Die Rebellie van 1914

65 Pages·11.53 MB·Afrikaans

by  Jopie Fourie

\' ~
!
0o'. pp
~
In hierdie bock: Die belangrike rolle wat generaals De la
Rey, De Wet, Kemp, Beyers, Maritz en Jopie Fourie in die
Rebellie gespeel het, word nader toegelig. Een belangrike
rede vir die Rebellie evas om die verlore vryheid weer te
henvin. In Mei 1902 het genl. Botha verskeie generaals xvat
die oorlog teen die Britte vou voortsit, oorgehaal om die
vredesooreenkoms te aanvaar deura an hu11e te se: 'Die dag
sal korn avanneer daar 'n Europese oorlog sal uitbreek; en
raanneer daardie dag korn, sal ons wapens vir onaßamklikheid
opneem Toed ie dag in September 1914 viel aanbreek, toe
laat Botha sy voormalige kamerade skiet en veg hy saam
met die Britte.
Vlfekroep tot die Volk
Jopie Fouria
Daar trek 'n koeel,m et spoed, met spoed;
hy's nat van Afrikanerbloed,
en smart die boodskap wat hy voer;
hy korn uit Afrikaner roer,
hy korn deur die Afrikaner hart,
Maar met die roue en die smart
bring hy die hart sek ragte oor.
Slaap sag, trou hart, so wreed deurboor,
want, trekkend, trekkend jaar en stond,
sal steeds die koeel sy boodskap sprei;
en waar hy tref, heel nooit sy wond;
en wat hy tref, dit heilig hy!
(deur Jan FX. Ceiliers)
Gepubliseer deur: Bienedell Uitgewers,
Posbus 3095,
Pretoria, 0001
ISBN: 0-9583774-9-9
Telefoon [phone] Sel. 082-663 I881
BlHOUD
l Genl. Koos de la Rey
Zerste Slagoifer van die RebeJlie
deur h.W. Bienedell
R Genl. Christiaan de UVet
Stryder vit die Vry heid
deur Jan Pretorius
3 Genl. Manie Naritz
Die Rebel @an die Rebellie
deur Kaps Smit
4 Genl.JanKemp
Lbe Stryder in die VYoestyn
deur Mike du Toit 39
6 Genl. Christiaan Beyers
Passiere Verset
deur dr. Piet Noller
6 Jopie Fourie
Steif vit God en Vaderland
deur Basic Slignaut
GENL KOOS DE LA REY-
EERSTE SLAGOFFER VAN DIE RESELLIE
deur L N. Sienedell
MET die Vrede van Vereniging op 31 Mei 1902 was
daar haie afgevaardigdes wat nie die Britse Vredesvoor-
waardes wou aanvaar nie. Hulle was bereid en in staat
om voort te veg. Een so 'n man was genl. Koos de la
Rey wat nooit 'n veldslag verloor het nie. De la Rey se
biograaf, Johannes Meintjies, skryf in sy bock, De la
Rey, l ion og the West, dat De la Rey die vredesooreen-
koms kon verhoed het deur te verklaar dat hy gaan
voortveg.
Volgens genl. De la Rey en andere het genl. Louis
Botha die afgevaardigdes wat nie die onafhanklikheid
wou prysgee nie,o orreed om die Britse voorwaardes te
aanvaar met die belofte dat die on~anklikheid met
die eerste geleentheid weer terug geneem sou mord.
Genl. Jan Kemp haal Botha soos volga an in sy bock
Dfe @ad aqua ctie oerecoeraar: "Bit is beter om nou
vrede te maak en te red waf daar te red is voordat die
ganse bevolking uitgemoor mord in die konsentrasie-
kampe en deur die kaffers. Ons kan later meer wapens
kry, en as Engeland eendag in die moeilikheid korn, kan
ons weer ons verlore vryheid herwin"
Kemp s~< verder: "Hierdie argumente het meer as
een afgevaardigde wat nog geweifel het, beweeg om vir
die aanname van die Britsev oorwaardes te stern."
