dpt sonrası yozgat'ın sosyo - ekonomik gelişimi

27 Pages·2016·0.37 MB·Turkish

DPT SONRASI YOZGAT’IN SOSYO - EKONOMİK GELİŞİMİ
Yüksel KAŞTAN1
Özet
İller arasında gelişmişlik farklarının belirlenebilmesi için gelişmişliğin tanımlanması ve belirli bir
gelişmişlik düzeyine ulaşmada sağlanan başarının bu tanıma göre değerlendirilmesi gereği açıktır. DPT tarafından
yapılan çalışmada ekonomik ve sosyal alanlardan seçilen çeşitli göstergeler yoluyla “gelişme” olgusunun bir
anlamda tanımı da yapılmaktadır. Bu olgu çok boyutlu ve soyut bir kavram olduğundan istatistik tekniği aracılığı
ile ölçülebilir ve somut bir yapıya indirgenmiştir ve bunun sonucunda illerin gelişmişlik düzeyleri belirlenmiştir.
Genellikle gelir artışlarıyla ölçülen ekonomik büyüme, toplumsal gelişmişliği tam olarak açıkla-
yamadığından, sadece talep genişlemesini açıklayabilen dar kapsamlı bir veri olarak kabul edilmektedir.
Gelişme kavramı ise fiziki kapasite büyüklüğü ve gelir artışı gibi iktisadi gelişmelerle birlikte bunların gelir
grupları, sosyal ve ekonomik birikimlerin belirtildiği bir bütünü yani toplumsal gelişme seviyesini göster-
mektedir. Sonuç olarak bu çalışmaya konu olan sosyo-ekonomik gelişme, kişi başına düşen milli gelirin
arttırılması şeklinde tarif edilen iktisadi büyüme kavramının yanında yapısal, insani gelişmeyi içine alan ve
belirlenebilen bütün sosyal değişkenlere de yer vermektedir.
Bu çalışma bir sosyal tarih çalışması niteliğinde olup Yozgat’ın DPT sonrası nüfus, eğitim, sağlık,
ekonomi, sanayi, tarım gibi sosyo-ekonomik gelişimi incelenerek sonuç ortaya koyulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Yozgat, DPT, sosyo-ekonomik, gelişme.
Abstract
Social And Economic Development Of Yozgat After Dpt2
In order to determine the difference of the development between cities,the definition of development
and the evaluation of the success in reaching a certain development according to this definition is necessary.
In this study made by DPT the definition of “development” notion has been made by several indications se-
lected from economical and social areas.
As this notion is multi-dimension and an abstract term,it is reduced to concrete structure and can be measured
by statistic method. As a result of this,the development level of the cities has been defined. The economical develop-
ment generally measured by income-increase can’t explain the social development completely. So it is accepted as a
low-extent data which explains only the demand-increases.The term of the development indicates the economic de-
velopments like the physical capacity-increase and income-increases.Besides, it indicates the income groups and the
whole which social and economical accumulation are explained. Meanwhile it shows the level of social development.
As a consequence,the topic of this study the socio-economic development contains the term of eco-
nomical growth which described as the increase of social income for a person. It also contains the structural
and all definable social modulations which include the personal development. In this study,socio-economic
1Doç.Dr.Yüksel KAŞTAN, Akdeniz Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, [email protected] .
2State Planning Organization
424
development of Yozgat such as population,education, health, economy, industry and agriculture have been
analyzed after DPT and so the study has been bruoght to consequence.
Keywords: Yozgat, DPT, social, economic, development.
1. Giriş
“Büyüme”, “Kalkınma” ya da “Gelişme” kavramları birbirine eşit gibi görünseler de birbirinden
farklı anlamlar taşımaktadırlar. Esasen II. Dünya Savaşı sonrasında dünya ABD ve SSCB olmak üzere iki
kutuplu hale gelir. Artık bu iki kutup kendi bölgeleri içinde kendilerini eksene koyup diğer ülkeleri kendi
ölçütlerince derecelendirerek yukarıdaki kavramları oluştururlar. 1960 yılına kadar “kalkınma ve gelişme”
kavramları büyük oranda bir ülkenin GSYH’sına bağlı olarak tespit edilmektedir. Kalkınmada GSYH’yı
oluşturan temel amaç, tarımdan ziyade, sanayi ve hizmetler sektörleri doğrultusunda üretim ve istihdam ya-
pısını dönüştürmek olarak algılanır. Bu nedenle Fert Başına Düşen Milli Gelir ülke refahındaki değişimlerin
temel göstergesi kabul edilir. 1970’li yıllarla birlikte kalkınma kavramının yeniden tanımlanması ihtiyacını
ortaya çıkarır. Gelişmeyi, toplumsal boyutlarıyla da tanımlama amacı taşıyan yeni yaklaşım, ekonomik bü-
yüme kavramı yanında; eğitim, sağlık, kültürel gelişmeleri de göstergeleri içine alır.
Planlı döneme kadar ülke içerisinde bölgeler ve iller arasındaki gelişmişlik farklarını ortaya koyan
herhangi bir planlı çalışma yapılmaz. 1961 Anayasası gereği 1963 yılında DPT’nın kuruluşu sonrasında artık
bazı yerlerin gelişmişlik açısından diğer illere göre geride olduğunun farkına varılır. Daha sonra bu farkın
ne ölçüde olduğu tespit edilmeye başlanır. 1960 yılı sonlarına doğru il ve bölgelerin gelişmişlik derecesini
ölçmede dünyada “Taksonomi Yöntemi” kullanılmaya başlanır. Türkiye bu yönteme göre 1963-70 yılları
verileri ışığında illerin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyleri belirlenmek istenir. Bu amaçla 1963-70 yılları
arası 1968 yılı program kararnamesiyle DPT tarafından 8 ayrı ana başlık ve 53 değişken kullanılarak incele-
nir ve elde edilen sonuçlara göre illerin gelişmişlik sıralanışı yapılır. Bu sıralamada diğer illere göre daha az
gelişme gösteren olan illere “Kalkınmada Öncelikli İller (KÖY)” adı verilerek gelişmeleri için programlarda
daha çok yer verilmeye çalışılır. KÖY’in tespiti yapılırken illerin nüfusu baz alınır ve tespit edilen illerin
nüfuslarının toplamının ülke nüfusunun yarısını geçmemesine dikkat edilir (DPT,1972).
