Diyarbakır'daki Meryem Ana Kilisesi'nin tarihçesi : M.S. 3. Yüzyıl = Makhtvāyūt zavne d-ʻedtā d-Yaldat ilaha Maryam d-mdīnat ʻAmīd, dura talītayā

106 Pages·1999·11.3 MB·Turkish

by  Akyüz, Gabriyel

Dİ YARB AK IR! D AK İl M ER YEM FAN A'
TARİHÇESİ
KİLİSESİ
£ıal*s tf'ârinl» tdlnt âıctuAuJB
t^kA^ı tf'-is . îuaatf* iuuîuaa
Yazan
P. Cabriyel AKYÜZ
1999
d
n
a

s
'M'im y
e
r
h a
'ıfLja c r
b
r
u s i
va&'J‘ i-2> 1 ıc$S.’soı e L
h
i
C r o
e
h
£.\ dUbris t
: s t
y u
a
İBctl) j-Hnrtmtbo Uibrarp r n d
o r
o a
t
The Malphono George Anton Kiraz Collection s M M
i
H

h

Lo,t ^ be» U>,N.a^>. -a£ooı Lu> h et
Iv^s L\mva loou )o^o o^o -OtclS ot c B
r
u
Vİ0 ^ °»l 1^-000 1 I ^OO L^O CJO
h
C
\ . ), \ m Oui>. loCnJ Ol*.t l>-^-CO
•VOl^oÇS. CM^. ^OU, bov^ ^o.oı.~i^
Anyone \vho asks tor this volüme, to
read, collate, or copy trom it, and who
appropriates it to himself or herselt, or
cuts anytlaing out ot ıt, should realize
that (s)he vill have to give ans\ver betore
Ciod’s awesome tribunal as ıt (s)he had
robbed a sanctuary. 1-et such a person be
held anathema and receive no forgiveness
until the book ıs returned. So be it,
A men! And anyone \vho removes these
anathemas, digitally or othenvise, shall
himself receive them in double.
DİYARBAKIR'DAKİ MERYEM ANA
KİLİSESİ'NİN TARİHÇESİ
M.S. 3.YÜZYIL
rtil iınYiîi vt—i-3» Aicuu&oji
rdiAıAAı "in . îijjatÇ Auliîuiîi ^iınjjı
Yazan
P.Gabrivel AKYÜZ
1999
A I) R E S:
Mardin Kırklar Kilisesi
Çabuk Mah. 217 Sağlık Sok.
No: 8 47100-MARDİN
Tel: [phone]
Fa\:[phone]
© Copyright: P.Gabriyel Akyüz
1. basını 2000
ISBN: 975 - 8233 - 06 - 8
Fotoğraf: P.Gabriyel AKYUZ
Baskı:Resini Matbaacılık A.Ş.Topkapı-İstanbul Tel:[phone]
içinde yetiştiğim tarihi ve kutsal mekan, Süryani müesseselerin
arasında eşsiz bir faaliyet gösteren, Süryani Kilisesi'ne ve toplumuna
büyük insanlar kazandıran Mor Gabriyel Manastırımın Reisi ve
Turabdin Abraşiyesi’nin Metropoliti Saygıdeğer Mor Timotheos
Samuel AKTAŞ’a ve Mor Gabriyel Manastırının bütün personellerine
ithaf ediyorum.
3
içindekiler
* Önsöz.6
* Yazarın Biyografisi .7
* Diyarbakır (Amid) İli.8
* Diyarbakır'da Hüküm Sürdüren Egemenlikler.11
* Diyarbakır'ın Eskişehri.14
* Diyarbakır'ın Yenişehri.19
• •
* 4.Yüzyıldan itibaren Diyarbakır'da Yetişen İlim ve Sanat Adamları.20
* Amidli Mor İshok.20
* Meyyaferkınli (Silvan) Mor Moruthe.21
* Eğilli Mor Yuhanon.21
* Amidli Rahip Dodo.22
* Mor Yeşua.22
* Amidli Aetius (Atanos).22
* Meryem Ana Kilisesi.22
* Vaftizci Mor Yuhanon Kilisesi.22
* Mor İstefanos Kilisesi.22
* Mor Zhuro Kilisesi.23
* Kırklar Kilisesi.23
* Mor Kuzmo ve Mor Dumyana Kilisesi.24
* Mor Şilo Kilisesi.25
* Büyük Kilise (Ulu Cami).25
* Surp Giragos Kilisesi.29
* Mor Petyün Kilisesi.29
* Protestan ve Katolik Kiliseleri.31
* Tarihte Süryaniler.31
* M.Ö. ki Süryaniler ve tarihteki ilklerin konularına damgalarını bastıkları
buluşlar.32
* Günümüzdeki Süryaniler ve Kiliseleri.34
4
* Süryani Olan Diyarbakır Halkı'nın Putperestlikten Hıristiyanlığa Geçiş
Yapması.35
*Urfa Kralı 5.Abgar Ukomo’nun İsa Mesih'e Gönderdiği Mektup.36
