DİLBİLİM TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ Ahmet Kocaman

36 Pages·2017·15.69 MB·Turkish

DİLBİLİM TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ
Ahmet Kocaman
ONSOZ
Kimi zaman iletişim çağı diye adlandırılan çağımızda bilimlerin ve bu
bilimlerin odağında bulunan dilbilimin önemi gün geçtikçe daha iyi anlaşılmaktadır.
Yaşantımızı bütünüyle kuşatan dil olgularının, dilbilim kavram ve terimleriyle
tartışılması Türkçemiz açısından da önem taşımakladır. Geleneksel terim ve
kavramların bulanıklığı bir yana günümüzde bilgi alanlarında görülen hızlı
değişmeler ve beliren yeni ayırımlar dilbilim terimlerini de sürekli gözden
geçirmemizi gerektirmektedir.
Terim yapımı konusunda 1980'lcrc değin Türk Dil Kuruntunun ve bu çevrede
kümelenen bilim adamlarının hizmetleri uııululamaz. Bu bağlamda özellikle Berke
Vardar ve arkadaşlarının hazırladığı Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü önemli
bir boşluğu doldurmuştur. Ancak yukarıda da değindiğimiz gibi, bilgi birikiminin
başdöııdürücü bir hızla artması yeni dilbilim terimlerine duyulan gereksinimi de
arttırmıştır.
Bu bölümde sunulan yaklaşık 2500 terim önerisi yerleşik terimler yanında
yeni yapımları da içermektedir. İleride yenilerini de eklemeyi düşündüğümüz bu
terimlerin dilbilim tartışmalarında düşüncenin saydamlaşması ve tutarlılığın
sağlanması açısından yararları olacağını düşünmekteyiz. Türkçe'nin bilim konularını
anlatım gücü bu önerilerin bilim adamlarımızca tartışılması sonucu daha iyi
temellendirilmiş olacaktır.
A.Kocaman 157
acrophonctic \vriting önresimli
yazı
açtan t eyleyen
A aetion iş
aetivalion etkinleştirme
aetive etken
e a s e etken çatı
abbreviation kısaltma storagc etkin biriktirim
abcssive -sız durumu,yokluk durumu verb etken eylem
abla ti vc çıkma durumu voice etken çatı
ab la ti vc absolutc yalın çıkma actor-actioıı-goal eyleyen-iş- erek
durumu a e tu a ti on gerçekleşme
ablaııt ünlü kaynaşması a e t u a 1 i s a t i o n gerçekleşme,
abııormal vo\vcl ara ünlü gerçekleştirme
abridgcd clausc kısaltılmış aetualiser gerçekleştirici
tümcecik acutc tiz
abrupt ivedi a ecen t tiz vurgu
abrupt relcasc ivedi bırakma adaptation uyarlama
absolutc yalın a d d i ti on ekleme ı
adjcctive yalın sıfat additivc ekleyici, eklemeli
casc yalın durum adjunct ekleyici belirtecimsi
construction yalın kuruluş clausc eklemeli tümcecik
form yalın biçim addrcss seslenme
abstract soyut addrcsscc seslenilen,gönderilen
noun soyut ad
ter m soyut terim addresser seslenen, gönderen
abstraetion soyutlama forms of addrcss seslenmelik
a ecen t vurgu adcquacy yeterlik
acccntcd vurgulu deseriptive betimleme yeterliği
accentuation vurgulama cxternal dış yeterlilik
rcgional yöresel vurgu cxplanatory açıklayıcı yeterlik
social toplumsal vurgu in ter nal iç yeterlilik
acceptability kabuledilirlik obscrvational gözlem yeterliği
a ccessi b i I i ty erişilirlik strong güçlü yeterlik
hicrarchy erişilirlik aşaması ive ak zayıf yeterlik
accidencc büküm a d e s s i v e yakınlık durumu
accidentalncss hükümlülük adlıominal bitişik ad niteleyeni
accommadatioıı tikel uyum adjcctival sıfatlık
accommadativc aspcct uyuşum adjccti vat i on sıfatlaştırma
görünüşü adjcctive sıfat, önad, nitem
accusative belirtme durumu adjcctive clause sıfat tümccciği
acoustic işitimsel adjunct belirtecimsi(zarfımsı)
fcatures işitimsel özellikler adjunction bitiştirme
phonctics işitimsel sesbilgisi daugbtcr yakın bitiştirme
acoustics işitimbilim sister yakın bitiştirme
acquisition edinim adstratum üst katman dili
accrction artış, birikim adult language yetişkin dili
a er on y m kısa ad adultomorplıic yetişkin odaklı
158 Dilbilim Araştırmaları 1990
ad ver b belirteç, zarf allogism belirtmelik
adverbial belirteçlik allokine hareketlik
clause belirteç tümceciği allomorph biçimbirimcik