DPT tarafından yapılan bu taksonomi yöntemine göre ülkenin sosyo-ekonomi bakımından gelişmiş-
lik düzeyi 0.883 olarak ortaya çıkar ve bu ortalamanın üzerinde kalan il ve bölgeler gelişmiş, altında kalan
bölge ve iller ise az gelişmiş olarak nitelendirilir. KÖY kapsamına giren iller bu tabloya göre DPT tarafından
ülke ortalamasının altında kalan iller Muğla ve Nevşehir hariç bırakılırken ülke ortalamasından daha iyi du-
rumda olan Yozgat, Edirne, Gaziantep dâhil edilir (Sarıca, 1991: 533-535).3
DPT 1963 yılından sonra ülkede bazı bölgelerin geri kalmış olması nedeniyle anayasa gereği beş
yıllık kalkınma planları hazırlayarak bölgeler arasındaki gelişmişlik farklarını gidermeye çalışır. 1963-70
yılları arasında ülkedeki planlamalar coğrafi bölgelere göre yapılmaz. Planlı dönemde ülke 16 bölgeye ayrılır
ve yatırımlar bu bölgelere göre planlanır. 1968 programında Yozgat yatırım teşviki alacak iller arasında yer
alır. İl I.BYSKP’da 9. bölge kapsamı içerisinde yer alır. İl 1995 yılındaki bölge ayrımında ise 2. derece KÖY
içerisinde yer alır (DPT, 1985).
1960 sonrası ülkede vergi alanında önemli reformlara gidilerek yatırımların teşvik edilme politika-
sına ağırlık verilir. 19 Şubat 1963 tarih ve 202 sayılı kanunla 193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nda değişiklik
3Adıyaman, Ağrı, Artvin, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Malatya, Erzurum, Erzincan, Gaziantep, Gümüşhane, Hakkâri,
Muş, Kars, Malatya, Kahramanmaraş, Mardin, Siirt, Sivas, Tunceli, Şanlıurfa, Van.
425
yapılarak yatırım indirimine gidilir. Buna göre yatırımın öz kaynaktan karşılanan kısmına uygulanacak oran
genel olarak % 30, tarımda % 40, gelişmemiş bölgelerdeki yatırımlarda da % 50 olarak uygulanması öngörü-
lür. 27 Haziran 1963 tarih ve 261 sayılı Kanun ile Bakanlar Kurulu’na, ürünlere ihraç gücü kazandırmak ama-
cıyla teşvik edilecek ihraç fiyatlarındaki vergi, resim, harç ve benzer tesirler icra eden diğer mükellefiyetleri
muaflık ve istisnalar şeklinde, yine 14 Mayıs 1964 tarih ve 474 sayılı Kanun ile yatırım amaçlı ithalatlarda
damga vergisi ve diğer resim ve harçlarda indirimlerde bulunulacağı gibi tedbirlere başvurulur. 27 Temmuz
1967 tarih ve 933 sayılı Kanun ile bölgelerin gelişmesi için teşvik uygulaması getirilir (DPT, 1963: 471-476).
Bu dönemde teşvik uygulamaları daha çok sanayi gelişme fonları (gıda sanayi, orman ürünleri sana-
yi, kimya sanayi, demir çelik ve demirden gayri metaller sanayi, taşıt sanayi, makine imalat sanayi, çimento
sanayi, organize sanayi bölgeleri fonu, küçük sanayi siteleri fonu, ulaştırma ve depolama, yaş meyve ve
sebze, tarım ürünlerini değerlendirme, hayvancılık), madencilik geliştirme fonları (çinko, cıva, asbest, bakır)
turizm geliştirme fonları, ihracatı geliştirme fonları ve sermaye piyasasını destekleme fonu gibi sektörlere
verilir. Böylece daha çok ithal ikameci, kapasite oluşturucu ve sanayileşmeyi hızlandırıcı tedbirlerin gerçek-
leştirilmesine çalışılır (DPT, 1967: 116-117).
III. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda sanayinin ülke sathına yayma çalışmalarına paralel olarak KÖY’e
de götürüleceği belirtilir. Ülkede gerek KÖY ve gerekse diğer yörelere sanayinin gelişebilmesi için “Organi-
ze Sanayi Bölgeleri” kurulmaya çalışılır ve bu sayede bölgelerin gelişmesine yardımcı olunması düşünülür.
Bu nedenle Organize Sanayi Bölgeleri için teşvik uygulamasına gidilir ve bu sayede uygulamanın ülke sat-
hına yayılması planlanır (DPT, 1973: 948-949).
1990 yılında 89/14685 numaralı ve 24.10.1080 sayılı Kararname ekinde “yatırımların döviz kazandı-
rıcı hizmetlerin ve işletmelerin teşviki ve yönlendirilmesine ait esaslar” hakkındaki kararla özel önem taşıyan
sektörlerle, asgari ölçülerde teşvik edilecek alanlar belirlenir ve artık buna göre devlet yatırımları program-
lanır. DPT Döneminde 1963’ten 2000 yılına kadar 7 adet beş yıllık kalkınma planı uygulanır. Bu kalkınma
planları ile ülkede öncelikle KÖY, sonra kalkınma kutupları ve diğer iller geliştirilmeye çalışılır.
İl 1972’de KÖY’de 1. Derece iller arasındadır. Yozgat sosyo-ekonomik gelişmişlik bakımından ül-
kede 1972’de 62. sırada, 1996 yılında 58. Sırada, 2003 yılında 64. Sırada, 2010’da 62. Sırada, 2013 yılında
62. sırada yer alır. İl 2003 yılında 3. derece gelişmiş iller arasındadır.
2. Demografik Göstergeler
Yozgat 1960 yılı nüfus sayımı verilerine göre Tablo 1’de görüldüğü gibi 402 400 nüfusa ve kilo-
metrekareye 29 kişi nüfus yoğunluğuna sahiptir (DİE, 1960). Bu tarihlerde ilin nüfus yoğunluğu ülkeden
daha azdır. 1970 yılında Yozgat’ın 469 575 nüfusu vardır (DİE,1970). 1990 yılı nüfus sayımı verilerine göre
Yozgat’ın nüfusu 589 150’e, yoğunluğu da 41’e yükselir (DİE,1990). 2000 yılı nüfus sayımı verilerine göre
Yozgat’ın nüfusu 682 919, yoğunluğu 49’a ulaşır (DİE,2000). 1960-2000 yılları arasında ilin nüfusu 1,6 kat
artar. 2013 yılına gelindiğinde ise ilin nüfusu 444 211’e ulaşırken yoğunluğu 32’dir (TÜİK, 2013).
