Download PDF van tekst

259 Pages·2014·1.51 MB·Dutch

by  J. Woltjer

Verzamelde redevoeringen en verhandelingen
J. Woltjer
bron
J.Woltjer,Verzamelderedevoeringenenverhandelingen.N.V.DagbladenDrukkerijDeStandaard,
Amsterdam1931
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/wolt016verz01_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
t.o.III
J.Woltjer,Verzamelderedevoeringenenverhandelingen
1
De wetenschap van den logos (1891).
Onlangswerdvanhooggeachtezijdedevraagtotmijgericht,welkeninvloedtoch
weldeCalvinistischebeginselenkunnenhebbenopdemethodederphilologie.
Dievraagisvolkomengewettigd,waarzijgerichtwordttotdenhoogleeraar,die
dephilologievertegenwoordigtaaneeneUniversiteit,welkevooralleonderwijs,
doorhaargegeven,geheelenuitsluitendstaatopdengrondslagderGereformeerde
beginselen.
Alleenditrechtmeenenwijonstekunnenvoorbehouden,datmenonsdentijd
late,envoorzooverdataananderenstaat,degelegenheidgunne,omdebeginselen,
diewijmetvolleovertuigingbelijdenalsgeldignietalleen,maarookalsvruchtbaar
ophetterreinderwetenschappen,toetepassenenuittewerken.
Immershetligtindenaardvanbeginselen,datzenietgevondenwordennaeen
uitgebreidonderzoekvanallerleidétailvragen,maardatzeomgekeerdalslichtenop
onspadgebruiktwordenomin'tonbekendelandvoorwaartstedringenofomuit
dehoogtelichttewerpenophetveld,datonsomringt,enordeeneenheidtebrengen
voorhetoogvandenwaarnemer,diezonderdatlichtslechtseenewilde,ongeordende
massa,eenchaoskanbespeuren.Enbuitendiendetoepassingvanbeginselenleidt
tothetstellenvanvragenenhetstellenvanvragenisheteerstebeginderwetenschap1).
Zonderbeginselen,algemeenegrondwaarheden,iswetenschaponmogelijk;wat
echternietuitsluit,datnaderonderzoekdewaarheidderbeginselen,waarmenvan
uitging,weerlegt.
Dochikwilmijhiernietbegeventoteenonderzoek,welkede
1) DitisookdebedoelingvanPlato'sbekendewoord:μ(cid:0)λαγ(cid:0)(cid:0)φιλοσ(cid:0)φουτο(cid:0)τοτ(cid:0)π(cid:0)(cid:0)ος
τ(cid:0)(cid:0)αυμ(cid:0)ζειν·ο(cid:0)γ(cid:0)(cid:0)(cid:0)λλη(cid:0)(cid:0)χ(cid:0)φιλοσοφ(cid:0)ας(cid:0)α(cid:0)τη.Theaet.155,d.
Eendétail,eenebijzonderewaarneming,schijnttestrijdenmeteenbeginselvanonsdenken
enbeschouwen,wektdusverwonderingennaderonderzoek,totdathetmethetbeginselin
overeenstemmingisgebrachtofookhetbeginselgewijzigdis.
J.Woltjer,Verzamelderedevoeringenenverhandelingen
2
wegzij,waarlangswijtotkenniskomen;'tisermijnuslechtsomtedoenute
herinneren,datinhetalgemeenhetbelijdenvanbeginselenalsuitgangspunt,
richtsnoerendoelvanonderzoeknietstrijdtmetdenaardderwetenschap,maar
veeleerdoordezengevorderdwordt.
Waarikdusvanganscherhartedegereformeerdebeginselenbelijd,diede
grondslagzijnvanhetonderwijs,aandezeUniversiteitgegeven,enernaarstreef
diebeginselenbijmijnonderzoek,zoowelalsbijmijnlessen,voortdurendtoete
passen,wilikdaaromechternietgeachtwordendestrekkingdezerbeginselentot
inbijzonderheden,voordeencyclopaedieendeafzonderlijkedisciplinae,reedste
hebbennagegaan;nogminderdoordezebeginselengeleidreedsnieuweresultaten
tehebbenverkregen.DochookindezenzinmagikhetwoorddesApostelsgebruiken:
'nietdatikhetalreedegekregenhebofalreedevolmaaktben,maarikjaagernaar
ofikhetookgrijpenmocht'1).
