Download PDF van tekst

572 Pages·2007·2.29 MB·Dutch

Feit en tussenkomst. Geschiedenis en
opvattingen van Tijd en Mens (1949-1955)
Jos Joosten
bron
JosJoosten,Feitentussenkomst.GeschiedenisenopvattingenvanTijdenMens(1949-1955).
Vantilt,Nijmegen1996.
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/joos006feit01_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
5
Iseenversvandezedichtersmeer
daneenobjectvanschoonheid:
eenfeiteneentussenkomst?
JanWalravens
JosJoosten,Feitentussenkomst.GeschiedenisenopvattingenvanTijdenMens(1949-1955)
11
Vooraf
Inseptember1989,preciesveertigjaarnahetverschijnenvanheteerstenummer
vanTijdenMens,begonikhetonderzoekwaarvanditboekhetresultaatis.Injuni
1995,preciesveertigjaarnahetverschijnenvanhetlaatstenummer,zetteikhet
laatstepuntachterhetoorspronkelijkemanuscript.Ikgeeftoedathetmooierwas
geweestalsikinplaatsvan‘veertigjaar’precieseenhalveeeuwhadkunnennemen
alsoverbrugdeperiode,maareerlijkgezegdvindikdatvierdecenniaafwezigheid
vaneenintegralestudienaarTijdenMenswellanggenoegis.
HetnampreciesdelevensduurvanTijdenMensomdestudieeroverafteronden.
Daarmeehoudtdevergelijkingtussenboekenbladnietop:netalsTijdenMensis
Feitentussenkomstgaandewegsteedsmeer-meerdantevorendebedoelingwas-
bepaalddoordenkenenhandelenvanéénpersoon:JanWalravens.Mijnfascinatie
voorzijnideeën,endatzaliederelezerdieverderdanhalverwegeditboekkomt,
zelfkunnenvaststellen,isbijzondergrootgeworden.Ikzoukunnenzeggendatdie
betrokkenheidsteedsmeervanpersoonlijkedanvanwetenschappelijkeaardwerd,
alsiknietdeovertuiginghaddatdietwee,alshetgoedis,sowiesonooitlosvan
elkaargezienkunnenworden.Ikzieinelkgevalnualuitnaarhetmomentwaarop
ikaanhetboekbegindatoverhemalleenzalgaan.
EenlaatstepuntvanvergelijkingisdatnetalsTijdenMensditboekresultaatis
vandemedewerkingvanzeerveeluiteenlopendemensen.Netalsbijhettijdschrift
ishetaandeelvandeeengroterdandatvandeander,maarhadafwezigheidvan
dezeofgenehetuiteindelijkeeindresultaatwezenlijkandersgemaakt.Hetuitspreken
vandankzeggingeniseenprecaireaangelegenheid.Iederelezerweetdatdergelijke
bedankjesvaakinhogemateobligaatzijnentegelijkertijdkijktiederelezermeteen
naarderijnamendiebedanktwordt.Welnu,hetzalaaniederelezerdiemeerdan
eenpaarbladzijdenleest,duidelijkzijndatditboekwerkelijknooitindezevormtot
standhadkunnenkomenalsiknietde-groteofkleine-hulphadgehadvanalle
mensendiehieronderaanbodkomen.
Dankbaarvoorzeeruiteenlopendevormenvanhulp-vaakslechtsnaeenenkel
vrijblijvendvraagje-benikallereerst:HildavanAssche,ClemBittremieux,Hugo
Brems,JaakBrouwers,GeoBruggen,OmerdeDier,RayGilles,GustGils,Koen
Hilberdink,G.Lindekens,JosMurez,JoopenPietPuijn,JandeRoder,Willy
Roggeman,AdriaandeRoover,ErikvanRuysbeek,GeoSempels,mevr.J.Vande
Vijver-Toye,JefvanTuerenhoutenGeorgesWildemeersch.Zonderdewelwillende
medewerkingvandevolgendemensen,diemijzondervoorwaardenvoorafinzage
gaveninongepubliceerdbriefmateriaaluithunarchieven,hadditboeknooitkunnen
wordenwathetwerd.Mijndankaanhenisduszeergroot:HansvanAcker,Karel
deBock,BenCami,PierreDubois,PaulvanKeymeulen,RikLanckrock,Karelvan
LooenFrankVaerten.