Nüfus 1960 Yoğunluk Nüfus 1990 Yoğunluk Nüfus 2000 Yoğunluk Nüfus 2013 Yoğunluk
Yozgat 402 400 29 579 150 41 682 919 49 444 211 32
Türkiye 27 754 820 35 56 473 035 73 67 803 927 88 76 667 864 100
Tablo 1: Nüfus ve Yoğunluk (Km2/Kişi) Dağılımı (DİE,1960; DİE,1990; DİE,2000; TUİK,2013)
426
Ülke genelinde bir nüfus patlaması yaşanan 1950-1980 döneminde, ülke nüfusu % 116 büyüyerek iki
katını aşmıştır. Aynı dönemde nüfusu yalnızca % 55 dolayında büyüyen Yozgat’taki artış ülke genelindekinin
yarısından azdır. Böylece il nüfusunda 1927-1980 arasında gerçekleşen büyüme % 141 olurken, ülke gene-
linde % 228 artarak 3,5 katına çıkmıştır. İl nüfusunun yavaş artmasının en önemli nedeni il ekonomisinin nü-
fusa yeterli iş olanakları yaratamaması ve nüfusun bir bölümünün iş bulmak amacıyla il dışına göç etmesidir.
Yozgat’ta 1950’lerin ikinci yarısında başlayan göç hareketi il nüfusunun gelişmesini olumsuz yönde etkiler.
1955-60 döneminden sonra nüfus artış hızı hep ülke genelinin altındadır. 1975-80 arasında göç hareketinin
çok şiddetlenmesi nedeniyle nüfus artış hızı binde 1,6’ya dek düşer. Aynı dönemde ülke genelinde nüfus artış
hızı binde 20,7’dir.
1950’de çalışma çağındaki nüfusun iş nüfusu içindeki % 58,4’lük payı % 57,6 olan ülke ortalaması-
na çok yakındır. Ancak izleyen yıllarda bu grubun payı giderek azalır. Bu pay 1960’da % 52’ye, 1975’te de
% 49,9’a kadar düşer. Ülke genelinde ise bu oranlar sırasıyla % 55,2 ve % 55,5’dir. 1965 yılında Yozgat’ın
nüfusu 437 883, yoğunluğu 31 kişi iken 1970 yılında nüfusu 469 520’ye, yoğunluğu ise 35’e yükselir. Türki-
ye’de 1965’te yoğunluk 41 iken 1970’de 46’dır. Yozgat’ın 1975 yılında nüfusu 500 371, oranı % 1, 24 iken
1985 yılında ise nüfusu 545 301, oranı % 1,08’dir.
Yozgat doğurganlık düzeyi yüksek olan illerden biridir. 1965-70 dönemine ilişkin bir araştırmaya
göre, ilde kaba doğum hızı ülke ortalamasının çok üzerindedir. Bu nedenle, ilde 0-14 yaşlardaki genç nüfusun
payı her zaman ülke ortalamasını aşar. Öte yandan çalışma çağındaki nüfusun il nüfusu içindeki payının gi-
derek daralması, genç nüfusun payının yükselmesine yol açar. Gerçekten de 0-14 yaş grubunun payı 1950’de
% 40,4 iken, % 45,8’e, 1975’te % 46,4’e yükselir (Yurt Ansiklopedisi,1982: 7637).
1975-85 yıllar arasında Yozgat’ta nüfus artış hızı 0,35, kentli nüfus artışı 0,83’tür. 1960’da doğur-
ganlık hızı 7,50, 1980’de ise 7,14’tür. İlde 1967’de bebek ölüm hızı binde 166, 1980’de ise binde 158’dir.
1970-75 arasında ilde net göç hızı binde -73,03, 1980-85’de ise -43,46’dır. 1980 yılında toplam yaşam boyu
dış göç % 26,59, iç göç % 5’tir.
2013 yılında bin nüfus başına 7,1 bebek ölüm hızı ile Yozgat, binde 10,8 olan Türkiye değerinin altın-
dadır. Diğer iller arasında 25,1 ile Kilis en yüksek değeri alırken, 5,3 ile Tunceli en düşük değeri almaktadır.
Tablo 2’de görüldüğü gibi Yozgat’ın 2013 yılında şehirleşme ve yıllık ortalama nüfus artış hızı, doğurganlık
ve ortalama hane halkı büyüklüğü oranları 1975-80 yılları arası verilerinin altına düşer (DPT,1996;87 DP-
T,2003:Tablo 6).
1975-85 yılları arasında göç hareketinin çok şiddetlenmesi nedeniyle ilde nüfus artış hızı binde
1,6’ya düşerken, ülke genelinde nüfus artış hızı binde 20,7’idi. Tablo 2’de görüldüğü gibi Yozgat’ta 2013
yılında şehirleşme oranı yaklaşık iki kat artarken, yıllık ortalama nüfus artış hızı, doğurganlık ve ortalama
hane halkı büyüklüğü oranları 1975-1985 yılı verilerinin altına düşer. 1985 yılında il ve ilçe merkez nüfusları
% 28 bucak ve köyler % 72’dir. İlde nüfus yoğunluğu 39 iken ülkede 65 kişidir. 1990 yılında il ve ilçe mer-
kezi nüfusu % 36, bucak ve köyler % 64 oranına sahiptir. 2000 yılında ise il ve ilçe merkez nüfusları % 46,
bucak ve köyler % 54’dür (Dinçer,1996; Dinçer,2003:Tablo 6).
Yozgat Şehirleşme Oranı Yıllık Ortalama Nüfus Artış Hızı Doğurganlık Hızı Ortalama Hane Halkı Büyüklüğü
1975-80 27.1 1.6 2.60 5.32
2013 59.5 -20.1 1.9 3.57
Tablo 2:Yozgat’nın 1975-1980 ve 2013 Yılı Demografik Göstergeleri (%)
427
1985 yılında Yozgat’ta 6 ilçe, 613 köy, 128 köy altı yerleşim yeri bulunur. İçe göç eden nüfus 20
843’dür, iç göçün toplam göç içindeki payı % 05’dir. İç göçün il ve bölge nüfusu içindeki payı % 041’dir.