Intusschenwilikhedentrachten,naardematevanmijntotdusverreverkregen
inzicht,Uingrootetrekkenenlijnenteschetsenwatnaargereformeerdebeginselen
deaardendetaakderphilologischewetenschapmoetzijn.
WatisPhilologie?Nogaltijdishetnietgemakkelijkdezevraagklaarenbondig
tebeantwoorden.Watikvoortienjarenvandezezelfdeplaatsoverdebeteekenis
derphilologiesprak2),isinhoofdzaakooknunogmijnemeening,maarvereischtin
enkelepuntennaderetoelichting,uitbreidingofookwijziging.
'tHeeftweliswaardenschijnofhetonderzoeknaardenaardenhetwezender
philologievoordewetenschapzelfvangeennutisenuitlooptopeenwoordenspel,
maarookdezeschijnbedriegt.Zoogoedalsdetheologiebijv.erslechtsbijwinnen
kan,wanneerharebeoefenaarszichwelbewustzijnvandenaardenhetwezenvan
hunnewetenschap;zoogoedalshetvoordenjuristnoodigistewetenwatde
wetenschapvanhetrechtisenwil,zoogoedishetooknoodignietalleenpraktisch
philologischevraagstukkentebehandelen,maarvooralookzichrekenschaptegeven,
vanwatdephilologiealswetenschapisenwil.Uithaardoelmoetzichharemethode
ontwikkelen.
Helmholtzhandeldein1862bijdeaanvaardingvanhetpro-
1) Philip.3:12.
2) Desummiphilologiimagine,CroningaeapudWolters1881.
J.Woltjer,Verzamelderedevoeringenenverhandelingen
3
rectoraataandeUniversiteitteHeidelberg'Overdeverhoudingder
natuurwetenschappentothetgeheelderwetenschappen';eenandermaalsprakhij:
'Overhetdoelendevorderingendernatuurwetenschap'enlater:'Overdenoorsprong
endebeteekenisdergeometrischeaxioma's'1).Waaromikdaaraanherinner?Om
dooreenenkelvoorbeeld,metopzetontleendaandestudiedernatuurwetenschappen,
diebovenalleandereeenempirischkarakterdragen,enaaneenmanalsHelmholtz,
wiendoorniemandhetrechtvanmeesprekenkanwordenbetwist,tetoonenhoe
zelfsopdatgebiedenindezentijddooreenendereminentstemannendebespreking
vandebeginselenenhetsysteem2)zijnerwetenschapeenegeenszinsnutteloozeen
overtolligezaakwordtgeacht.Wantdezeherinneringisvooralinonslandnoodig
envooronzenvolksaard,die,ennietgeheeltenonrechte,dennaamheeftvan
wijsgeerigebeschouwingenafkeerigtezijnenmeermetkleinighedenendétailsvan
praktischenaarddanmetbeginselenentheoretischebeschouwingenzichintelaten.
Allereerstdusachtiknoodigomallemisverstandenduisterheidteverwijderen,dat
devraagbeantwoordworde:
Watisphilologie?
'tZalonsblijken,datdievraagwaarlijknietoverbodigis.
Zullenwenu,omtoteenjuistbegripvandephilologiete
1) VorträgeundRedenvonHermannvonHelmboltz,2deelen.Braunschweig1884.
2) OverhetnutvansystematiseeringendewaardeenbeteekenisvanbegrippenlaatHelmholtz
zichaldusuit:
'JebesserdieOrdnungundSystematisirungist,destogrösserkannauchdieAnhäufungder
Einzelheitenwerden,ohnedassderZusammenhangleidet.cVorträgeundReden1884,Ip.