Hoewelmisschiennietaltijdconcreetzichtbaarinditboek,hebben-somsmeerdere
-gesprekkenmetdevolgendeTijdenMens-ledenmeveelinzichtgegevenin
JosJoosten,Feitentussenkomst.GeschiedenisenopvattingenvanTijdenMens(1949-1955)
12
deinterneverhoudingenbinnenhetblad.Mijndankgaatindatverbandmetname
uitnaarToneBrulin,BenCamienMarcelWauters.Speciaalvermeldikhierookde
medewerkingvanHugoClaus,diemethetafstaanvanzijnbrievenvanJanWalravens
zonietderuggegraat,dantochopzijnminsteenessentiëlewervelvanditboekheeft
aangebracht.OokAlbertBontridderleverdeeensubstantiëlebijdragedoormij
Walravens'jeugdbrievenaanhemterinzagetegeven.Eenbijzonderwoordvandank
gaatuitnaarFlorentWelles:ookhijstondmijwelwillendtewoord,heeftmij
belangwekkendejeugdbrievenvanWalravenslatengebruikenenheeftbovendien
invelebrievensteedsdirectopgroteenkleinevragenvanmijgereageerd.
MethetnoemenvanWellesenBontridderbenikdichtindebuurtvanJan
Walravenszelfgekomen.Ikspreekhierbijgraagmijnerkentelijkheiduitvoorde
welwillendemedewerkingdieikondervondenhebvanmevrouwJeanneWalravens
envanChrisWalravensenElseWalravens.Ikhoopvanhartedezegoedecontacten
indetoekomstvoorttezetten.
Bijhetwerkenaanhetboekzelfzijndriemensenvangrootbelanggeweest.Ik
hebhetalseenvoorrechtbeschouwddatdeeminentelezerdieKeesFensiseenvan
deeerstelezersvanmijnboekisgeweest.Vanzijnkritischekanttekeningenhebik
steevastnotagenomen.DegroottevanderolvanBertVanhestevoorditboek,kan
ikzelfsnietbijbenaderingaangeven:vanafheteersteconcepttotdelaatsteconclusie
staatzijnstempelopmijnwerk.Intallozegesprekkenovergrotelijnenenkleine
detailsheefthij-altijdgeduldig-meegedacht,meegewerkt,ideeënbedacht,ideeën
verworpen,steevastopeenmanierdievoormijeenessentieeldeelvanhetwerkplezier
uitmaakte.Vanafhetbeginvanhetonderzoektotopdepromotiezatenstondnaast
mijJosMuyres,dieikdankbaarbenvoorzesjaarmeewikkenenwegenoveralles
watinditboekaanbodkomt.
JosMuyresdankikookvoorzijnzeerconcretemedewerking,namelijkalseerste
lezervanhetafgerondeboekalsgeheel.Grotedankvoorditzelfdeondankbarekarwei
benikookverschuldigdaanMarcKregtingenHansVandevoorde.Dezedriehebben
mijnauwgezetenzorgvuldigtallozegroteenkleine,inhoudelijkeenstilistische,
meestaluiterstzinvolleoverwegingenmeegegeven.
MikeNawasbenikerkentelijkvoorzijnonmisbarehulpbijhetvertalenvande
‘Summary’inhetEngels.
NicoleFrankwilikervoorbedankendatzij-terwijlhaarmarktwaardeinde
tussentijdterechtalleenmaarsteeg-opnieuwgeheelbelangeloostijdenmoeiteheeft
willenstekeninhetontwerpenvanomslagenbinnenwerk.MarcBeerens,tenslotte,
moetikdankenvooralletijddiehijinditboekstak,terwijlhijzoveelbeterstedoen
had.
ToenBenCamihoordedatikeenstudiemaaktenaarTijdenMens,waszijneerste
reactie:‘Datzaldaneendunboekjeworden’.Ikmeenzonderoverdrijvingtemogen
stellendatdezekeerCami'songelijk-inelkgevalkwantitatief-aangetoondis.