Aynı yıl ilde dışa göç eden nüfus sayısı 55 345, dışa göçün toplam göç içindeki oranı % 014’dir. Dış göçün
il ve bölge nüfusu içindeki payı % 0109’dur. Net göç ise -34 502 iken net göç hızı da binde -68’dir (Yurt
Ansiklopedisi,1981:7648; DİE,1990).
1980’de Yozgat’ın 12+ yaşlardaki faal nüfusu 227 809, il toplam nüfusu ise 504 333’tür. Bu durum-
da, ilde yaşayanlar her bin kişiden 452’si ekonomik etkinliklere katılır. Başka bir deyişle, ilde “genel katılma
oranı” binde -452’ydi (Yurt Ansiklopedisi,1982:7653).
Ekonomisi tarıma dayanan Yozgat’ta, faal nüfusun büyük bölümü tarım kesiminde çalışmaktadır.
1970 sonrasında, sanayi, ticaret ve inşaat kesimlerinde gerçekleşen göreli canlanma, faal nüfusunun bileşimi-
ni pek değiştirmemiştir. 1975’de de faal nüfusun % 86,6’sı hala tarımla uğraşmaktadır. İlde 1975’te ticaretle
uğraşan kişi sayısı 10 yıl öncesine göre 1 kattan çok artarak 4 600’ü aşar. Bunların % 3’ü toptan ticaretle
uğraşırken, % 78’i perakendecilik yapar, % 19’u ise lokanta ve otel işletir. Yine aynı yıl inşaat kesiminde çalı-
şan kişi sayısı 3 000’i aşar. Bunların faal nüfus içindeki payı da % 1,4’tür. İzleyen yıllarda bu kesimde çalışan
kişi sayısındaki artış sürer. 1978’de Yozgat Çimento Fabrikası’nın işletmeye açılması ve taşa-toprağa dayalı
sanayi dalında yeni birçok fabrikanın kurulması, inşaat kesiminin bu yıllardaki gelişimin başlıca nedenleridir.
Hizmet kesiminde ise 7 800 dolayında kişi çalışır. Bunların % 45’ini kamu idaresi ve savunma görevlileri
oluşturur (Yurt Ansiklopedisi: 7654).
1995 yılında Yozgat’ta doğup da başka bir ilde yaşayanların oranı % 32,65’dir. 1997 yılında Yozgat il
doğumlular 801 739, doğduğu ilde yaşayanlar 539 939, göçenler 261 800, göçmeyen % 67,35, göçen % 32,65 kişi-
dir. İl bu verilere göre ülkede 21. sırada yer alır. 1997 yılında ülkede en fazla nüfus artış hızına sahip il İstanbul’dur
Yozgat’ın 1990 yılı nüfusu 570150 iken 1996 yılında 615 608 kişi olur ve artış % 8,72’dir. İl ülkede 36. sıradadır.
1985-1990 yılları arasında, iç göç 20 843, dış göç 55 345, net göç -34502, net göç hızı binde -68’dir
(DİE, 1985; DİE,1990). İl 1990 sonrasında özellikle de iş imkânlarının yetersiz olması sebebiyle göç ver-
mektedir. Böylece 1975-80 yılında ilde % 27,1 olan kentleşme oranı hızla artar ve 2000 yılında % 46,15’e
yükselir (DİE,1975; DİE,1980; DİE 2000). Bu değere göre il devamlı göç vermekte ve bu göç önlenememek-
tedir. Göç Yozgat’ın birçok gösterge değerini olumsuz olarak etkilemektedir (Kılınç,1993:167-168).
Ülkede 1990 yılına gelindiğinde kaza sayısının oldukça artmış olduğu görülmektedir. Bu köyden
şehirlere doğru bir akımın olduğunun göstergelerinden birini oluştururken aynı zamanda ülkede nüfus
artışının da bir göstergesi olur. Yozgat’ın 1990’da 14 ilçesi, 4 nahiye, 612 köyü vardır. Ülkede 1990 yılında
nahiye sayılarında bir artış olmayıp azalma olur (DPT,1993: 28). Buna göre mülki idare birimi olarak nahiye
oluşumunun süreç içerisinde önemini kaybettiği için doğal olarak sayılarında artma yerine azalma gerçekle-
şir. Artık halk meselelerini kazaya taşımaları gerektiği için büyük zorluklarla karşı karşıya kalır, köyle kaza
arasındaki meselelerin çözümünde de aksamalar gösterir. Bu nedenle halk köyden sonra nahiyeye değil de
kazalara doğru yönelir ve böylece kaza sayılarında artış gerçekleşir. 1990 yılından 2000 yılın gelindiğinde
şehir nüfusu 33 656 275’den 44 109 336’ye % 27,04’lük bir artışla yükselir. Bu dönemde kırsal alanda ise
% 3,95’lik bir atış olur. Bu değerlere göre ülkede daha çok şehir merkezlerine doğru bir nüfus artışı olur.
1990-2000 yılları arasında Yozgat’ta şehir nüfusu 208 183’den 315 156’ya % 51 oranında artar. İlde kırsal
alan nüfusu ise 370.967’den 367.763’ye % 0.86 değerinde geriler. Buna göre ilde şehir nüfusu, kırsal alan
nüfusuna göre daha fazla artış gösterir (DİE,1990; DİE,2000:258).
2000 yılında ilde tarım alanlarında çalışanların oranı % 77,31’tür. Ülkede çiftçilerin nüfusu ve
çiftçilikle uğraşanların sayısı azalır, insanların diğer meslek türlerine ve sanayiye doğru kaydığını gösterir-
428
ken ilde tarım alanlarında çalışanların oranı artar (DİE,1993). 2000 yılında ilde sanayi iş kolunda çalışanların
toplam istihdama oranı 3,70, ticaret iş kolunda çalışanların toplam istihdama oranı 3,81, mali kurumlar iş
kolunda çalışanların toplam istihdama oranı 1,12, ücretli çalışanların toplam istihdama oranı 19,75, ücretli
çalışan kadınların toplam istihdama oranı 2,54, işverenlerin toplam istihdama oranı 0,81’dir.