128.'IndemwiralsodieThatsachenderErfahrungdenkendzusammenfassenundBegriffe
bilden,seienesnunGattungsbegriffeoderGesetze,sobringenwirunserWissennichtnur
ineineForm,inderesleichtzuhandhabenundaufzubewahrenist,sondernwirerweitern
esauch,dawirdiegefundenenRegelnundGesetzeauchaufalleähnlichenkünftignoch
aufzufindendenFälleauszudehnenunsberechtigtfühlen.'Ipag.130.
Datnietallebegrippenaldusgevormdwordenkanookdemeestbeslisteempiricusniet
loochenen.
J.Woltjer,Verzamelderedevoeringenenverhandelingen
4
komendeafleidingenhettaalgebruikraadplegen?Opzichzelfisdezewegaltijd
aanbevelingswaardig,maarinditbijzonderegevalstaanwijvoordemoeilijkheid,
dathetwoordwelzeeroud,maarindebijzonderebeteekenis,diewijhebbente
verklaren,betrekkelijkjongisendaarenbovenineentijdperkvanovergangverkeert.
EigenlijkbegintdephilologiereedsmetdenoudstenuitleggervanHomerus,
Theagenesuitde6deeeuwv.Chr.1);deSophisteninde5deeeuwbreiddenhaaruit
doorhunneleeroverderhetoricaendegrammatica2);Aristotelesinde4deeeuw
brachthaardoorzijnetalrijkewerkenoverrhetorica,grammatica,dichtkunst,en
literatuurgeschiedeniseengoeddeelverder,maartoteenbepaaldstudievakmaakten
haareerstdeAlexandrijnschebibliothecarissen3).Eenstudievakisechternoggeen
wetenschap.Deéénheid,deorganischesamenhangderdeelen,diedaartoevereischt
wordt,werdookindemiddeleeuweneninde16deen17deeeuwnietgevonden.
Philologenwarener,eenephilologieniet.DoordeninvloedderRenaissancewerden
dewerkenderGriekscheenRomeinscheschrijversuitgelegd,vanfoutender
overleveringgereinigd,detaal,deoudhedenendegeschiedenisbeoefend;inons
vaderlandvooral,bloeidendezestudiën,niethetminstalsvoorbereidendestudiën
voordegodgeleerdheidenderechtswetenschap;maareenzelfstandigbestaanals
wetenschaphaddephilologieniet.Zijwasinzekerenzindeletterliefdeonzerlatere
letterlievendegenootschappen,toegepastopdewerkenderklassiekeoudheid,maar
danoverladenmetallerleiantiquarischegeleerdheidzondersamenhangofsysteem.
1) TatianiAssyriiOratioadGraecospag.120ed.Otto,Jenae1851:Θεαγ(cid:0)νηςτε(cid:0)(cid:0)ηγ(cid:0)νος
(cid:0)ατ(cid:0)Καμβ(cid:0)σηνγεγον(cid:0)ς.-Schol.inIliad.20,67;ed.Dind.vol.IV,pag.231,28:ο(cid:0)τος
μ(cid:0)νο(cid:0)ντ(cid:0)(cid:0)πος(cid:0)πολογ(cid:0)ας(cid:0)(cid:0)χα(cid:0)ος(cid:0)νπ(cid:0)νυ(cid:0)α(cid:0)(cid:0)π(cid:0)Θεαγ(cid:0)νουςτο(cid:0)(cid:0)ηγ(cid:0)νου,
(cid:0)ςπ(cid:0)(cid:0)τος(cid:0)γ(cid:0)αψεπε(cid:0)(cid:0)(cid:0)μ(cid:0)(cid:0)ου.
2) Ookdequaestievanhetφ(cid:0)σειofν(cid:0)μ(cid:0)dertaaldateertvanhen.Geschichteder
SprachwissenschaftbeidenGriechenundRömernvonSteinthal,Berlin,1863.pag.53.
3) 'Philologiappellationemassumpsissevidetur,quiasicutEratosthenes,quiprimushoc
cognomensibivindicavit,multiplicivariaquedoctrinacensebatur.Sueton.deGramm.10.