expression belirteç öbeği allophone sesbirimcik
modif'ier belirteç niteleyeni allophonic variant sesbirimcik
adverbialiser belirteçleş tiren değişkeni
adversative (conjunction) alloscmc anlambirimcik
çeliştirici (bağlaç) allotonc ton değişkesi
affectivc etkisel alplıabct abece, alfabe
domain etkisel alan alphabetic writing abece yazısı
meaning etkisel anlam alpha notation indirgemeci
reactions etkisel karşıtlık yazım
affinity yakınlık al t er n ant değişken, seçenek
affirmation olumluluk alternation değişim
a ff i x ek alternative seçenek
affix hopping ek aktarımı alveolar dişyuvasıl
affixation ekleştirme alveo-palatal dişyuvasıl-da-maksıl
affixiııg language ekleyen diller amalgam karışım
affı icate yarı kapantılı amalgamating languages
age and arca theory yaş ve kaynaştırıcı diller
alan kuramı ambigious belirsiz
agent kılıcı aınbiguity belirsizlik
constraints kılıcı sınırlaması grammatical dilbilgisel
agentive kılgın belirsizlik
agentive passivc kılgın edilgen Iexical sözcük belirsizliği
yapı s tr uçtur al yapısal belirsizlik
agent noun kılıcı ad amelioration iyilenme
agglonıerating languagcs American English Amerikan
kümeleyici diller İngilizcesi
agglutinated languagcs anıplificative büyülten
bağlantılı diller a mp lifi er büyültücü
agglutination bağlantı anacoluthon caymaca
agglutinative bağlantılı anagram çevrik söz
agrammaticality dilbilgisi dişilik analogical örneksemeli
agrammatism dilbilgisi dışındalık creation örneksemeli yapım
agreement uyum change örneksemeli değişim
air-stream mechanism extension örneksemeli uzanım
hava akış düzeneği levelling örneksemeli düzenleme
aktionsart kılınış analogy örnekseme
algorithm işlem süreci analogist örneksemeci
alienable aktarılabilir analysable çözümlenebilir
possession aktarılabilir iyelik analysis çözümleme, çözümlenme
alienism aktarılabilirlik analytic çözümleyici
alien word aktarma, yabancı sözcük analytic languages çözümleyici
a 11 a t i v e -e yönelme durumu diller
alliteration ses yinelemesi analyticity çözümleyicilik
allochrone uzatımlık anaphora artgönderim
allogram harfçik anaphoric rcference artgönderim
A.Kocaman 159
a naptyctic iç ünlü katımlı social toplumsal uygunluk
anaptyxis iç ünlü katımı stylistic biçeni uygunluğu
animate canlı textual metinsel uygunluk
(inanimate) cansız aptitudc yetenek
anomalous aykırı arbitrariness nedensizlik
anomalist aykırıkçılık arbitrary nedensiz
anomaly aykırılık archaic eskil
answer yanıt archaism eskil biçim
antecedent öncül archilexemc üst sözlükbirim
antepenult sondan üçüncü (hece) archiphoneme üst sesbirim
anterior ön arclıisememe üst anlambirimcik
n o n - art area alan
anthropological linguistics area linguistics yercil dilbilim
insanbilimsel dilbilim arcal classification yercil
anticipation beklenti sınıflama
anti-grammatical dilbilgisi karşıtı areal types yercil tipler
anti-mentalism karşı anlıkçılık argot argo
antiphrasis karşıtlarına argument öznelik
antithesis karşı tez argumentative tartışmalı
antonomasia cins adlaştırma arrangement düzenleme
antonym karşıt anlamlı article tanımlık
antonymy karşıt anlamlılık definite belirli tanımlık
graded aşamalı karşıt in defin i te belirsiz tanımlık
anlamlılık articulate eklemeli
ungraded aşamasız karşıt articulate speech düzenli konuşma
anlamlılık articulation eklemleme, söyleyiş
aorist geniş zaman double articulation çift
aperture açıklık eklemleme, iki düzeyli yapılanma
aphasia söz yitimi articulator eklemleyici
apex dil ucu articulatory phonetics söyleyiş
aphe resi s önünlü düşmesi sesbilgisi
a p i c a 1 dil ucu ünsüzü setting söyleyiş konumu
apico dil ucu artificial intelligence yapay
aphoristic ilk ünlü düşmesi zeka
apocope son ses düşmesi language yapay dil
apodosis sonuç tümceciği asemantical anlamdışı
apophony ünlü kaynaşması aspect görünüş
(bkz.ablout) aspects model theory