2000 yılında ilde/ülkede; toplam nüfus 682 919/ 67 803 927, şehirleşme oranı % 46,15/ % 64,90,
1990-2000 yılında yıllık ortalama nüfus artış hızı binde 16,56/ binde 18,29, nüfus yoğunluğu 49/ 88, doğur-
ganlık hızı 2,84/ 2,53, ortalama hane halkı büyüklüğü 5,64/ 4,50 şeklindedir. 2000 yılında Yozgat’ta üniver-
site bitirenlerin 22+ yaş nüfusa oranı % 4,71’dir.
31 Aralık 2013 tarihli adrese dayalı nüfusa kayıt sistemi sonuçlarına göre Yozgat ili nüfusu büyüklük
olarak 444 211 değeri ile 44. Sıraya gelmektedir. Yozgat’ta nüfusun % 59,5 il ve ilçe merkezlerinde yaşamak-
tadır. Türkiye için bu oran % 91,3’tür. İlin nüfus yoğunluğu büyüklük olarak 32 değeri ile 100 olan Türkiye
değerinin oldukça altındadır. 31 Aralık 2013 tarihli adrese dayalı nüfusa kayıt sistemi sonuçlarına göre, bir
önceki yıla göre nüfus artış hızı Yozgat’ta binde -20,1 ile binde 13,7 değerini alan Türkiye değerinin altında-
dır.15-64 yaş grubundaki her 100 kişi için Yozgat’ta 51,6 kişi vardır. Bu değer ile Yozgat yaş bağımlılık oranı
47,7 olan Türkiye değerinin üzerindedir.
2012-2013 net göç oranında Yozgat binde -22,0 değeri ile göç veren iller arasındadır. Net göç hızına
göre en çok göç alan il binde 39,8 ile Gümüşhane, en fazla göç veren il binde -33,0 ile Tokattır.
2013 yılında bin nüfus başına 9,2 evlenme sayısı ile Yozgat binde 7,9 değerini alan Türkiye değerinin
üzenindedir. Diğer iller arasında 10,1 ile Adıyaman en yüksek değeri alırken 6,1 ile aynı değeri alan Kasta-
monu ve Tunceli en düşük değeri almaktadır.
2013 yılında bin nüfus başına 13,9 doğum ile Yozgat ili, binde 16,9 değerini alan Türkiye değerinin altın-
dadır. Diğer iller arasında 33,0 ile Şanlıurfa en yüksek değeri alırken, 10,1 ile Kırklareli en düşük değeri almaktadır.
3. Eğitim Göstergeleri
Eğitim hizmetleri Cumhuriyetin başlarından özellikle 1960’lı yıllara kadar değişik birimlerce yürü-
tülür. Bu dönemde ülkede okuryazar ve her kademede okullaşma oranı düşüktür. Tablo 3’de görüldüğü gibi
ülkede ve Yozgat’ta okuryazarlık 1960 yılından sonra hızla artar. 2000’li yıllara gelindiğinde ilde okuryazar
nüfus oranı 86,17 iken, ülkede 87,30, okur-yazar kadın nüfusun toplam kadın nüfusa oranı 79,45 iken, ülkede
bu oran 80,62’dir. Bu rakamlara göre il okuryazar oranlarında ülke seviyesine yakın konumdadır. İl sosyo-e-
konomik gelişmişlikte 1996’da erkeklerde 20, kadınlarda 19. sırada yer alırken 2003 yılında erkeklerde 23,
kadınlarda 18. sıraya yükselir. Buna göre ilin okuryazar meselesi asgari seviyeyedir.
1965 yılında Yozgat’ta 91 656 erkek 35 229 kadın okuryazardır. 79 292 erkek ve 140 062 kadın okur-
yazar değildir. Erkeklerin % 53’ü okuryazar kadınların % 20’si okuryazardır.
Bilen erkek 1960 % Bilen erkek 1990 % Bilen erkek 2013 % Bilen kadın 1960 % Bilen kadın 1990 % Bilen kadın 2013 %
Yozgat 41.1 85 95 12.1 67 89
Türkiye 61 89 96 31 72 90

Tablo 3: 1990/1960/2012 Yılları Okuma Yazma Bilenlerin Oranları
(DİE,1960; DİE,1990; DİE,1996, DİE,2000,DPT,2003).
429
İlde 2011-2012 yılında 283 okul öncesi kurumu, 282 öğretmen, 7 778 öğrenci yer alır. 2012-2013
yılında ise ilde 252 okul, 385 öğretmen ve 6 140 öğrenci vardır. Buna göre ilde okul öncesi kurum ve öğrenci
sayısı azalmaktadır (TÜİK, 2013).
Tablo 4’te görüldüğü gibi ülkede ve Yozgat’ta 2013 yılında ilkokul başına düşen öğrenci sayısı 1963
yılına göre artar. 1963 yılı ile 2013 yılı öğretmen başına düşen öğrenci oranları ülkede iki katından, ilde üç
katından daha fazla bir iyileşme yer alır. Yozgat’ta İlköğretimdeki okullaşma oranı 2000 yılında % 71,92’ye
varırken ülkede % 98,01 değerindedir. İl bu değerleriyle sosyo-ekonomik gelişmişlikte eğitim sektöründe
2003 yılında 65. sırada yer alır. Buna göre Yozgat ilköğretim okullarında okullaşmada ülke değerlerine göre
geriye gitmektedir.
İlköğretim Ortaöğretim
İlkokul Ortaokul Mesleki Ortaokul Lise Mesleki ve Teknik Lise
A B A B A B A B A B
Türkiye 1963 130 45 434 23 188 14 430 16 258 18
Türkiye 1993 134 28 338 47 362 17 490 15 384 15
Yozgat 1963 120 52 494 28 122 14 433 27 160 14
Yozgat 1993 102 32 189 43 283 18 254 16 192 13
Türkiye 2013 191 20 327 19 646 16 365 15
Yozgat2013 195 16 145 14 520 21 192 12
Tablo 4: Okul ve Öğretmen Başına Düşen Öğrenci Sayısı, A-Okul Başına Öğrenci
Sayısı, B-Öğretmen Başına Öğrenci Sayısı (DİE,1965; DİE,1993; DİE,2003).
