görgüye çağırıyorsun: Önce senin görülmen ge-
rek.” diyebilir. İşte piri görecek olan da mürşittir.
Mürşit ocağı olarak hep yedi ocaktan bahsedilir ama üzerinde görüş birliği sağlanan ilk dört
ocak olarak: Hacı Bektaş, Dede Garkın, Ağuçen ve Baba Mansur ocağını bir de bugünkü
İran coğrafyasındaki Sultan Sahak ocağı’nı sayabiliriz. Bunların dışında bir iki tane de ko-
numları netlik kazanmamış ocaklar vardır.
4-Dedelik nedir ?
Dedelik, Aleviliğin biçimlenmesi ve sistemleşmesinde en etkin öğedir. Aleviliğin toplumsal
ve inançsal oluşumunda dedelik temel rol oynar. Bugüne kadar yaşanan bütün olumsuzluk-
lara karşın en az bin yılı aşkın bir süredir bu inancı ve kültürü bu güne kadar iki kurum üst-
lenerek getirmiştir. Bunların hakkını teslim etmek gerekir: Bu kurumların birincisi Dedelik,
diğeri ise Âşıklık (Zâkirlik) Kurumu olmak üzere esas pay dedelik kurumuna aittir. Alevili-
ğin biçimlenmesi ve sistemleşmesindeki en önemli etken olan dedelik kurumunu göz ardı
etmek ve dedelerin sistem içindeki yerini görmezlikten gelmek tümüyle yanlış olur. Çünkü
Alevilikte dinsel hiyerarşinin başında dede vardır. Dede dinsel yapının direğidir.
Dede talip topluluklarının üzerinde; hem toplumsal önder, hem dinsel önder, hem de bilge-
liği kişiliğinde toplayan çok yönlü, yol gösterici, karizmatik bir kişiliktir. Özellikle son 500
yılda yani 16.yüzyıldan sonra devletin bunca baskı, yıldırma ve yok etme hareketlerine karşı,
yazılı kaynaklardan çok sözlü kültüre dayanan; dilden dile aktarılarak bugünlere kadar getiri-
len Alevi inancı ve bu inanç sistemi içerisindeki ritueller; Dedeler tarafından “Dilden dile”,
aşıklar tarafından “Telden tele” aktarılarak yüzyıllardan günümüze taşınmıştır. Dede ocakları
ve buradaki dedeler aynı zamanda her türlü baskıya karşı Aleviliği gizli saklı yollarla yaşatan,
eğiten, birer üniversite olmuştur.
Esasında dedelik kurumu ve ocak anlayışını bir bütün olarak ele almak gerekir. Çünkü dede-
ler mensup olduğu dede ocakları ile tanınır ve anılırlar. Alevilikte dedenin; Küskünlerin ba-
rıştırılmasında, çözülemeyen davaların hallinde etkisi büyüktür. Kötü huylar edinmiş talip-
lerin bu huylarından vazgeçmesinde dedenin telkin ve tavsiyelerinin önemli ölçüde ağırlığı
vardır. Dedeler insanları ayrıştıran değil birleştiren bir düşünce yapısına sahip olmalı ve alçak
gönüllü olmalıdır. Alevilerin büyük aşıklarından olan Hatayi’nin bir deyişinde belirttiği gibi:
Hatayi’m hal çağında
Hak gönül alçağında
Bin hactan yeğrektir
Bir gönül al çağında
336 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELİ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2010 / 56