Nijmegen,nieuwjaarsdag1996
JosJoosten,Feitentussenkomst.GeschiedenisenopvattingenvanTijdenMens(1949-1955)
13
Het gebied
MeteenartikelinNederlandseliteratuur:eengeschiedenisvierdehetVlaamse
avantgarde-tijdschriftTijdenMensin1993zijnveertigsteverjaardagindeliteraire
canon.Vanaf1953,dusaltijdenszijnbestaan,ishetbesprokeninelk
literatuuroverzichtwaarindemoderneVlaamseletterkundeaanbodkomt.Ingenoemd
aanvangsjaargebeurdedatzelfstweekeer.R.F.Lissensschreeferenkeleregelsover
inzijnDeVlaamseletterkundevan1830totheden(sinds1910heteerste
‘wetenschappelijkgefundeerdoverzichtvandeVlaamseletterkundeindemoderne
tijd’).EugènedeBockpubliceerdeookin1953zijnDeVlaamseletterkundeenstond
aanmerkelijkuitgebreiderstilbijhetbladwaarvanhijoverigens,alsdirecteurvan
DeSikkel,toenzélfdeuitgeverwas.Zijntyperingisbepaaldnietvrijvanfouten,
maaralseerste,zeervoorlopigekennismakingnietongeschikt.
Boonbehoorttotderedactievanhetin1949gestichtetijdschriftTijden
Mens,waarinonderandereJanWalravensaanhetwoordkomt,diede
theorievanVanOstaijenoverneemtenvoortzet.Walravenspubliceerter
essaysinoverSartreenoverFaulknerdiehijdegrootsteschrijvervan
dezetijdnoemt.Hijklaagtoverhetgebrekaanavontuur,grootheiden
tragiekinonzeletterkunde.Hijwil‘strevennaareenonvervalsteentotale
voorstellingvandemensenvanderealiteitdiehemomringt’(...)Erzijn
zekereanalogieënmetRuimte.‘IndegrondisTijdenMenseigenlijk
ethisch’,zegthijineeninterviewinDePeriscoopvan1maart1952.In
‘HetBrouwercomplex’,waarinhijhetkaraktervandeVlaamseletterkunde
trachttebepalen,distantieerthijzichvanStreuvels.‘Alsofdeteerheid
vaneenbloemendeglimlachvaneenkindschadeloosstellenvoorde
domheidendewreedheidvandemens’.Demogelijkhedentot
veralgemeningvandeVlaamsekunstachthijteliggenindeaanvaarding
maarverbredingvanhetBrouwercomplex,inhetvervangenvande
sensitievebeschrijvingdoordemetaphysischeondervraging,inhet
onderzoeknaardepsychischegeheimenvandenatuur.1
Vanafdeze,zoalsgezegdaanvechtbare,vroegsteregelsoverTijdenMensbleefer
permanentaandacht,endathoeftnietteverbazen.Nietiederliterairtijdschriftheeft
deluxetweeNobelprijskandidateninderedactietemogenhebben,engedurende
zijnhelebestaanliterairwerktepublicerendat-zekerachterafbekeken-tothet
meestinteressantevanhetmomenthoort.Indeeersteplaatsgaandegedachten
daarbijnatuurlijkuitnaarhetbelangrijkewerkvanbeidegrotenamen.LouisPaul
BoonstondondermeerfragmentenuitZomerteTer-MurenenWapenbroedersaf,
enzijnlangegedichtDekleineEvauitdeKrommeBijlstraat.VanHugoClaus
publiceerdehetbladnietalleeneeneersteversievandeOostakkerseGedichten
(waarvoorPaulRodenkohemdeeretitel‘KeizerderVlaamseexperimentelen’
toekende),maarookhetbekendeverhaal‘Suiker’enzijnvroegstetoneelstukGetuigen
.Naastdezeliterairetoppenbevathet‘tijdschriftvandenieuwegeneratie’eenhoop
minderbekendmaardaaromnietminderboeiendwerk.Tedenkenvaltalleenalaan
devoorpublikatieuit
JosJoosten,Feitentussenkomst.GeschiedenisenopvattingenvanTijdenMens(1949-1955)
14
DeheiligeGramschap,hetmetde‘Arkprijsvoorhetvrijewoord’bekroonde
romandebuutvanMauriceD'Haese.VooreengrootgedeelteligthetbelangvanTijd
enMensechterindevernieuwingoppoëziegebieddiehetpropageerde.NaastClaus'
poëziezijnbijvoorbeeldexperimenteelwerkalsDoodhoutvanAlbertBontridder
enMarcelWauters'opmerkelijkegedichtencyclusErisgeenbeginengeeneinde
literairzeerinteressantenverdienendiemeeraandachtdanzekregen.Ook
NederlandseVijftigersalsLucebert,VinkenoogenRodenkodroegenwerkbijaan
hetbladenHansAndreuswaserzelfseentijdjeredacteurvan.