aposiopesis kesiklenme görünüş örnekçesi kuramı
apostrophy iyelik belirtkesi aspeetual görünüşsel
apparational olurluk görünüşü aspirate soluklu
appellative duyumsal aspirated soluklu
applied uygulamalı aspiration soluklama
linguistics uygulamalı dilbilim assertion belirtme
apposition eşleme assibilation hışırtılaşma
appositive eşle. i assimilation benzeşim
appropriateness uygunluk coalescent bütünleştirici
referential gönderim uygunluğu benzeşim
160 Dilbilim Araştırmaları 1990
Progressive ilerletici benzeşim
regressive gerileyici benzeşim 11
association çağrışım
a s s o c i a t i v e çağrışımsal baby talk bebek dili
fi el d çağrışımsal alan back art, kalın
assonance ünlü yinelemesi forma ti on art-yapım
a s teri cs yıldız işareti voıvel art ünlü
asynımetry bakışımsızlık backiııg kalınlaşma, artünlüleşme
asyllabic seslem dışı backlooping geri bağlanma
asyndctic bağlaç dışı, bağlaçsız back dating geri tarihlendirme
coordination bağlaç dışı backtvard doıvngradiııg düzey
sıralama gerilemesi
asyndetoıı bağlaç dişilik bas e taban, kök
asyntactic sözdizimi dışı componcnt kök bileşeni
atelic aspcct bitmemişlik form kök biçim
görünüşü basic corc vocabulary temel
athcmatic gövdesiz sözvarlığı
atonıism atomculuk basilce t alt lehçe
attested kanıtlanmış b a s i s taban
fo / m kanıtlı biçim behaviourism davranışçılık
attitude tutum bcnefactivc çıkar görünüşlü
attitudional tutumcul biculturalism iki kültürlülük
disjunct tutum ayırmacı bidialect iki lehçeli
attraction çekicilik bidialeetism iki lchçclilik
attribute niteleyici bilabial çift dudaksıl
attributivc niteleyen b i 1 a b i o - d e n t a 1 çiftd udak-dişsil
adjcctive niteleme sıfatı bilatcral iki yanlı
construction niteleme öbeği opposition iki yanlı karışıllık
auditory duyumsal bilingual iki dilli
1 a n g u a g e duyumsal dil bilingualism iki dillilik
phonetics duyumsal sesbilgisi binary ikili, ikicil
audio-active etkin duyumsal binarism ikicilik
1 i ng ual dil duyumsal fcature ikili özellik
memory duyum belleği opposition ikili karşıtlık
augmentative büyültme eki biolinguistics biyo-dilbilim
autonomous özerk bit ikil
ph on cine özerk sesbirim biuniqueness eşlemc(bircbirlik)
syntax özerk sözdizimi bladc dil palası
auxiliary yardımcı sözcük blecding bozucu, aksatıcı
laııguage ikincil dil order bozucu kural sıralaması
axis eksen rulc bozucu kural
syntagmatic yatay eksen blend kaynaşım
paradigmatic dikey eksen blending kaynaştırma
blockcd engelli
vowel engelli ünlü
blocking en: elleme
blockage coııstraints kısıtlama
Bloomficldian Bloomfield'ci
A.Kocaman 161
borro\v aktarma, ödünçleme grammar durum dilbilgisi
borro\ving aklarım castless noun cansız ad
bound bağımlı casual speech teklifsiz konuşma
boundedness bağımlılık catachresis kaydırmaca
bouııdary symbol kenar simgesi cataphora ön gönderim
boustrcplıedon ters dönmeli yazı cataphoric öngönderimle ilgili
bow-wo\v tlıcory yansıma kuramı catclı gırtlaksı kapantılı
braccs çevirtmeli ayraç categorical component küme
bracketiııg ayraçlama bileşeni
branching dallama catcgorisation kümeleme
breaking ses kırılması category küme (ulam)
brcath group soluk kümesi category symbol küme simgesi
breathy soluklu functional işlevsel küme
breve kısa grammatical dilbilgisi kümesi
bridgc lctter köprü harf catenative koşaç
broad transcription ayrıntısız causality nedensellik
çevriyazı causative ettirgen
broad vovvcl yayvan ünlü aspect ettirgen görünüş
broken bozuk, aksamalı voice ettirgen çatı
buccal ağızsı cavity boşluk
bıı nclıi ng derleniş featurc ayırıcı özellik
bundlc demet nasal burun boşluğu
burst patlama pharyngcal gırtlak boşluğu
ccdilla harf altı simgesi
cenematics boşbirim bilgisi
C çeneme boşbirim
ccnctics sesbilim bilgisi
Central meaning temel anlam
cacography aykırı yazım voıvcl orta ünlü
cacology ses binişmesi centralisation ortalanma,