Hetφιλολογε(cid:0)νalseenebepaaldewerkzaamheidnoemtookOrigenes:φιλολογε(cid:0)ν(cid:0)α(cid:0)
(cid:0)(cid:0)(cid:0)ιβο(cid:0)ντ(cid:0)(cid:0)ντ(cid:0)γ(cid:0)αφα(cid:0)ναγ(cid:0)αζ(cid:0)με(cid:0)α.Cedrenushistcomp.ed.BekkerI,144.
J.Woltjer,Verzamelderedevoeringenenverhandelingen
5
MeerdandeGriekschewarenhetdeLatijnscheletteren,diedeHollandsche
philologenaantrokkenenmeernogdandehermeneutiekwashetdekritiek,die'dem
kaltenVerstandederbedächtigen,reinlichfleissigenBataver'1)bekoorde.Eene
philologischefaculteitbestondaanonzeUniversiteitenevenminalselders.2)
Tochzoudendeze'bedächtige,reinlichfleissigeBataver'reedstoende
zelfstandigheidderphilologieineeneeigenefaculteithebbenbelichaamdenaande
gemüthlicheDuitschersookinditopzichtdeloefhebbenafgestoken,indiende
Universiteitenmaarvrijwarengeweestvandestaatsvoogdij.3)Dochzooverwaren
wetoennogniet.
Eersttegenheteindeder18deeeuwverschijnteeneEncyclopaediederPhilologie,
dietrachthaaralseenzelfstandigewetenschapeneenorganischgeheelte
omschrijven.FriedrichAugustWolfverwierfzichdoorhaardennaamvanSchepper
derphilologiealswetenschap.Ikzaluhiernietvermoeienmetzijnelanggerekte
definitie,nochmetzijneverdeelingen.Alleenditmerkikop,datdephilologievoor
Wolfnietsandersisdandekennisderklassiekeoudheid.Hijonderscheidtdrie
grondwetenschappen:degrammatica,dehermeneutiekendekritiek;dezezijnmeer
vanformeelenaard;daaropvolgenalsmaterieeledisciplinae:deoudegeographie,
depolitiekegeschiedenis,deantiquiteiten,demythologie,deliteratuurgeschiedenis,
dege-
1) BöckhEncyclopaedie,pag.13.
2) 'DaalldieseCollegienhauptsächlichfürnicht-Philologenbestimmtwaren,sokonnteeine
tiefere,wirklichphilologischeBehandlungderAutorenwenigstattfinden.Ueberhauptdarf
nievergessenwerden,dasseigentlichePhilologendamalsnichtexistirten.Dieklassische
Philologiewar,wiediePhilosophie,sollmansagendieHerrinoderdieDienerinderübrigen
Wissenschaften;eineselbstandigeStellung,einenbestimmtabgegrenztenBerufszweighatte
sieinHollandsoweinigalsinDeutschland.SowarendennspeciellphilologischeCollegien
nurvereinzelteAusnahmen'.LucianMüller,GeschichtederklassischenPhilologieinden
Niederlanden.Leipzig,Teubner1869,pag.137.
3) Datmeeniktemogenafleidenuithet'plantotstichtingeenernationaleUniversiteit'
medegedeeldindedissertatievanDr.H.H.Kuyper:deopleidingtotdendienstdesWoords
bijdeGereformeerden,pag.619vlgg.(vergel.pag.606vlgg.);ditplanschijnttusschende
jaren1619en1628gesteldtemoetenworden.NaastdeTheologie,deRechten,deMedicijnen
endeNatuurwetenschap,wordenhiergestelddearteslogicaewaaronderookdetalen
behoorenendeHistoriaalszelfstandigewetenschappen.