Genl. Wessel Wessels het getuig dat Botha hom
eenkant gekry het, soos hy met De la Rey gedoen het,
en vir horn gese het: "Die dag sal kom wanneer daar 'n
Europese oorlog sal uitbreek, en xuanneer daardie dag
kom, sal ons ons wapens vir onafhankhkheid opneem."
'n Paar jaar later op 'n politieke vergadering het 'n vrou
aan Botha gevra of die Vierkleur nou vir altyd verlore
is. Hy het geantwoord: "Nee, suster, die Republikeinse
vlag is opgerol en gebere, Die tyd sal kom dat hy u<eer
oopgevou sal u ord."
Voor Uniewording het Danie Fouche aan Botha
gevra: "Daar is net een ding raat my tevrede sal steL Is
dit ons doel, Generaal, om uniPkasie te gebruik om die
hele Suid-APika 'n onafhankiike Republiek te maak?"
Ho&a het geantwoord: Ja, beslis, maar ek kan dit nie
in die openbaar se nie."
Met beloftes soos hierdie het Botha die steun gekry
van republikeinsgesinde Boere. Hy het hulle bedrieg
en was nooit van plan om wapens teen Brittanje op te
neem nie.
Meintjies skryf: "Sonder Del a Rey se steun sou Suid-
APika op die rand van 'n afgrond te staan gekom het;
daar sou rue 'n unie of 'n verenigde volk genees het nie.
Botha het De la Rey gebruik om sy groot konsep deur te
voer, en die ou man was gelukkig om dif moontlik te
maak."
Sir James Percy Fitzpatrick het De la Rey op sy
plaas gaan besoek en hom oor sy toekomsplanne
uitgevra. De la Rey kon horn nie vertel dat hy geglo het
dat Botha die onafhanklikheid sou t erugneemsodra
Brittanje in die moeilikheid raak nie. As Duitsland
Brittanje pak, sou Suid-Afrika die wapens opneem en
hulle nyheid herower sonder om 'n skoot te skiet. Die
Vierkleur sou gehys en Botha ingesweer word as Staats-
president van die nuwe Republiek,
Met sy eie rnense het De la Rey egter openlik oor sy
planne gepraat
Op 4 Augustus 1914 het die groot oomblik aange-
breek. Brittanje het in 'n Wereldoorlog met Duitsland
betrokke geraak. Nou het die tyd aangebreek dat genl.
Louis Botha die beloftes teenoor die ander Boeregeneraals
en teenoor sy volk moes nakom. Dit was die groot
oomblik waarop genl. de la Rey al twaalf jaar gewag het.
Het Siener van Rensburg ook nie voorspellings
gemaak aangaande sy persoonlike aandeel in die
gebeure onmiddellik na die uitbreek van die oorlog nie?
Hy het die volgende gesien: die syfer 15 in die lug;
De la Rey korn kaalkop van Kaapstad aft erug Trans-
vaal toe; 'n geel kissie van die regering korn Lichtenburg
toe; en 'n donker wolk oor Lichtenburg; republikeinse
vlae; 'ns kare mense in swart gekleed met karre en ander
voertuie; en 'n wa vol pragtige hlomme.
Van Rensburg se eie uitleg was soos volg: die volk-
saak sou op die 15de begin, maar die maand is
onbekend; De laR ey sou vinnig terugkeer van die Kaap;
'n kissie met geld word deur die Unieregering in die
geheim gestuur om die beweging van De la Rey te
bevorder, en dier epublikeinse vryheidsvlae sou onder
donker omstandighede deur De la Rey gehys word.
Die uitleg was egter foutief. De la Rey het haastig
voor die parlementsluiting van die Kaap af gereis; hy is
op 15 September doodgeskiet en 'n rukwind het die hoed
van sy kop afgewaai; sy gebalsemde lyk is in 'n geel kis
na Lichtenburg gestuur; en die begrafnis van die generaal
was onder die republikeinse vlae met die kis bedek met
kranse met nog twee waentjies met kranse.