Deactiviteitenvanhettijdschriftbeperktenzichniettotdefictionelegenres,ook
opessayistischgebiedwashetvanbelang.IndeeersteplaatsdooroprichterJan
Walravens(1920-1965),debelangrijksteVlaamsetheoreticusvandatmoment.Met
zijnlangeessaysals‘HetBrouwercomplex’envooralde‘Phenomenologievande
modernepoëzie’presenteerdehijinTijdenMensalseersteindenaoorlogse
Nederlandselettereneenafgerondevisieopdenieuwepoëzie.Ookandereessays
inTijdenMenszijnvermeldenswaard.ZowasToneBrulindeeerstediein
VlaanderenaandachtschonkaandetoneeltheorieënvanAntoninArtaud2enHugo
Clausbesprakin1952kortnaverschijnendeFranseopvoeringvanBeckettsEn
attendantGodot.Internationaalgeoriënteerdwashetbladsowieso.In1951
publiceerdehet,enikdoeeenwillekeurigegreep,vertalingenvanpoëzievanGeorges
Bataille,PierreReverdyenGiuseppeUngarettienoorspronkelijkwerkvanTristan
Tzara.Danhebiknognieteensgesprokenoverde-somszeldzame-grafische
bijdragenaanhettijdschriftvan(Cobra)kunstenaarsalsAsgerJorn,PierreAlechinsky
ofCorneille.Ofzelfsliterairwerkvanhen,zoalsvanlaatstgenoemdeenChristian
Dotremont.
TijdenMensliepindeannalentotnogtoezijnerkenningnietmis.Dezeofficiële
aandachtvoorhetbladisgrofwegoptedelenindriecategorieën,waartussende
grensoverigensnietaltijdscherptetrekkenvalt.Allereerstzijnerde‘officiële’
literatuuroverzichten,alsdievanLissensenDeBock.Zowelkwantitatiefals
kwalitatiefvarieertdaarindeaandacht.InTweeeeuwenLiteratuurgeschiedenis,dat
in1986onderredactievanG.J.vanBorkverscheen,kreeghetVlaamsebladéén
kleinevermeldingendannoginverbandmetdefusiemethetNederlandse
Vijftiger-tijdschriftPodium.TervergelijkingwatbetreftVlaanderen:vijfpagina's
wordenbesteedaanPaulvanOstaijen,endeoverigebelangrijkeVlamingen,van
GezelletotClaus,komenalle-meerofminderterloops-aanbod.Inandere
Nederlandsewerkenisdezeaandachtiniedergevaluitgebreider.Ikdenkbijvoorbeeld
aanOnzeliteratuurvanaf1916vanPietCalisofhetoudereHandboektotdeModerne
NederlandseLetterkundevanGerardKnuvelder.Dielaatstewaserin1954sowie
sosnelen,zekergeletdatvroegetijdstip,goedgedocumenteerdbijmetzijnaandacht
voorTijdenMens.DesondankszijnhettochdeliteratuuroverzichtenvanVlaamse
herkomst(zoalsbijvoorbeeldlateredrukkenvanLissensofLetterwijs,letterwijzer
vanPaulvanAken)diehetmeestuitgebreidstilstaanbijhettijdschriftvandejonge
Vlamingen.