Yozgat 1963 yılı ortaokul ve öğretmen başına düşen öğrenci sayısında ülkeden daha kötüdür. 1993
yılındaki verilere göre ise Yozgat okul başına düşen öğrenci sayısında ve öğretmen başına düşen öğrenci
sayısında ülkeden iyidir. Türkiye’de 1963 yılındaki öğretmen başına düşen öğrenci sayısı ile 1993 yılında
öğretmen başına düşen öğrenci sayıları oranlandığında iki kat kötüye gider. Ortaokullara düşen öğrencilerin
1963 ve 1993 yılı sayıları karşılaştırıldığında okul olarak daha iyi olmasına karşın, öğretmen başına düşen
öğrenci sayısı yaklaşık iki kata yakın artar. Buna göre ülkede ortaokullarda öğrenci sayılarına göre okul ya-
pılır, fakat yeterli öğretmen görevlendirilemez (Yurt Ansiklopedisi,1982:3714-3717).
Ülkede 1963 yılındaki Mesleki Ortaokullarda öğrenci sayısı hızla artarak 1993 yılında yaklaşık iki
katına ulaşır. Okuldaki öğretmen sayısı ise bu süreçte artmayarak öğretmen başına düşen öğrenci sayısı
yükselir. Bu süreçte ülkedeki sanayileşmenin hızla artması ve ara eleman ihtiyacı nedeniyle meslek okul-
larına daha fazla ilgi olurken, yeterli sayıda okul yapılamaz. Yozgat’ta ise ülke değerlerinin tersine meslek
okullarının öğrenci sayısı artmaz. Mesleki ve Teknik Liselerin öğrenci ve öğretmen sayısında Yozgat ülke
değerinden daha iyi durumdadır. Ülkede sekiz yıllık kesintisiz eğitime geçişle birlikte meslek okullarının orta
kısımları kapatılır. Üniversiteye girişte meslek liselerinin katsayı meselesi nedeniyle zaman içinde bu okulla-
ra giden öğrenci sayısı hızla azalır. 2001 yılı verilerine göre ülke % 20,49 ve Yozgat % 16,96 oranında meslek
liselerinde okullaşma olur. Yozgat’ta sanayi bölgelerine uzak kalması gibi nedenlerle il meslek liselerindeki
okullaşmada ülkede oldukça geride kalır.
Ülkede 2007 yılında lise başına düşen öğrenci ve öğretmen sayısı 1963 yılına göre daha fazladır.
Yozgat’ta 1963’te okul başına öğrenci sayısı ülke değerinden az, öğretmen başına düşen öğrenci sayısı ise
ülkeden daha fazla iken lise başına düşen öğrenci sayısı ülke değerinin üzerinde kalmaya devam eder. Ülke
lise düzeyinde okullaşmada % 36,9 oranındayken il % 49,69’a ulaşır.
430
1960-1963 yılları itibariyle Yozgat ilinde resmi ve özel ilkokul sayısı 395-433, toplam öğretmen
sayısı 817-1009, toplam öğrenci sayısı 43 045-51 975, erkek öğrenci sayısı 30 147-34 871, kız öğrenci sayısı
12 898-17 104’tür. 1960-1963 yılları itibariyle Yozgat ilinde lise sayısı 1-1, öğretmen sayısı 18-16, toplam
öğrenci sayısı 382-433, erkek öğrenci sayısı 353-386, kız öğrenci sayısı 29-47’dir.
1984 yılında Yozgat’ta ilkokulda 711 okul, 81 098 öğrenci, 2 335 öğretmen, öğretmen başına 34,7
öğrenci düşer. Türkiye’de ise 31,4 öğrenci düşmektedir. Aynı yıl ilde 13 ortaokul ve lise, 6 096 şehirde öğren-
ci, 307 öğretmen vardır. Öğretmen başına 20 öğrenci düşmektedir. Türkiye’de ise öğretmen başına 15 öğrenci
düşer. Genel ortaokullarda Yozgat’ta 62 okul, 12 746 öğrenci, 301 öğretmen ve öğretmen başına 42,4 öğrenci
düşer. Türkiye’de ise öğretmen başına 37,1 öğrenci düşer. Genel liseler Yozgat’ta 16 lise, 3 937 öğrenci, 348
öğretmen, öğretmen başına 21,3 öğrenci düşer. Türkiye de ise öğretmen başına 12,1 öğrenci düşer. 1984 yı-
lında Yozgat ilinde ortaöğretim okullaşma oranı % 23,43’dür.
1989-90 öğretim yılında Yozgat’ta ilkokullarda okul sayısı 732, öğrenci sayısı 79 343, öğretmen
sayısı 2 264, 1988-89 öğretim yılında mezun olan öğrenci sayısı 14 150’dir. Ortaokullarda genel ortaokul
sayısı 83, öğrenci sayısı 16 230, öğretmen sayısı 337, 1988-89 yılında mezun olan sayısı 3 364’dür. Mesleki
ortaokul sayısı ise 18, öğrenci sayısı 3 761, öğretmen sayısı 6, 1988-89 yılında mezun olan sayısı ise 577’dir.
1989-90 öğretim yılında Yozgat’ta liselerde genel lise sayısı 23, öğrenci sayısı 5 591, öğretmen sayısı
380, mezun olan öğrenci sayısı 1 068’dir. Meslek ve teknik lise sayısı ise 28, öğrenci sayısı 4 977, öğretmen
sayısı 412, 1988-89 yılında mezun olan sayısı ise 991’dir.
1989-90 öğretim yılında Yozgat’ta ilkokulda okul başına düşen öğrenci sayısı 108,39, öğretmen başı-
na düşen öğrenci sayısı ise 35,05’dir. Genel ortaokullarda okul başına düşen öğrenci sayısı 195,54, öğretmen
başına düşen öğrenci sayısı ise 48,16 iken mesleki ortaokullarda okul başına düşen öğrenci sayısı 208,94,
öğretmen başına düşen öğrenci sayısı 626,83’tür. Genel lisede ise okul başına düşen öğrenci sayısı 243,09,
öğretmen başına düşen öğrenci sayısı 14,71 iken meslek ve teknik liselerde okul başına düşen öğrenci sayısı
177,75, öğretmen başına düşen öğrenci sayısı ise 12,08’dir.
