Drugverslaafde ouders met jonge kinderen : concept- en methodiekontwikkeling voor opvoedingsondersteuning in een residentiële setting

203 Pages·2002·3.1 MB·Dutch

by  Derluyn, I., Calle, D., Vanderplasschen, W., & Broekaert, E.

Inhoudstafel

WOORD VOORAF 3
INLEIDING 4

DEEL 1: EEN TYPERING VAN DE DOELGROEP 7
Inleiding 8
Hoofdstuk 1: Kenmerken van de doelgroep en de opvoedingssituatie 9
1.1 Ouder-, kind- en omgevingskenmerken 9
1.2 Kenmerken van de opvoedingssituatie 10
1.3 Samenhang van de kenmerken van de doelgroep 15
Hoofdstuk 2: Een model van de opvoedingssituatie 22

DEEL 2: DRAAIBOEK VOOR HET OPZETTEN VAN EEN RESIDENTIËLE
SETTING VOOR DRUGVERSLAAFDE OUDERS MET JONGE KINDEREN 26
Inleiding 27
Hoofdstuk 3: Theoretisch kader en doelstellingen 28
3.1 Theoretisch kader 28
3.2 Doelstellingen 31
Hoofdstuk 4: Het behandelingstraject 33
4.1 Verwijzing 33
4.2 Inclusie- en exclusiecriteria 34
4.3 Het eigenlijke behandelingstraject 36
Hoofdstuk 5: Structurele aspecten van de voorziening 42
5.1 Capaciteit en doelpubliek 42
5.2 Infrastructuur 44
5.3 Het behandelend team 47
Hoofdstuk 6: Het programma 51
6.1 Algemene elementen 51
6.2 Ondersteuning van de ouder 56
6.3 Ondersteuning van het kind 59
6.4 Relatie met de omgeving 65
6.5 Pedagogische ondersteuning 68
6.6 Integratie van verschillende programma-elementen 70

1
Hoofdstuk 7: Specifieke doelgroepen 73
7.1 Zwangere vrouwen 73
7.2 Moeders met een pasgeboren kind 75
Hoofdstuk 8: Nazorg 78
8.1 Het halfweghuis 78
8.2 Ambulante begeleiding 81

DEEL 3: IMPLEMENTATIE VAN OPVOEDINGSONDERSTEUNENDE
METHODIEKEN IN EEN RESIDENTIËLE SETTING VOOR DRUGVERSLAAFDE
OUDERS MET JONGE KINDEREN 83
Inleiding 84
Hoofdstuk 9: Opvoedingsondersteuning in een residentiële voorziening 85
9.1 Wat is opvoedingsondersteuning? 85
9.2 Visie op opvoedingsondersteuning 87
9.3 Opvoedingsondersteuning in het programma 89
Hoofdstuk 10: Individuele opvoedingsondersteuning 95
10.1 Individuele begeleiding 95
10.2 Handelingsplanning 98
10.3 Video-interactiebegeleiding 100
10.4 Andere methodieken van individuele opvoedingsondersteuning 115
Hoofdstuk 11: Opvoedingsondersteuning in groep 118
11.1 Oudercursussen 118
11.2 Oudergroepen 124
12.3 Andere methodieken van opvoedingsondersteuning in groep 128

DEEL 4: KWALITEITSBEWAKING EN EVALUATIE 130
Hoofdstuk 12: Kwaliteitsbewaking en evaluatie 131
12.1 De noodzaak van kwaliteitsbewaking 131
12.2 Evaluatie van een residentieel ouder-kindprogramma 132
12.3 Evaluatie van het implementatiesproces van VIB in de Tipi 135

LITERATUURLIJST 137
BIJLAGEN 149

2
WOORD VOORAF

Convenantwerking
In de periode 1999-2001 ontwikkelde VAD op basis van een convenant met de Vlaamse
overheid, een aantal concepten en methodieken, waarbij zowel theorievorming als de
ontwikkeling van nieuwe modellen voor nieuwe doelgroepen aan bod kwamen. Op die
manier kon worden ingespeeld op een aantal maatschappelijke ontwikkelingen.

Druggebruikers met jonge kinderen
Bij de operationalisering van deze nieuwe concepten werd vanuit de sector zelf, geïnspireerd
door een project met kinderen van alcoholisten, het voorstel gelanceerd om een project te
ontwikkelen naar druggebruikers met jonge kinderen. Bedoeling was om de kennis terzake te
bundelen en bruikbare werkvormen te ontwikkelen om de doelgroep ‘druggebruikers met
jonge kinderen’ te ondersteunen.
De concept- en methodiekontwikkeling naar deze doelgroep werd opgesplitst in twee fasen:
in een eerste fase werd een vooronderzoek uitgeschreven met een literatuurstudie en een
verkenning van bestaande initiatieven en werkvormen in het hulpverleningsproces. Het
rapport van dit vooronderzoek, dat door De Kiem werd gerealiseerd, is beschikbaar op VAD.