cacuminal üst damaksıl yansızlaşma
cadencc ses dalgalanması ccntralizcd ortalanmış ,
cacsura dize durağı yansızlaşmış
calligraphy yazma becerisi,güzel centum languagc 'k' sesli dil
yazı cerebral üstdamaksıl
c a n o n i c a 1 temel biçim cessative aspect duruk görünüş
cant ayaktakımı dili, argo chain yatay eksen
Capital letter büyük harf drill zincirleme alıştırma
Cardinal asal change değişim
number asal sayı ehannel oluk
sound asal ses chcckcd syllable engelli hece
voıvel asal ünlü ehest pulse vurgulu soluk
carct içboşluk simgesi choice seçme, dikey eksen
car i ti ve -sız durumda child languagc çocuk dili
Cartesian linguistics Dekart'çı child languagc acquisition
dilbilim çocuğun dil edinimi
c a s e durum Chomskiaıı Chomky'ci
ending durum takısı ehrone sürebirim
162 Dilbilim Araştırmaları 1990
chroncme ünlü ses uzunluğu düzenek
clıronology zaman dizini cognate eş asıllı
circularity değirmisellik false yanıltıcı eş asıllı
circumfiex accent inccltme-uzatma languages akraba diller
vurgusu cognitive bilişsel
circumlocution dolaştırma coherence bağdaşıklık
citation form alıntı biçimi cohesion bağlaşıklık
class sınıf, küme coinage söz yapım
classeme kümebirim coined word yeni yapım sözcük
classi fication sınıflandırma colateral clause yan tümcecik
geneological akrabalık c o 11 a t i o n derleme
sınıflandırması collective noun topluluk adı
classifier sınıflandırıcı co lügati on küme söz
class dialect küme lehçesi collocate birlikte bulunmak
classroom technique derslik collocation eşdizimlilik, birliktelik
tekniği colloquial speech gündelik dil
clausal coordination tümcecik colloquialism gündelik anlatım
sıralanması colonizing language sömürgeci
clause tümcecik dil
ma3Î;er tümcecik belirleyeni colour term renk terimi
clear'l' dişetsi T sesi combination birleşim
cleft seııtencc ayrık tümce combinatorial relations birleşim
click şaklama ilişkileri
languages şaklamak diller combinatory variants birleşimsel
eline ölçümlü değişke
clinical linguistics düzeltmeci c o m i t a t i v e eşlik durumu
dilbilim command buyurma
clipped word kırpma sözcük c o mm en t yüklemlik
clipping sözcük kirpimi common case çekimsiz ad
elose kapalı common core ortak öz
elosed class kapalı küme gender ortak cins
set kapalı, sınırlı dizi language ortak dil, ölçünlü dil
vowel kapalı ünlü noun cins ad
elosure kapanıklık v o i c e etken çatı
eloze çıkartmalı commissive yüklenme,üstlenme
cluster demetçik communication iletişim, bildirişim
coda hece sonu, uç ünsüz competence iletişim yetisi
code düzenek, düğüm funetion iletişim işlevi
code switching düzenek kaydırma system iletişim dizgesi
coalescence kaynaşım commutation değişim, değiştirim
coalescent assimilation test yerine koyma testi
kaynaşık benzeşim compact yoğun
coarticulation eşsöyleyiş comparative karşılaştırmalı
coctail party phenomenon degree üstünlük derecesi
seçmeli dinleme grammar karşılaştırmalı dilbilgisi
(elaborated) code incelikli linguistics karşılaştırmalı
düzenek dilbilim
(rcstricted) code sınırlı, kaba plıilology karşılaştırmalı filoloji
A.Kocaman 163
stylistics karşılaştırmalı belleği
biçembilgisi conceptual relational network
compatibility uzlaşma,bağdaşma kavram ilişkileri ağı
compatible mode uzlaştırıcı kip conceptual field kavram alanı
compellative çağırma concessive conjunction
compensatory ödünleyici, ödünleyici bağlama
denkleştirici concord uyum
competence yeti (edinç) concordance tanıklı dizin
communicative iletişim yetisi concrete term somut ad
grammatical dilbilgisi yetisi condition koşul, şart
complement tümleç conditional koşullu
complementation tümleme clause koşullu tümcecik
complenıentiser tümleyici conditional mood koşul kipi
object tümleyici nesne conditioned variants
complementary bütünleyici koşullu değişken
distribution bütünleyici dağılım conditioning koşullandırma