J.Woltjer,Verzamelderedevoeringenenverhandelingen
6
schiedenisdersprekendekunstenenwetenschappen,degeschiedenisderoude
kunstwerkenmetdenumismatiekenepigraphiekendegeschiedenisderphilologie.1)
DeroemvanWolftenopzichtevandeencyclopaediederphilologieisnietweinig
overdreven.'tIswaar:hijheefthaarheteerstzichalseeneafzonderlijkewetenschap
gedacht.ReedstoenhijaandeUniversiteitalsstudentzichzoulateninschrijven,
verlangdehijalsstudentindephilologietewordeningeschreven,ofschoonzulk
eenefaculteitaandeUniversiteitennietbekendwas2)eninDuitschlandnogniet
bestaat.Maartotdeeenheidenhetwezenzijnerwetenschapishijnietdoorgedrongen,
eenjuistbegripheefthijnietverbreid.Ooknahemvattedeeenhaaropalsde
wetenschapderOudheid,eenanderalsdelitteraehumanioresofdehumaniora3),de
wetenschapderbeschaving,deKulturwissenschaftonzeroostelijkenaburen,een
derdealsdewetenschapdertaal,demeestpopulaireopvatting,eenvierdeals
polyhistorieofpolymathie,geleerdheidvanallerleiaard,maargeenwetenschap.
EerstAugustBöckh,eendergrootstephilologendezereeuw,brachtsysteemin
deverschillendevakken,dietotdephilologiebehooren.Evenalshetwerkvanzijn
leermeesterWolfisookBöckh'sEncyclopaedieundMethodologiederphilologischen
Wissenschafteneerstnazijnendooddoorzijneleerlingenuitgegeven4),dochzóódat
hetgeheelalsheteigenwerkvandenmeesterkanwordenbeschouwd.Inditwerk
bezitdephilologieeenesystematischeencyclopaedie,diemetdebesteencyclopaediën
derzusterwetenschappenkanwedijveren.
Böckhmeentalshetbegrip,waaruitdegeheelephilologie
1) Fr.Aug.Wolf'sEncyclopaediederPhilologieherausgegebenvonStockmann,Leipzig1831,
pag.15.
BöckhinzijneEncyclopaedie,pag.39,geeftdeverdeelingopdoorWolfvroegergegeven
inhetMuseumderAlterthumswissenschaft1807.ZijnedefinitiebijBöckh,pag.40.
2) Hertz.KarlLachmann,pag.176.BerlinHertz1851.-Bursian.GeschichtederKlassischen
PhilologieinDeutschlandpag.517.MünchenundLeipzig1883.
3) 'Humaniorasinddemnach:Sprachkenntnisse,historischeundphilosophische,verbunden
mitdenKenntnissenderschönenKünste,besondersderBeredtsamkeitundDichtkunst.'
Wolf.Encycl.derPhilol.,pag.5.
4) DoorErnstBratuscheck,LeipzigTeubner,1877,2dedrukdoorKlussmann1886.
J.Woltjer,Verzamelderedevoeringenenverhandelingen
7
kanwordengeconstrueerdenalhareonderdeelenlogischkunnenwordenafgeleid,
temoetenstellen:dePhilologieof,wathetzelfdeis,deGeschiedenis,is'Erkenntniss
desErkannten'1),hetwederkennenvanwateensgekendis.Daaruitvolgtvanzelf
eeneverdeelingdergeheelewetenschapineenformeelenineenmaterieelgedeelte,
inzooverrealseerstopdeactevanhetkennenofverstaan,danophetresultaatof
hetvoorwerpvanhetkennenofhetverstaangeletwordt.
Hetformeelegedeelteomvatdetheoriederuitlegging,derhermeneutiek,diehaar
voorwerpopzichzelftrachtteverstaanendetheoriederbeoordeeling,derkritiek,
diedeverhouding,debetrekkingvandatvoorwerptotandereonderzoekt.2)
Hetmaterieelegedeeltevaltuiteenintweehoofddeelen:eenealgemeene
wetenschapderoudheid,waarinoverhetkaraktervandeGriekscheenRomeinsche
oudheidenharebeteekenisindewereldgeschiedenisgehandeldwordt,enineene
bijzonderewetenschapderoudheid,waarinoverhetopenbareenhetbijzondere
leven,overgodsdienstenkunstenoverdewetenschappenvanGriekenenRomeinen
wordtgesproken.