Op basis van de resultaten van de voorstudie werd in een tweede fase een pilootproject
uitgeschreven, waarin de ontwikkeling en toepassing van één of meerdere werkvormen
werden beoogd. Bij de beoordeling van de projecten werd gekozen om twee pilootprojecten
in een verschillende setting uit te werken, met name in een residentiële en in een ambulante
werkvorm.

De Kiem zorgde voor de invulling van een werkvorm om met ouders met jonge kinderen in
een residentiële setting te werken. Het MSOC van Genk binnen de CAD Limburg werkte
een ambulant programma uit.

In voorliggend draaiboek wordt de implementatie van opvoedingsondersteunende metho-
dieken in een residentiële setting voor drugverslaafde ouders met jonge kinderen
beschreven. Het is een lijvig draaiboek waarin zowel de achtergronden als het programma,
de implementatie en de evaluatie uitgebreid worden beschreven. We hopen dat dit draaiboek
inspirerend zal zijn voor andere hulpverleners en handvatten kan aanreiken om in de praktijk
met deze doelgroep te gaan werken.

Marijs Geirnaert
directeur VAD

Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen (VAD)
E. Tollenaerestraat 15
1020 Brussel
Tel: [phone]
Fax: [phone]
e-mail: [email protected]
website: www.vad.be

3
INLEIDING

Het laatste decennium is er in het werkveld en in wetenschappelijk onderzoek een stijgende
interesse voor de drugproblematiek van specifieke cliëntgroepen. Ook voor de doelgroep van
drugverslaafde ouders met jonge kinderen komt steeds meer aandacht. Zo schreef de
Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen (VAD) in het najaar van 2000 een
vooronderzoek uit rond opvoedingsondersteuning voor drugverslaafde ouders met jonge
kinderen (Derluyn, Vanderplasschen & Broekaert, 2000). In dit onderzoek werd een
inventaris gemaakt van een aantal modellen1 en opvoedingsondersteunende methodieken
die gebruikt worden in de hulpverlening aan en ondersteuning van drugverslaafde ouders en
hun kinderen.

Uit dit vooronderzoek groeide het huidige project, eveneens uitgeschreven en gefinancierd
door de VAD Dit residentiële luik van het project werd toegewezen aan vzw De Kiem en aan
de Vakgroep Orthopedagogiek van de Universiteit Gent, in samenwerking met het Centrum
Kinderzorg en Gezinsondersteuning (CKG) Zonneheuvel te Zottegem.

Voorliggend project heeft de bedoeling om de concept- en methodiekontwikkeling voor
pedagogische ondersteuning in een residentiële setting voor drugverslaafde ouders met
kinderen te beschrijven en verder uit te bouwen. Hierbij kunnen twee belangrijke
doelstellingen onderscheiden worden:

De eerste doelstelling was de implementatie van een opvoedingsondersteunende methodiek
binnen de Tipi, een residentieel programma voor drugverslaafde moeders met jonge
kinderen (0 tot 6 jaar) in therapeutische gemeenschap De Kiem (Oosterzele – België).
De Tipi bestaat sinds 1996 en biedt als enige voorziening in Vlaanderen residentiële
hulpverlening aan drugverslaafde moeders en hun kinderen. De Tipi biedt momenteel plaats
aan vier moeders en zes kinderen. De voorziening – die nauw verbonden is met de werking
van de therapeutische gemeenschap – werd in de voorbije jaren op een aantal punten
gewijzigd. Bovendien werd door het team steeds meer de nood ervaren om het aspect
‘opvoedingsondersteuning’ verder uit te werken.
Het vooronderzoek en het huidig project boden belangrijke kansen om het opvoedingsonder-
steunende programma verder uit te bouwen en te verdiepen. De keuze viel hierbij op ‘video-
interactiebegeleiding’, een methodiek die afgeleid is van ‘videohometraining’ en waarbij
door middel van het opnemen en bespreken van video-opnames gewerkt wordt rond de
basiscommunicatie tussen ouder en kind. Met het oog op de implementatie van deze
methodiek volgden twee medewerkers van de Tipi een opleiding in Nederland en kreeg deze
methodiek een vaste plaats in het programma.
Tenslotte was aan de implementatie ook een beperkte wetenschappelijke opvolging van
deze methodiek verbonden2.

De tweede doelstelling van dit project betreft de ontwikkeling van een draaiboek dat als
leidraad kan dienen voor het opzetten van opvoedingsondersteuning binnen een
residentiële setting voor drugverslaafde ouders met jonge kinderen3. Dit draaiboek
wil een praktisch instrument zijn en een ondersteuningsmiddel voor residentiële

1 Met modellen wordt verwezen naar een aantal residentiële en ambulante opvang- en ondersteuningswijzen voor
deze doelgroep, zoals crisisopvang voor ouder en kind, ambulante begeleiding van de moeder, netwerkvorming
tussen verschillende voorzieningen, residentiële opvang van het kind,….
2 Deze evaluatie werd uitgevoerd door studenten uit de 3de licentie pedagogische wetenschappen – optie ortho-
pedagogiek van de Universiteit Gent, met name door De Groote Isabel, De Saeger Kirsten, De Vylder Peggy,
Noerens Veerle, Smet Diane en Verraes Annelies.
3 Gezien ‘opvoedingsondersteuning’ de centrale focus van dit draaiboek vormt, komt het aspect ‘verslavingszorg’
in dit draaiboek minder aan bod en verwijzen we hiervoor naar de hierrond uitgewerkte literatuur en methodieken
(o.a. Broekaert et al., 1996).
4
voorzieningen die hun werking willen aanpassen aan de noden van drugverslaafde ouders
met jonge kinderen.