complementarity bütünleyicilik configuration düzenleme
complete eksiksiz congruence uyum, çakışma
aspect bitmişlik görünüşü of levels düzey uyumu
complex karmaşık conjoin sıralama
seğmen t karmaşık parça conjoined sıralanmış
sentence karmaşık tümce conjoining sıralanış
Symbol karmaşık simge conjugate çekim (eylem)
component bileşen conjunct bağlaçlık
phonological sesbilgisi conjunction bağlaç
bileşeni conjunctive orderiııg sıralı düzen
semantic anlambilim bileşeni connected speech bağlantılı
transformational dönüşüm konuşma
bileşeni discourse bağıntılı söylem
componential a n al y sis connection bağlama, ulama
bileşen çözümlemesi connective bağlayıcı
composition bileştirme, connectivity bağlayıcılık
birleşim, yazama connector bağlayıcı
compound birleşik connotation yan anlam•
bilinguals eşleyici ikidilli connotative yan anlamla ilgili
noun birleşik ad consonance sonüıısüz benzerliği
sentence birleşik tümce consonant ünsüz
comprehension anlama, kavrama consonantal ünsüzle ilgili
computational linguistics (semi)- yarı ünsüz
bilgisayar dilbilimi consonant shift ünsüz kayması
Computer assisted instruction consonantism ünsüz bilgisi
bilgisayar destekli öğretim consonantalisation ünsüzleşme
Computer Science bilgisayar consonant harmoııy ünsüz uyumu
bilimi constant değişmez
conative function çağn işlevi opposition sürekli karşıtlık
concatenation ardışıklık constative bedmleyici, saptayıcı
conceptualisation kavramlaştırma constituent kurucu
conceptual memory kavram a n a 1 y s i s kuruc u çözümleme
164 Dilbilim Ar anırmaları 1990
s t ring kurucu dizi sınırlaması
structure kurucu yapı coopcrative principle işbirliği
(immcdiate)constitucnt ilkesi
birincil kurucu coordinate sıralı, yanaşık merkezli
(ultimate) constitucnt conjunction sıralama bağlacı
soııuncul kurucu construction yanaşık merkezli
constitutivc belirleyici, temel yapı
constricted daralmış coordination sıralama
constrictioıı daraltı coordinator sıralayıcı
constrictivc daral tılı copula koşaç
constraint sınırlama c o p y benzer yazım, örnek
construction kuruluş core çekirdek, öz
coıı ta mi na ti on etkileşim co-reference eşgönderge
contagion bitişim co-refcrential eşgönderimli
contagious bitişik corpus bütünce, verilik
contact vernacular yerli iletişim corrclation bağdaşıklık, bağıntı
dili corrclativc bağınlılayıcı, bağlaşık
c o ıı t e n t içerik corrcspondancc uyuşum, çakışma,
word içerikli söz örtüşme
context bağlam cost yalınlık ederi
free bağlamdan bağımsız co-tcxt iç bağlam, eş bağlam
s c n s i t i v e bağlam duyarlı countable sayılabilir
contcxtualisation bağlamlama uncountablc külle
coııtext of situation durum countcr karşı, aykırı
bağlamı exanıpie karşı örnek
context of uttcrance sözce bağlamı intuitive sezgiye karşı
conlcxt rcstrictcd bağlamla covariance eşdeğişirlik
sınırlı c o v e r e d dar
coııtinuant sürekli covert örtülü, sczdirinıli
continuum süreklilik crasis ünlü göçüşmesi
contiııuous sürekli crcaky boğuk
contraction derilme, kaynaşma creativity yaratıcılık
contrajunction aykırı bağlama ereole kırma dil
contrast aykırılık creolisation dil yozlaşması
contrastivc ayrımsal, karşı tsal erest of sonority heccsel
a nal y s is karşıtsal çözümleme criteria ölçüt
linguistics karşıtsal dilbilim non-linguistic dil dışı(ölçüt)
study karşıtsal inceleme eross-over ad-dönüşüm sınırlaması,
convcntion uzlaşma geçişimsizlik
coııvcııtional uzlaşımsal cultural kültürel
convergence geçişme, çakışma diffusion kültürel dağılma
convcrsational implicaturc languagc uygarlık dili
konuşma sezdirimi överiap kültürel örtüşme
maxim konuşma ilkeleri transmission kültürel aktarım
converscncss karşıtsallık cuneiform v-biçimli yazı
convcrsion dönüşme cursive aspect oluş görünüşü
co-occurrcnce cşdizimlilik \vriting yalın yazı
restrictions eşdizimlilik curtailcd word kırpıntı sözcük