Divinarum institutionum libri septem. Fasc. 2, Libri III et IV

252 Pages·2007·33.649 MB·Latin

by  Lactantius, Eberhard Heck (editor), Antonie Wlosok (editor)

B I B L I O T H E CA
SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM
T E V B N E R I A NA
L. CAELIVS FIRMIANVS LACTANTIVS
DIVINARVM INSTITVTIONVM
LIBRI SEPTEM
FASC. 2
LIBRI III ET IV
EDIDERVNT
EBERHARD HECK
ET
ANTONIE WLOSOK
W
DE
G
ΒEROLINI ET NOYI EBORACI
WALTER DE GRUYTER MMVII
® Gedruckt auf säurefreiem Papier,
das die US-ANSI-Norm über Haltbarkeit erfüllt.
ISBN 978-3-11-019506-4
ISSN 1864-399X
Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in
der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten
sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar.
© Copyright 2007 by Walter de Gruyter GmbH & Co. KG, 10785 Berlin
Dieses Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwer-
tung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des
Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Überset-
zungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen
Systemen.
Printed in Germany
Satzaufbereitung: Eberhard Heck
Satz: pagina GmbH, Tübingen
Druck und Bindung: Druckhaus „Thomas Müntzer" GmbH, 99947 Bad Langensalza
PRAEFATIONIS SVPPLEMENTVM
Primum Lactantii Diuinarum institutionum editionis fasciculum,
qui a. 2005 publici iuris factus continet libros I De falsa reli-
gione et II De origine erroris, hie sequitur alter, qui praebet
libros III De falsa sapientia et IV De uera sapientia et religione.
Iam pridem indicauimus161 his libris praefationis supplementum
praemissum iri, cuius paginae per numeros q. d. Romanos
numeratae continuent praefationem prioris fasciculi, i. e. ab
LVII incipiant (similiter notarum numeri ab 161), quo modo
etiam paginae textus per numeros q. d. Arabicos inde a p. 201
numerentur. In hoc suppelemento 1. addentur quaedam de codi-
cibus, 2. agetur de locis Sacrae scripturae in libro IV laudatis,
3. addentur uel corrigentur alia. Conspectus siglorum (p. LVI)
nonnullis mutatis p. LXX repetetur.
J. De Institutionum codicibus addenda
Β (u. p. XIV sq.): Fol. 55 (3, 3, 6 | mare id ... 4, 7 quam suam) Β
pro pristino folio, quod damna cepisse (ut et fol. 56) uidetur, a
manu paulo recentiore saec. VI162 litteris uncialibus suppletum
est. - In Graecis inde a 4, 6, 5 (u. adn. ad p. 327, 6: δ pro α) Β
pro litt. Δ nonnumquam habet rhombum 0, e. g. 4, 7, 7 in
δεμωιοα, 16, 17 bis in ελπίδα öcocet, 18, 15 bis in öcocoDct δε.
161 V. primi fasc. p. VII. Cum paginarum numeri continuentur, et in
praefationis supplemento et in notis textui subiectis abhinc lectores
nonnisi ad hos numeros relegamus nusquam fasciculo primo uel
altero ipso appellato. - De commentationibus laudandis u. p. VIII
η. 1 et XLIX n. 158; cf. infra p. LXIX.
162 Cf. Lowe, CLA III 280, etiam de manibus praeter B3 eadem fere
aetate marginalia addentibus.
LVIII PRAEFATIONIS SVPPLEMENTVM
G G (u. p. XV sq.): In hoc fasciculo extant 15 + 12 folia his locis
in apparatus sectione 'Codd.' indicata16-1: 3, 1, 1-8. 2,6-3,6.
[6, 15/8,4 sqq.] (2 foil.). 9, 1-13. [9, 13 sqq. /10, 1 sqq.],
12, 33/13, 3 sqq. 14,10-21. 15, 18 - 16, 3 sqq. 17,31-42.
18, 17-19, 6 sqq. [27, 6 sqq.], 28, 1-6 sqq. 29,3-30,5 (2
foil.). 4, 1, 1-10. [1, 10 sqq.], 10, 1-14. 11, 15-12, 19 (2
foil.). 13,19-14,3. [fere 18, 14 - 24. 20, 4-13 in 2 foil.; u. ad
4, 20, 10], 24, 9-25,9 (2 foil.). 26, 22 - 27, 3 (2 foil.).