1984/1988 yıllarında Yozgat’ta 5/5 Endüstri Meslek Lisesi, 0/1 Teknik Lise, 1/1 Kız Meslek Lisesi,
2/2 Ticaret Lisesi, 9/9 İmam Hatip Lisesi ve 1/1 Spor Meslek Lisesi olmak üzere toplam 18 adet Mesleki ve
Teknik Lise yer alır.
2000 yılı itibariyle ilde ilkokullarda okullaşma oranı 71,92, liselerde okullaşma oranı 21,77, mesleki
ve teknik liselerde okullaşma oranı 16,96’dır. Yozgat 2003 eğitim sektörü gelişmişlik sıralamasında 65. sıra-
da, genel gelişmişlik sırasında 64. sırada yer alır (Dinçer vd. :2003).
2013/14 öğretim döneminde ilkokulda öğretmen başına düşen öğrenci sayısı Yozgat için 16’dır ve 19
olan Türkiye değerinin altındadır. Bu değer Şırnak’ta 34 ile en büyük, Tunceli ise 11 ile en küçüktür. 2013/14
öğretim döneminde ilkokullarda net okullaşma oranı Yozgat’ta % 99,18’dir. Yozgat bu değer ile % 99,57
olan Türkiye değerinin altındadır. Ülkede en düşük değer % 89,23 ile Çankırı’dadır. Ortaöğretimde teorik
yaş grubunda bulunan öğrencilerin, yine aynı teorik yaş grubundaki nüfus içerisindeki payına bakıldığında
Yozgat ili % 72,92 ile % 75,65 olan Türkiye ortalamasının altında yer almaktadır. Rize ili % 100 ile 1. Sırada
yer alırken muş ili % 42,42 ile en düşük değeri alır.
1980-81 akademik yılında Yozgat’ta 5 öğretim elemanlı 1 meslek yüksekokulu vardır. Yay-Kur’a
bağlı bu okul daha sonra kapatılır. 1984 yılında Yozgat’ta bir yüksekokul, 213 öğrenci, 4 öğretim üyesi
bulunur. 1987-1988 öğretim yılında Yozgat’ta Erciyes Üniversitesi’ne bağlı 1 Yüksekokul, 474 öğrenci 5
431
Öğretim Elemanı yer alır. 1990-91 yılında Yozgat’ta önlisans ve lisans düzeyinde yeni kayıtlı öğrenci sayısı
410, okuyan 1 072, 1988-89 yılında mezun olan 139’dur. Aynı yıl Yozgat’ta kendi biriminde görevli olan
1 yardımcı doçent ve diğerleri 13 olmak üzere toplam 14 öğretim elemanı vardır. İlde 1 Mart 2006 tarih
ve 5467 sayılı yasayla Yozgat‘ta Bozok Üniversitesi kurulmuştur. Üniversite, Erciyes Üniversitesi‘nin Yoz-
gat çevresindeki yerleşkesinin ayrılarak, yeni bir üniversite kurulmasıyla meydana gelmiştir. Üniversitede
ülke değerlerine göre yeteri kadar öğretim üyesi bulunmakta ve bu kadrolarla Yüksek Lisans ve Doktora
öğrenimleri yapılabilmektedir. Sosyo-ekonomik gelişmişlikte il 1996 yılı verilerine göre 58. sırada yer alır-
ken 2003 yılında 64. Sıraya, 2011 yılına gelindiğinde 65. sıraya geriler.
4. Sağlık Göstergeleri
Sağlık hizmetleri ile ilgili Cumhuriyet’in başından beri büyük çalışmalar yapılmasına karşın 1950’li
yıllara kadar gerek İl Özel İdareleri ve gerekse diğer sağlık hizmetleri nedeniyle tam olarak verilere ulaşıla-
mamaktadır. Bunun nedeni her ilde hastanelerin bulunmaması, bazı illerde çocuk veya diğer hastane türle-
rinin yer alması, ayrıca yörelerdeki ihtiyaca göre Belediyeler, İl Özel İdareleri, Kamu İktisadi Teşebbüsleri,
cemiyetler, SSK ve Devlet Hastaneleri olmak üzere çeşitlilik göstermesidir. Planlı Dönemle birlikte İl Özel
İdareleri ve Belediyelerin sağlık işlerinden elini çekmesi ile ülke sathında daha kapsamlı gelişmeler sağlan-
maya başlanır. Ülkede sağlık hizmetlerinin tüm satha yayılabilmesi amacıyla 1961 yılında 224 sayılı “Sağlık
Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkında Kanun” ile 15 yıllık sürede en uç noktalara kadar götürülmesi
hedeflenir.
1963/1990 SSK Hastaneleri Kamusal Hastaneler Özel Hastaneler
Sayı Sayı Oran Sayı Sayı Oran Sayı Sayı Oran
Türkiye 28 93 3.3 226 732 3.2 76 125 1.6
Yozgat --- --- 6 7 1 --- ---
Yatak Sayısı Yatak Sayısı Yatak Sayısı Yatak Sayısı Yatak Sayısı Yatak Sayısı
Türkiye 3402 21096 40977 114508 3975 6230
Yozgat --- --- 230 575 --- ---
Sağlık Bakan- Üniversite
2012 Yatak Sayısı Yatak Sayısı Özel Kurum Yatak Sayısı
lığı Kurum Kurum
Türkiye 832 122 322 65 35 150 541 35 767
Yozgat 14 833 1 100 1 50
Tablo 5: 1963- 1990-2012 Yılı Hastaneler (DİE, 1960: 78-85; DİE, 1990: 152; TÜİK)
Tablo 5’te görüldüğü gibi 1963 yılında ülkede SSK, Kamusal ve özel hastaneler yer almaktadır.
1963 ile 1990 yılları arasında ülkede SSK hastaneleri 3,3, kamusal hastaneler 3,2 ve özel hastaneler 1,6 kat
artar. Bu dönemde SSK hastanelerinin yatak sayısı 6,2, kamusal hastanelerin 2,7 ve özel hastanelerin 1,5 kat
oranında artar. Buna göre süreç içerisinde şehre göç oranı ve dolayısıyla işçi sayısı arttığı için SSK hastane
ve yatak sayısı da artar. 1990 yılında SSK’ya bağlı ilde hastane yoktur. Kamusal hastane sayısı 1 adet artmış
olup yatak sayısının 2,7 kat arttığı görülür, ayrıca ilde hala özel hastane yoktur (DİE,1963; DİE,1990:131-
288).