Ookinhoudelijkiserindezeeerstecategorienogalwatverschil,terubricerenvan
regelrechteonzintotserieuzestudies.IndeeerstecategorievallenDautzenbergen
JosJoosten,Feitentussenkomst.GeschiedenisenopvattingenvanTijdenMens(1949-1955)
ChamuleaumethunrecenteboekNederlandseLetterkunde2.OverTijdenMens
weten
JosJoosten,Feitentussenkomst.GeschiedenisenopvattingenvanTijdenMens(1949-1955)
15
zijbijvoorbeeld:‘OpmerkelijkwasoverigensdatervancontactmetdeCobra-dichters
inNoord-Nederlandnauwelijkssprakewas’.3Metdeterm‘Cobra-dichter’
introducerenzeeenliterairhistorischenouveauté,en,aannemenddatzeer‘Vijftigers’
of‘experimentelen’meebedoelen,metdieopmerkinginzijngeheelzélfook.Tot
aanhunpublikatiewashethooguit‘opmerkelijk’datdefusievanTijdenMensmet
deexperimentelenrondhetNederlandsePodiumzo'nbeetjehetenigeitemwasdat
iniederliteratuuroverzichtterugkeerde.Dusvoordit-uiteraardweldegelijk
aanwezige-contactmetde‘Cobra-dichters’hoeftnieteensverwezenteworden
naardetailsalsdemedewerkingvanVijftigersaanTijdenMensvóórennadefusie,
naardeomslagontwerpenvanCorneilleenLucebertvoorrespectievelijkbundels
vanBontridderenWauters,ofnaarhetfeitdatmeerdereTijdenMens-dichtersalin
Podiumpubliceerdentoenhuneigenbladnogopgerichtmoestworden.Hetenige
excuusdatikkanbedenkenvoordezemisserisdatR.Chamuleau,dievolgensde
inleidingdezeparagraafschreef,depassagevrijwelletterlijkovernamuithet
plaatjesboekIkprobeermijnpen.4
NogergermaaktSiemBakkerhetinzijnLiteraireTijdschriftenvan1885totheden
uit1985.DatinTijdenMensnaarzijnzeggen‘enkelwerkvanjongerentevinden
is’moetmaaralshoffelijkheidjewordengezienaanhetadresvangroepslidGaston
Burssens,dieop59-jarigeleeftijdvoorheteerstinhetbladpubliceerde.5Verbluffend
isechterBakkersblootleggenvanonverwachteliterairevoorgangersvanTijden
Mens:‘Waarderingbestaaterwelvoorschrijversals(...)TerBraakenDuPerron’.
IkbenbangdatBakkerdezevoorhoedepositiebinnenhetonderzoeknaarschatplicht
indeNederlandenlangetijdalleenzalinnemen.Ikzieiniedergevalmet
belangstellinguitnaarhet,totnogtoeonbekende,materiaaldatdebewijsplaatsvoor
dezeopmerkingvormt.6Opdezespagina'sdieBakkeraanhetVlaamsetijdschrift
wijdt,staattrouwensnauwelijkseenzindienietvoorkritiekvatbaaris.Hieraanzou
natuurlijkzonderopmerkingaanvoorbijgegaanmoetenworden,warehetnietdat
ditsoortlarieééntriestebijkomstigheidheeft:zijisgeboekstaafdineenwerkdat
doorvelennog jarengemakshalvealsstandaardwerkoverliterairetijdschriftenuit
dekastgepaktzalworden,ophetmomentdatdedissertatiesengrondigestudiesal
langvergetenzijn.
DitallesneemtgelukkignietwegdaterookserieuzeaandachtwasvoorTijden
MensvanliteratuurwetenschappersalsGeorgesWildemeersch,JeanWeisgerberof
HugoBrems.7Ookophunstudiesisopzich,hoewelvaakopdetails,kritiekmogelijk,
maarhetverschilisdatereengedegenaanpakuitspreektenkennisvanzaken,die
hetleverenvankritiektoteenserieuzedialoogmaken.Hetbelangrijkstekritiekpunt
datinhetkadervandeinleidingopmijnonderzoekrelevantis,isdatdezeartikelen
ofwel(noodgedwongen)zeerglobaalblijvenofzichbeperkentotliterair-historische
ofinhoudelijkedeelgebiedenvanhettijdschrift,endannietvrijzijnvangeneralisaties
enveralgemeniseringen.