A A (u. p. XIX et η. 56): De his fragmentis maximam partem ad
librum V pertinentibus fusius agemus in praefationis tertii fas-
ciculi supplemento, sed de iis, quae in codice Auerbodensi
(Scherpenheuvel-Zichem, Abdij van Averbode, archief IV) 44
seruata ad librum IV attinent, haec164: Supersunt codicis Lactan-
tii 4 folia interiora quaternionis (uel similis fasciculi), sed primi
et quarti supremae tantum partes. Ergo in fol. 1 ex libro IV non
4, 29, 12 - 30, 15l6\ sed quattuor frustula locorum 4, 29, 11/12.
30,2. 6. 12 extant a nobis in sectione 'Codd.' indicata. Sub-
scripts libri IV et inscriptio libri V, quas fuisse uerisimile est,
cum maxima parte fol. lv col. dextr. perierunt.
1H Uncis [ ] inclusimus folia bis rescripta fere nusquam legibilia; nota
'sqq.' indicamus paginam non usque ad finem legi, ergo ubi desinat
dici non posse.
164 Imagines foliorum, quae 1-4 numerauit Cappuyns. 1964, 40. eximia
comitate nobis cursu q. d. electronico miserunt P. Herman Janssens
O. Praem. et P. Filip Noel O. Praem. ex monasterio Belgico Norber-
tinenabdij Averbode (prope Leodium [Luik / Liege] sito), quas in
Chartas comiter transtulit Miriam Bräuer Tubingensis.
165 Bischoff. 1998, 40 nr. 172 dixit folia Auerbodensia inst. 4, 29. 12 -
5. 2, 6 continere, at codicem non ipse uidit, sed rem descripsit Cap-
puyns 40 sq. secutus, qui uarias lectiones a 4, 29, 12 ad 5. 2, 6 attulit:
quod nos comiter docuerant Birgit Ebersperger catalogo edendo in
Academia Monacensi dedita et Monika Köstlin schedarum a Bern-
hard Bischoff Bibliothecae publicae Bauaricae legatarum curatrix. In
foliis 2 et 3 exhibentur inst. 5,1.1-2,8 columnis exterioribus
resectis. in folii 4 parte suprema frustula inst. 5, 2. 8. 13. 3. 1. 6.
PRAEFATIONIS SVPPLEMENTVM LIX
Η et Μ (u. p. XX): In libro IV HM a 4, 6, 4 ad 4, 7, 3 Graeca HM
quoad exhibent Graecis litt, reddunt, sed inde a 4, 7, 7 rursus (ut
iam a 1, 8, 3) Latinis litt, perperam dant, ergo a 4, 13, 11 noniam
notantur; plerumque Graeca omnino omittunt, quod indicamus.
R (u. p. XXIII sq.): In R fol. 83 (3, 19, 20 praedita ... 20, 12 R
habebat) in margine exteriore resectum est ita, ut nonnumquam
singulae litterae perirent, sed quid habuerit dubium non est nisi
3, 20, 7 ο in uar. 1. opinibus.
2. De locis Sacrae scripturae in libro IV laudatis
(pp. LX-LXIII et nn. 169-195 scripsit E. Heck)
In libro IV Lactantius 71 locos166 Sacrae scripturae uerbo tenus
laudat fonte, i. e. libro uel auctore indicato. Unde hos sumpserit,
adhuc certum non est, praesertim, quatenus Cypriani Testimo-
niis ad Quirinwn usus sit. Qui cum diu unicus uel praecipuus
Lactantii in laudanda Sacra scriptura fons habitus esset, quod
quidem 1961 A. Wlosok167 correxisset monendo earn magna ex
parte aliunde Lactantio innotuisse, acerrime 1982 contradixit
P. Monat168 in commentatione, qua librum 'Lactance et la Bible'
inscriptum comitatus est, et Cypriano nisum esse Lactantium
omnino negauit. Quamquam nostrum est Lactantii constituere
166 Hue referimus etiam 4, 12.3 (Od. Sal. 19.6-7) et 4.8. 1 (locum
apocr. Ieremiae) et 4, 18.22 (locum apocr. Esdrae), sed non
4, 21. 2^1 ex 'praedicatione Petri et Pauli'. Accedunt 5 loci 4. 12, 17.
15,3. 18.4. 26.31. 30. 1. ubi Sacra scriptura laudatur fonte non
dicto, ex quibus Cyprianus habet loh. 10. 18 testim. 2, 24 1. 9-10 et
Ier. 2. 13 testim. 1,3 1. 15-16. Numerus 71+5 locorum efficitur
app. nostri sectionem 'Auct.' recolendo; alii aliter computauerant.
De locis librorum I-VII ad Sacram scripturam referendis in tabulam
redactis u. infra n. 177.