Om dit draaiboek uit te werken werden verschillende elementen samengebracht. De werking
in de Tipi werd van dichtbij gevolgd: opvolgen van het implementatieproces van video-
interactiebegeleiding, aanwezigheid bij verschillende opvoedingsondersteunende methodie-
ken, de teamvergaderingen en informatiesessies en het bespreken van verschillende
elementen uit de Tipi-werking met diverse betrokkenen.
Om deze informatie verder uit te diepen werd ook een aantal andere initiatieven bezocht. In
Vlaanderen werden drie Centra Integrale Gezinszorg bezocht, twee moeder-
kindvoorzieningen voor moeders met postnatale depressieve of psychotische stoornissen en
een centrum voor ambulante begeleiding dat veel expertise heeft in het werken met video-
hometraining. In Nederland (Paterswolde) werd een bezoek gebracht aan een residentiële
voorziening voor drugverslaafde ouders met kinderen.
Tenslotte werd informatie verzameld omtrent opvoedingsondersteuning bij verschillende
organisaties die op dit vlak over de nodige deskundigheid beschikken (bijvoorbeeld KOPP-
cursussen, Bond van Grote en Jonge Gezinnen,…), werd een studiedag rond
opvoedingsondersteuning in groepen bijgewoond (Rotterdam) en werd er overlegd met het
ambulante luik van dit VAD-project.

Voorliggend draaiboek bestaat uit vier grote delen.
In het eerste deel wordt een typering van de doelgroep van drugverslaafde ouders met
jonge kinderen gegeven als achtergrond bij het draaiboek.
Het tweede deel gaat in op aspecten van het theoretisch kader, het behandelingstraject,
structurele aspecten van de voorziening, inhoudelijke en programma-elementen, de
begeleiding van specifieke doelgroepen en het nazorgprogramma.
In het derde deel – dat eigenlijk als onderdeel van het tweede deel kan gezien worden –
wordt ingegaan op de concrete implementatie van diverse opvoedingsondersteunende
methodieken in een residentiële voorziening voor drugverslaafde ouders met jonge kinderen.
Zowel methodieken voor individuele opvoedingsondersteuning als opvoedingsondersteuning
in groepen krijgen hier een plaats.
Tenslotte krijgen kwaliteitsbewaking en de evaluatie van het project een plaats in het vierde
deel van dit draaiboek.
Na elk hoofdstuk kan de lezer een korte samenvatting vinden van het voorgaande hoofdstuk.

We staan nog even stil bij de in dit draaiboek gehanteerde terminologie. Dit draaiboek richt
zich op drugverslaafde ouders, hoewel het in de praktijk vaak gaat om moeders. In dit
draaiboek wordt gekozen voor de term ‘ouder’, behalve waar het gaat om de concrete
werking van de Tipi of bij de bespreking van specifieke elementen die eigen zijn aan het
vrouw-zijn of aan het moederschap.

Het draaiboek richt zich op de doelgroep van drugverslaafde ouders met jonge kinderen. Het
gaat hier concreet om kinderen tussen nul en zes jaar.

Wat bedoeld wordt met het begrip opvoedingsondersteuning komt aan bod in het derde deel
van dit draaiboek.

We willen deze inleiding afronden met een speciaal woord van dank. Vooreerst willen we de
moeders, de kinderen en de stafleden van de Tipi en ook alle andere bewoners en stafleden
van De Kiem bedanken.
Daarnaast willen we een woord van dank richten tot alle voorzieningen die meegewerkt
hebben aan de interviews en bezoeken of op een andere wijze informatie hebben verstrekt.
Een woord van dank ook aan de derde licentiestudenten orthopedagogiek van de Universiteit
Gent die instonden voor de wetenschappelijke opvolging van de methodiek video-
interactiebegeleiding.
5
Tenslotte willen we in het bijzonder de leden van de stuurgroep van het project danken, met
name Dirk Vandevelde, Dirk Calle en Ilse Derluyn (De Kiem), Eric Broekaert en Wouter
Vanderplasschen (Vakgroep Orthopedagogiek – Universiteit Gent), Mark Vindevoghel (CKG
Zonneheuvel – Zottegem) en Marijs Geirnaert en Geert Verstuyf (VAD-Brussel).

6
DEEL 1

E
EN TYPERING VAN DE DOELGROEP

7