* Tarihte İsa Mesih'in Mendili.38
* Hıristiyanlığın Merkezleri.43
* İznik Konseyi.45
* Diyarbakır'daki Meryem Ana Kilisesi.48
* Meryem Ana Kilisesi'nin İçinde ve Dışında Bulunan Kitabeler.52
* Meryem Ana Kilisesi'nin Antakya Süryani Kadim (Ortodoks) Ki 1 isesi’ne
Ev Sahipliği Yapması.66
* Meryem Ana Kilisesi, Süryani Kilisesi'nin Meşhur Dinbi 1 imcilerin,
Sözbilimcilerin, Şairlerin, Azizlerin, Elçilerin ve Patriklerin Mezarlarını
Barındırmakta.72
* Elçi Mor Turna.72
* 5 tane Patriğin Cenazelerinin Mezarlıktan Kilisenin İçine Taşınması.76
* Kilisenin İçinde Bulunan Tarihi Eserler ve Görülmeye Değer Eşyalar...78
*Diyarbakır'da Görev Yapan Süryani Metropolitlerin İsimleri.85
* Mor Diyonosiyos Bar-Salibi.90
* Suruçlu Mor Yakup...92
* Diyarbakır'daki Süryani Toplumunun Geçmişteki Durumu.93
* Meryem Ana Kilisesi'nin Bugünkü Durumu.95
* Kaynakça.100
ONSOZ
Antakya Süryani Kadim (Ortodoks) Kilisesi'nde önemli bir yer tutan
ve özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin en eski kiliselerinden biri olan
Diyarbakır'daki Meryem Ana Kilisesi, son yıllarda yerli ve yabancı turist¬
lerin akınına uğradığına müşahede etmem beni oldukça duygulandırdı.
Kiliseyi gezen her misafir, Kilise'nin tarihini anlatan bir broşür veya bir
kitabı görmek arzusundadır. Böyle yazılı bir kaynak görmediği takdirde, gör¬
müş olduğu o muhteşem eserlere rağmen susamışlığını giderememektedir.
Bu da, tuzsuz yenilen yemekle özdeşleştirilebilir. Bu tadsızlık ve susamışlığı
giderebilmek için, bu Kutsal Kilise'nin tarihini ve önemini anlatan küçük bir
kitapçığın elde bulunmasının, önemli ve faydalı olduğunu düşünerek, bu
düşünceyi faaliyete geçirmeye çalıştım.
Gerçi bu görevi, saygıyla andığımız merhum Kor-Episkopos Aziz
GÜNEL, 1970'lerde Kilise'nin tarihini detaylı bir şekilde "Türk Süryaniler
Tarihi" adlı kitabında yazmıştır. Fakat kitap büyük ve kalın bir ebata sahip
olduğundan ve piyasada da bulunmayışından dolayı herkesin bu kitaptan
faydalanması mümkün olamıyacağı düşüncesiyle küçük ebatta bir kitap
yazma gerekliliğini gördüm. Bu çalışmamda güvenerek başvurduğum ana
kaynaklar, şüphesiz Kilise'nin içinde mevcut olan kitabelerdir. Bunları
yerinde şahsen araştırdım, okudum, tercüme ettim ve fotoğrafladım.
Hiç kuşkusuz ki, bu çalışmamda birçok eksikliklerim de olmuştur.
Bu eksiklikleri düzeltmek için okuyuculardan istirhamım bana yardımcı
olmalarıdır. Bu konuda ülkeme, bölgeme, kiliseme ve okuyuculara faydalı
bir hizmet vermiş olabiİdimse şimdiden bahtiyarım. Ayrıca diğer kitap¬
larımın basımında olduğu gibi bu kitabımın basımında da yardımlarını ben¬
den esirgemeyen Resim Ofset Matbaası'nın sahibi ve Başkanı Sayın Münir
KİLİMCİ'ye ve kitabın tashihini yapan İlköğretim Öğretmeni Deniz
KIRILMAZ'a teşekkürlerimi sunarım. Saygı ve sevgilerimle.
Gabriyel AKYÜZ
Mardin Süryani Kadim Papazı
6
YAZARIN BİYOGRAFİSİ
1959 yılında Mardin İli’nin Midyat İlçesi'ne bağlı Alagöz (Bakısyan)
Köyü’nde doğdu. İlköğrenimini 1970'te köyünde bitirdi. Mesilısel öğretimi¬