167 Wlosok, 1990 (1961). passim: u. infra p. LXI sq.
168 P. Monat, fitude sur le texte des citations bibliques dans les Institu-
tions divines: la place de Lactance parmi les temoins des 'Vieilles
Latines'. REAug 28, 1982. 19-32. Hoc hie breuiando laudamus
'Monat, fitude'. cum "Monat. 1982' magnum eius opus indicet.
LX PRAEFATIONIS SVPPLEMENTVM
textum huiusque testes ad unumquemque locum exponere,
tamen, quia aliqua ratio inter Cyprianum et Lactantium inter-
cedere uidetur, illam controuersiam breuiter recolemus.
Primus rem amplissime tractauit 1871 H. Rönsch169, Veteris
q. d. Latinae (quae turn 'Itala' nuncupabatur) indagator, nisus
Cypriani editione recens a W. Härtel (CSEL 3, 1, 1868), Lac-
tantii a J. L. Bünemann 1739 curata. Eum non fugit 20 fere
locos a Lactantio laudatos omnino non uel breuiores apud
Cyprianum esse, sed eos aut ex Cypriani codice extantibus
ampliore aut ex alia collectione testimoniorum Latina sumpsisse
Lactantium putauit170; praeterea saepius opinatus est eum ipsum
elocutionem quam inuenisset expoliuisse.
Deinde 1890 Brandt cum Institutiones ederet, diligentissime
de Sacrae scripturae locis egit171. Rönsch quidem laude ornauit,
sed monuit unoquoque loco uariis rationibus perpendendum
esse, quid Lactantius scripsisset, quid ex aliis Veteris Latinae
testibus et ex Vulgata in codices inrepsisset. Nonnumquam
Cypriano nimium confisus tradita mutauit, e. g. 4, 11, 12 gene-
raui. 17, 3 deteget, quod Monat172 recte uituperat, sed saepe
indicauit Lactantii textum a Cypriani alienum, e. g. 4, 12, 12
Dan. 7, 13-14. 18 Is. 45, 1. 20, 12 Is. 42, 6-7. Unde ea uenerint
quae Cypriano desunt, incertum esse dixit1".
169 H. Rönsch, Beiträge zur patristischen Bezeugung der biblischen
Textgestalt und Latinität II. Aus Lactantius, ZHTh 41. 1871.
531-629. Brandt eum fere ad omnes Sacrae scripturae locos laudat.
nonnumquam et Eund., Itala und Vulgata. Marburgi 1869. 18752.
1711 Rönsch 1. c. 618-620. Rönsch et Brandt, Ed. I, XCIX n. 2 illi non
adsensus non de codice Cypr. "interpolato' (Monat, fitude 19 n. 3,
falsius 25 n. 32; u. infra η. 180) loquuntur, sed de codice extantibus
postea breuiatis ampliore, qui Lactantio praesto fuerit.
171 Brandt, Ed. I, XCVII-CII.
172 Cf. Heck. 2000. 601. Monat, fitude 19 sq. nihil fere refert nisi hoc
tamquam temeritatis testimonium neque commemorat. quantis cum
scrupulis Brandt 1. c. hanc quaestionem tractauerit.
173 Brandt, Ed. I, XCIX n. 2; paulo aliter Pichon (infra η. 175).
PRAEFATIONIS SVPPLEMENTVM LXI
Aliter rem tractauit Pichon 1901174: Lactantii ut hominis eru-
diti fuisse non Sacram scripturam ipsam adire, sed quae laudaret
ex collectionibus sumere, plurima ex Cypriano, sed quae ille
non haberet ex libra aliquo 'aduersus Iudaeos' scripto175; ex
Cypriano Lactantium sibi apta elegisse et nonnulla pro sua elo-
cutione Tulliana et legentibus placendi causa expoliuisse176.
Adhuc in quaerendis Lactantii biblicis fontibus Africa sola
spectabatur, cum 1961 Wlosok177 latius de re egit: Statuit Lac-
tantium nonnullis locis Cypriano usum esse178, sed plures aut
textum a Cypriano alienum praebere aut illi omnino deesse179.
Quaerendo, quomodo Lactantius Cypriani Testimonia excesserit,
primum singulos locos inuenit, praesertim in enarrandis Christi
uita miraculis passione resurrectione, Sibyllinis adiunctos, quos
Lactantius, cum apud Cyprianum non inuenisset, aliunde petie-
rit18l); ueri simile esse eum haec Iudaeos refellendi causa colle-
174 Pichon. 1901. 199-207. Monat, feude 21 ei minus iudicii proprii
tribuit eumque hie omnino e Brandt pendentem facit; cf. infra n. 175.