OfschoonhiertelkensvandeGriekscheenRomeinscheoudheidgesprokenwordt,
wasBöckhertochwelvanovertuigd,datzijnedefinitieenzijneverdeeling,zoozij
logischwildezijn,ookopdephilologievananderevolkenmoestkunnenworden
toegepast.Dephilologiederklassiekeoudheid,hijzegthetuitdrukkelijk,iseene
natuurlijkeafdeelingvandephilologieinhetalgemeen3);daarnaastbestaateene
Aegyptische,eeneSemitische,eeneRomaansche,eeneGermaansche,eeneSlavische
philologie;hetkarakteralswetenschapisvoorallehetzelfde.
'tZalU,zelfsbijdezezeerkorteuiteenzettingvanhetsysteemvanBöckh,wel
nietverwonderen,datzijninvloedopdeontwikkelingderphilologieenharepositie
alsafzonderlijkewetenschapzeergrootgeweestis.Wijmogenonsthansverheugen
ineenGrundrissderRomanischenPhilologievanGröber4),eeneEncyclopaedieund
MethodologiederromanischenPhilologievanG.KörtingeneenGrundrissder
Germanischen
1) Pag.11.
2) Pag.77.
3) Pag.21.
4) StrassburgTrübner1888,nognietvolledigverschenen.
J.Woltjer,Verzamelderedevoeringenenverhandelingen
8
PhilologievanHermannPaul1),dieinhoofdzaakhetzelfdesysteemvolgen.Hetzou
dusnietteverwonderenzijn,zooweonseindelijkkondenneerleggenbijeensysteem
vanphilologie,datindeeerstedecenniëninzijnwezenweldengrondslagvanalle
bijzonderephilologiezaluitmaken.
Entoch,hoehoogikhetsysteemvanBöckhookschat,geloofikniet,datwijreeds
zooverzijn.
Zijnsysteemvolgt,zooalshijzelfverklaart,uitzijnedefinitie;wiedezedefinitie
nietaanneemt,zalookhetsysteemmoetenwijzigenofgeheelveranderen.
ZijnedefinitienuvandephilologiealsErkenntnissdesErkanntenbevredigtmij
niet.
Indeeersteplaatstochkannietalleswatgekendishetvoorwerpderphilologie
zijn,maaralleendatgekende,watopdeeeneofanderewijzetotuitingofopenbaring
isgekomenenaanhetnageslachtisovergeleverd.Nuzoumenkunnenzeggen:dat
spreektvanzelf;maardanmoetiktochopmerken,datzonderdezebeperking,het
karakterderphilologienietuitgedruktwordt.ImmersookvolgensBöckhzelfishet
eigenaardigekaraktervandephilologie,zooalshijdieopvat,daaringelegen,datzij
eeneoverlevering,indenruimstenzindeswoords,totvoorwerpheeft.Ditkarakter
nubepaaltinwezenlijkepuntendemethodedezerwetenschapenmagdaarominde
definitienietontbreken.
Indetweedeplaatsisdephilologiemeerdaneenkennenvanwateenmaalgekend
is.Dithangttennauwstesamenmethetwezenvanonzengeestalseenindividu,niet
eensomvanatomen.Dekennisvanwatdooreenanderreedsgekendisblijftinden
geestnietalseenafzonderlijkefactorbestaan,maarwordtmetdeninhoudderkennis,
diereedsvoorhandenwas,eennieuwgeheel,nietgelijkaandesomvantweeofmeer
termenenooknietgelijkaanhetproductvantweeofmeerfactoren,maareerderte
vergelijkenmetdeverbindingvantweeofmeerelementenindechemie,dieeen
nieuwlichaammetandereeigenschappendandiedersamenstellendeelementen
oplevert.
BöckhzelfheeftopmeesterlijkewijzedeStaatshaushaltungderAthener
beschreven.Isnudekennisindatwerkvervatgelijkaandesomvandekennis,die
indebronnenvervatis,
1) StrassburgTrübner1889,nognietvolledigverschenen.
J.Woltjer,Verzamelderedevoeringenenverhandelingen