ni ile kilisese! eğitimini Midyat-Mor Gabriel Manastın'nda, orta dereceli
öğrenimini de Nusaybin ve Mardin'de bitirdi. Bunun yanı sıra, İstanbul-Fono
Mektupla Öğretim Kurumu İngilice 2.Kursu ve SOON BİBLE COURSE-
ENGLAND adlı İncil Kursıfnu İngilizce olarak bitirdi.
Nusaybin-Odabaşı Köyü Kilisesi'nde, kilise öğretmeni ve diyakos
olarak 8 yıl hizmet verdikten sonra Turabdin ve Mardin Abraşiye Metropoliti
Mor Timotheos Samuel AKTAŞ, Mardin Süryani Kadim cemaatinin ruhani
reisi Rahip Cebrail Al laf ve Yönetim Kurulu'nun isteği üzerine Mardin
Süryani Kadim (Ortodoks) cemaatine 10 Mart 1985 tarihinde Metropolit
Samuel Aktaş tarafından papazlık rütbesiyle takdis edildi. Halen Kırklar
Kilisesi'nde görev yapmaktadır.
Süryanice, Türkçe, Arapça, İngilizce ve Kürtçe olmak üzere 5 lisan
bilmektedir. Daha önceden de yayınlanmış "Deyrulzafaran ManastırTnın
Tarihi”, "Nusaybin’deki Mor Yakup Kilisesi ve Nusaybin Okulu",
"Süryani Müziği", "Süryaniler’de Felsefik Şiirler", "Mardin İli’nin
•
Merkezinde, Civar Köylerinde ve ilçelerinde Bulunan Kiliselerin ve
Manastırların Tarihi" ve "Azizlerin Şefaati (Süryanice’den ve
Arapça’dan Türkçe’ye çevrilmiş)" isimli yapıtları vardır.
7
DİYARBAKIR (AMID) ILI
Antakya Süryani Kadim -Ortodoks- Kilisesi'ne bağlı Meryem Ana
Kilisesi'nin tarihçesine geçmeden önce Diyarbakır İli'nin eski ismi olan
'Amid'e dayalı bilgilere değinmek istiyorum. Şehrin eski adı olan Amid,
yazılı kaynaklarda M.Ö. 1260 yılında Astır İmparatorluğumun döneminde
1 .Şalmanasar’ın yıllarındaki fethinin hatırasını gösteren kılıç kabzasında
• • • •
AMIDI' diye ilk kez yazılmıştır. M.0.1116 yılında tekrar aynı imparator¬
luğun devamı olan 1 .Tiglatpalasar'ın fethinde de böyle anılmıştır. M.Ö.800,
762, 726, ve 705 yıllarından kalma Asur valilerinin isimlerini bildiren bel-
• •
gelerde de 'AMIDI’ olarak geçmektedir. 1
M.S.305 yılında Ermeni asıllı Kral 2.Tiridat'ın Hıristiyanlığı kabul
ettiğine dair belgeleyen Agathangelos'un eserinde şehrin adı Amid diye
yazılıdır. M.S.359'da da Roma tarihçisi Antakya'lı Ammiyanus Marsellinus,
bu şehirden 'AMIDA' diye bahseder. Bundan sonraki Roma ve Bizans (Latin
_
• •
ve Rum) kaynaklarında da hep 'AMIDA' adı geçer. Islamdan önceki ve son-
• •
raki Süryani kaynaklarında hep 'AMİD veya OMID' olarak geçmiş ve halen
de geçmektedir.
Amid'in Stiryanice anlamı; Süryani sözlüklerine bakıldığında 'Anıed
veya Emad' ol ►*>! sözcüklerine rastlanır. Bunlar da, kurtardı ve kur-
tuldu anlamına gelmektedir. Örneğin: W po| Anıed gabro men
aryo= Adamı Aslan'dan kurtardı. Diğeri de; ^ po| Emad
men haye halen hobure= Bu geçici hayattan kurtuldu. Yukarıda vermiş
olduğumuz kelime örneklerine göre; 'Amid' kelimesinin Stiryanice bir
sözcük olduğu apaçık ortadadır.
’Diyar-Bekr’ kelimesine gelince, esasen Arapça kökenli bir sözcük
olup ve şehire değil bölgeye verilen bir isimdir. M.S.639 yıllarında ilk İslam
Kara-Aınid, Diyarbakırı tanıtına Derneği, 1 .yıl. I sayı. s.242, Eylül 1956
Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, Şevket Beysanoğlu, 1 .Cilt, s.3, İrmak Matbaası, Ankara, 1998
8