1962 yılında Yozgat’ta 5 hastane, 205 yatak sayısı, 27 320 tedavi edilen kişi, 4 353 tahlil ve röntgen
çektiren kişi ve 6 tane de özel eczane bulunmaktadır. 1963 yılında 8 uzman doktor, 12 pratisyen doktor, 2 diş
hekimi, 15 hemşire, 40 sağlık memuru, 21 ebe yer alırken 1970 yılında 8 uzman doktor, 17 pratisyen doktor,
6 diş hekimi, 42 hemşire, 37 sağlık memuru, 98 ebe vardır. Aynı yıl ilde 5 sağlık merkezinde 15 215 kişi
tedavi edilmiş, 4 muayene ve tedavi evinde 2736 kişi tedavi edilmiştir. 1970 yılında ise 5 sağlık merkezinde
16 367 kişi, 3 muayene ve tedavi evinde 872 kişi tedavi edilmiştir.
432
Kamusal ve özel hastanelerin durumunda ise 1973 yılında ülkede 791, ilde 8 hastane varken bu sayı
1990 yılında ülkede 857’ye çıkarken ilde 7’ye düşer. Hastanelerin yatak kapasiteleri ise ülkede 1973’te 81
175, ilde 430, 1990 yılında ise ülkede 159 738, ilde 575’e çıkar. Bu tarihlerde gerek ülkede ve gerekse ilde
özel hastane sayıları oldukça azdır (Yurt Ansiklopedisi, 1982:3719).
Yozgat ilinde 1955-1962 yılları iller itibariyle eczane sayısı 5-4’tür, ebe sayısı;11-20, sağlık memuru
sayısı; 45-33’tür, diş doktoru sayısı; 2-1, hemşire sayısı; 4-10’dur, ihtisaslı doktor sayısı; 4-6, ihtisassız dok-
tor sayısı; 20-16’dır. 1963-1970 yıllarında Yozgat ilinde bulunan eczane sayısı;4-5, eczacı sayısı; 11-11’dir.
1985 yılında Yozgat’ta 54 sağlık ocağı, 175 sağlık evi yer alır. Sağlık Sosyal Yardımlaşma Bakanlı-
ğı’na bağlı Yozgat’ta 6 adet yataklı tedavi kurumu, 510 yatak sayısı ve 85 doktor bulunur. İlde on bin kişiye
düşen doktor sayısı 1,58, on bin kişiye düşen yatak sayısı 9,18 iken Türkiye’de ise on bin kişiye düşen doktor
sayısı 6,92, on bin kişiye düşen yatak sayısı 20,31’dir.
1984/ 1988 yıllarında Yozgat’ta sağlık evi ve ebe durumuna göre 50/ 103 ebe, 61/103 sağlık evi,
48/58 sağlık ocağı, 83/56 hekim, 43/30 sağlık memuru, 44/34 hemşire ve 52/53 ebe yer alır. Yozgat’ta has-
tanelerdeki yatak sayıları 1984 yılında 470, 1988 de 575’dir. Bu yıllarda fiilen çalışan hekim sayıları ise
1984’te 129, 1988’de 152’dur.
1990 yılında Yozgat’ta 247 hekim görev yapar, 7 kamu hastanesindeki yatak sayısı da 575’tir. 1995’de
ülkede hekim başına 909, diş hekimi başına 5 318, diğer sağlık personeli başına 399 kişi düşerken ilde hekim
başına 1 895, diş hekimi başına 20 785, diğer sağlık personeli başına 529 kişi düşer.
Sosyo-ekonomik gelişmede 2000 yılı sağlık alanındaki gelişmişlik göstergelerinde Yozgat 65. sı-
radadır, sağlık gelişmişlik endeksi -0,79297’dir. 2000 yılı sosyo-ekonomik gelişmişlik göstergelerine göre
bebek ölümlerinde 45. sırada, on bin kişi başına düşen hekim sayısı 5,24, on bin kişi başına düşen diş hekimi
sayısı 0,64, on bin kişi başına düşen eczacı sayısı 1,44 ve on bin kişi başına düşen yatak sayısı 12,89’dur
(Dinçer,2003).
1990 yılında ülkedeki hastanelerde bulunan yatak kapasitelerine düşen nüfusa göre bir yatağa or-
talama 428 kişi düşerken Yozgat’ta 1007 kişi düşmektedir. Buna göre Yozgat yatak kapasitesi bakımından
ülkeden daha kötü durumdadır. Süreç içerisinde 1973 yılında yatak başına düşen nüfus ile 1990 yılında yatak
başına düşen nüfus oranlandığında ülkede ortalama 1,8 katlık bir gelişme olurken Yozgat’ta 1,3 katlık bir
gelişme olur.
1993 yılında Yozgat’ta 10 kamu hastanesi vardır. Kamu hastanelerinde 825 yatak sayısı mevcuttur.
Yozgat’ta 46 mütehassıs hekim, 208 pratisyen hekim, 13 diş hekimi, 265 hemşire, 306 sağlık memuru, 319
ebe, 75 eczane ve 75 eczacı bulunur. Sağlık personeli başına düşen kişi sayısı ise mütehassıs hekim başına
13 004, pratisyen hekim başına 2 876, diş hekimi başına 46 015, hemşire başına 2 257, sağlık memuru başına
1 955, ebe başına 1 875 kişidir. 1995 yılında ülkede hekim başına 909, diş hekimi başına 5 318, diğer sağlık
personeli başına 399 kişi düşerken ilde hekim başına 1 895, diş hekimi başına 20 785, diğer sağlık personeli
başına 529 kişi düşer.
2007 yılı verilerine göre artık ülkede SSK ve Devlet Hastaneleri tek çatı altında toplandığından hepsi
hastane ve yatak sayısı olarak sayılmaktadır. 2012 yılında yüz bin kişi başına düşen hastane yatak sayısı Yoz-
gat’ta 218 değeri ile 265 olan Türkiye değerinin altındadır. Diğer illere bakıldığında bu değer Elâzığ’da 516
ile en yüksek, Şırnak’ta 125 ile en düşüktür. Artık özel sektör hastanelerden bahsedilmeyerek hepsi aynı sayı
içinde ele alınır. Özel sektörün hastane yatak sayısının artmasında önemli etkisi bulunmaktadır.
433