175 Pichon 1. c. 202 sq. Ergo fontis a Cypriano alieni, unde Lactantius
quae ille non haberet cognouisset, iam genus indicauit. quod a pos-
teris. praesertim Monat, Etude 21 neglegitur.
176 Pichon 1. c. 205 sq. Monat, Etude 25-31 haec refutauit diligenter, sed
quaedam restare uidentur; u. infra p. LXVI-LXVIII.
177 Wlosok, 1961 = 1990. 201-216 passim. Monat, fitude 25 n. 32 uni-
cam mentionem eius facit falsam; u. infra n. 180. Nihili aestimandus
J. P. McGuckin, The non-Cyprianic scripture texts in Lactantius'
Divine institutes. VChr 36, 1982. 145-163. qui quae reprehendit a
Wlosok scripta (cf. infra n. 186) 'manu secunda', i. e. non ipsa lecta,
sed ex aliis libris Anglice scriptis sumpta et distorta profert; com-
memoramus tamen eum fere omnia, quae in libris I-VII ad Sacram
scripturam referri possunt, in tabulam redegisse (1. c. 161-163).
17l< Wlosok, 1. c. 201 n. 3 cum exemplis; cf. infra p. LXIV sq.
179 Ibid. 204 cum n. 13 (loci non in Cypr.) et 14 (loci textu a Cypr.
alieni, praeterea de leuigatis testibus).
1811 Ibid. 204 sq. - Monat, Etude 25 n. 32 Wlosok 1. c. 205 (= 1961, 238)
non intellegens scribit earn existimasse „que Lactance pouvait dis-
poser d'un exemplaire interpole des Testimonia"! Cf. infra n. 183.
LXII PRAEFATIONIS SVPPLEMENTVM
gisse fontibusque Graecis usum esse non solum in recipiendis
locis apocryphis, sed etiam in enarrandis rebus ad Christi his-
toriam pertinentibus181. Deinde duas locorum Sacrae scripturae
inter se coniunctorum series examinat182: 4, 20 de electis genti-
libus et 4, 12 de secunda Christi natiuitate. In hoc capite enar-
rationem praecipue niti loco Odantm Salomonis 4, 12, 3 laudato
ostendit183. Ea Wlosok non ex Africana collectione, sed ex fon-
tibus e regione ad orientem spectante sumpta confirmat184.
1967 F. Gloning enarrationem libri IV potius theologi quam
philologi more confecit publici iuris non factam185, in qua de
Sacrae scripturae locis egit plerumque Rönsch secutus Lactan-
tium Cyprianum nonnumquam leuigatum reddere ratus, sed in
enarrando cap. 12186 respexit quae Wlosok de alio fonte Graeco
quaerendo dixerat.
181 Ibid. 205 sq.. e. g. 4. 7, 4-7 (Christus). 4. 14, 12 (lesus: de fontibus
cf. 1. c. 206 n. 23).
11(2 Ibid. 207 sq. (de 4, 20); 208-210 et 213-216 (de 4, 12).
181 Ibid. 208-210 (= 1961. 242-244). Monat, 1982. 117 cum n. 69 ea,
quae Wlosok n. 32 (= 1961, 242 n. 3) contra eos disputat, qui de
fonte Lactantii et Cypriani communi egerunt, pro eius ipsius senten-
tia habet, unde ei et hic fabulam de 'Cypriani codice interpolato' (cf.
supra η. 180) attribuit.
184 Ibid. 210-213, etiam de fontibus, unde fidem Christianam Lactantius
adeptus sit; cf. Wlosok, 1960, 191 n. 28 et Eand.. Fondation Hardt.
Entretiens 51, 2005, 243.
185 F. Gloning, De vera sapientia et religione. Kommentar und Unter-
suchungen zum vierten Buch der 'Divinae institutiones' des Laktanz,
diss. phil. Salzaburgiensis 1967 (dactylogr.; ex bibliotheca uniuer-
sitatis Eichstetensis nobis commodauit Stefan Freund). Eum in edi-
tione laudare nonnisi ad 4, 26, 42 opus est.
186 Ibid. 116-120. Sed ibid. 260 sq. ad inst. 4. 20, 12 sq., ubi Is. 42. 6 sq.
laudatur, Wlosok 1990. 207 sq. (= 1961, 141 sq.) quasi reformidat.
ne Lactantius e cogitationibus q. d. gnosticis pendens minus recta
fide fuisse uideatur. Eadem de causa, sed ineptius illam insectatur
McGuckin (supra η. 177). 148 sq. cum nn. 22-33.