Metdelaatstgenoemde(deel)categorieserieuzeessayszijnwevanzelfindebuurt
vandetweedegroeptekstenoverTijdenMens.Ikdoelopessaysenartikelendie
hettijdschriftbewust‘subjectief’benaderenenwaarinhetbladuitgangspuntof
ijkpuntisvoordeeigenpoëtischeofliteraireopvattingen.Hierbijdenkikbijvoorbeeld
aanessaysvanHedwigSpeliersofPauldeVree.Laatstgenoemdeisaltijdgeducht
JosJoosten,Feitentussenkomst.GeschiedenisenopvattingenvanTijdenMens(1949-1955)
tegenstandergeweestvanWalravens'literatuuropvattingenenzijnafkeervanTijd
en
JosJoosten,Feitentussenkomst.GeschiedenisenopvattingenvanTijdenMens(1949-1955)
16
Mens,gevoeddoorzijneigen,radicalere,opvattingenoverexperimentelepoëzie,is
eenrodedraadinmeerderevanzijnbeschouwingen.Illustratiefiseenpassagein
zijnessaybundelOnderexperimenteelvuur,waarinhijschrijftover‘hetscepticisme
dattegendegeheleTijdenMens-generatie(...)zouwordengemanifesteerd:de
nieuwepoëzieherinnerdetedirectaaneendodestroming,namelijkhet
expressionisme,waaraandesentimentele,pathetischeenmoralistischeinhoudeen
pejoratievebetekenishadgegeven.Tenonrechtenatuurlijk,maar,enditisvangroot
belangomdegangderzakentebegrijpen:opClausna,bleefdevormbijdeinhoud
vandeTijdenMens-poëzietenachter,ofmetanderewoordendievormkonwel
adequaatzijn,maardanbrachthijslechtssporadischdeaanheftoteenechtpoëtisch
reveil.’8Indezecategorieessaysstaatheteeniedernatuurlijkvrijzijneigen
subjectievevisieophetbladenzijngeschiedenistegeven.Totdeze‘partijdige’
groepmoeten,denkik,netzogoedtekstenalsWalravens'eigenliterair-historische
artikel‘DeVlaamseliteratuursinds1940’gerekendworden,zijnessayvoorinde
SoldatenbrievenvanPaulSnoekenHuguesPernathenvooralzijninleiding(en)bij
detweedrukkenvandebloemlezingWaarisdeeerstemorgen?.9Dielaatsteblijkt
indeloopderjarendebelangrijksteenveelalonbekritiseerdebronvoorveel
literatuurhistoricidieTijdenMensbespraken.
Devoorgaandecategorieheeftweerverwantschapmetdederdeenlaatstegroep
tekstenwaarinTijdenMenseenrolspeelt.Invrijwelalleinterviewsmetvoormalige
groepsledenwordtkorteroflangerstilgestaanbijdeTijdenMens-periode.Voorts
wordtdeperiodeinmemoiresendergelijketekstenvansubjectieveaardooknogal
eensbeschreven.HetzalnietverbazendatinzulketekstenDichtungundWahrheit
regelmatigopholslaan.‘TijdenMenswerdgestichtendatisheteerstewatikme
vanJanWalravensherinner’,schrijft(Cobra-)schilderJanCoxbijvoorbeeldineen
artikelnaWalravens'dood.10Hoeeenkleindetailook,hetkloptniet:Coxhadin
iedergevalalcontactmetWalravensin1948,bijeerderetijdschriftplannen,en
waarschijnlijkzelfsalvroeger.
HetmeestuitgebreidschreefLouisPaulBoonachterafoverTijdenMens,opeen
momentdatWalravens,mede-oprichterRemyvandeKerckhoveenGastonBurssens
aldoodwaren.Hijbegintzelfmetdewisselvalligebetrouwbaarheidvandeze
herinneringenaande‘Tijd-en-Mens-mensen’:‘Zijzullenhetmijnietkwalijknemen,
datikmetwathumorenwatweemoedterugdenkaanietsdatnimmerterugkeert.Ze
zullenhetmeookhopelijknietkwalijknemendatiklosuitherinneringengraaien
weinigexactegegevenskanverstrekkenaanwieèchtdiegeschiedenisschrijven
zou’.11Hetwerkdatnoggedaanmoetworden,heeftBoonzoaardiggetypeerd.
TijdenMensheeftzijnnietwegtedenkenplaatsindeNederlandstaligeletterkunde,
zoveelisduidelijk.Nietteminlaathetbovenstaandeziendatdefeitelijkeaandacht
voorhetbladzeerverspreidenverbrokkeldisenuithetoogpuntvan(historische)
betrouwbaarheidzeerwisselendvankwaliteit.Bovendienwasdeinvalshoeksteeds
deexternegeschiedenisvanhetblad,waarhetderolspeeltvanvanzelfsprekend
breekpunttussendevagenoties‘traditie’en‘vernieuwing’.Eenstudiewaarindeze
literair-historischepositienaderverkendwordtalsbasisvoordeliteratuuropvattingen
vanhetbladenvervolgensverdergeëxploreerdaandehandvandeinterne
JosJoosten,Feitentussenkomst.GeschiedenisenopvattingenvanTijdenMens(1949-1955)