De la Rey het volgens die vertolking van die visioen
vas geglo dat die republikeinse vryheid binne 'n paar
dae herstel sou word. Dit het perfek ingepas by Botha
se onderneming orn die onafhanklikheid te herstel sodra
Brittanje en Duitsland bots.
Op 10 Augustus het genl. Kemp en kol. Apie
Bezuidenhout by De la Rey op sy plaas Elandsfontein
in die distrik Lichtenburg besoek afgele. Hy was in 'n
baie opgewonde stemming en het verduidelik dat Suid-
Afrika nou uiteindelik sy onafhanklikheid sou terugkry.
Hy het die plan in besonderhede aan hulle uitgele. Die
Vierkleur sou op 15 Augustus op Treurfontein gehys
word, Hy sou op die 16de op Treurfontein oorbly.
Maandag die 17de sou hy met die kommando na
Ventersdorp beweeg. Dinsdag sou hy na Mooirivier gaan
waar die manne van Potchefstroom by sy kommando
sou aansluit
Woensdag sou hulle Krugersdorp toe gaan waar die
vlag op die Paardekraal-monument gehys sou word:
vandaar sou hulle na Pretoria gaan, 'n rapportryer
vooruit stuur en Botha ontrnoet, wat hulle tegemoet
sou korn. As Botha opdaag, sou hy 'n honderd man
vooruit stuur om Botha op hul skouers te lig, en dan
sou De la Rey aankondig. "Jy behoort aan ons en jy
moet ons lei."
Gedurende die gesprek het De la Rey na sy
slaapkamer gegaan en met twee republikeinse vlae
teruggekeer. Een was geborduur en aan horn geskenk
deur die vrouens van Transvaal. Die ander was van sy
gemaak en is aan horn geskenk deur die vrouens van
die Vrystaat.
Kemp en Bezuidenhout hetd ie nag in De la Rey se
huis oornag. Kemp heta an De laR ey gese dat aangesien
hy 'n stafoßisier van die Verdedigingsmag is, hy die
regering moet inlig oor sy planne. "Doen dif," het De la
Rey horn aangemoedig, "Jannie het 'n paar dae gelede in
dieselfde kamer oornag. Zk hef hom verfel rvat Aieklaas
allesg ese het, en wat ek beplan om te doen " Kemp vra
toe belangstellend: "En wat ~ Jannie gese?" De la Rey
het sy baard gestreel: "Hy het vir 'n paar uur lank niks
gese nie. Hy het net gesit en diep dink. Later het hy vir my
gevra of ek ernstig is, of ek rverkhk van plan is om met my
planne voort fe gaan. Ek antwoord toe, ja natuurlik', toe
se hy nets oos jy: 'Oom Koos, jy is te haasfig.' "
Genl. Jan Srnuts het niks gese om De la Rey te ont-
moedig nie, en hy het dus aangeneem dat hy op Smuts
kon staatmaak. Hy was absoluut seker van Botha se
ondersteuning. Kemp het met 'n verontruste gemoed
gaan slaap. De la Rey het beslisn ie besef hoe ernstig
die operasie is wat hy beplan nie. As De la Rey deur
Botha en Smuts geopponeerw ord, sal die hele beplanning
op 'n ramp uitloop. Die tragiek van alles was dat De la
Rey geen rede gehad het om te glod at Botha en Srnuts
hom sou opponeer nie.
Toe die onderwerp die volgende oggend aan
ontbyttafel hervat is, het De la Rey vir Kemp meegedeel
dat Botha en Smuts nie aan die eerste fase van die
plan sou kon meedoen nie vanwee hulleh oe posisies,
maar as die vlag eers gehys is, sou die twee hulle gewig
agter hulle ingooi.
Kemp het sy bedenkinge uitgespreek omdat Botha
en Smuts die afgelope jare pro-Engels was. Hy het egter
daaraan toegevoeg dat De la Rey beter sou weet wat
hulle gevoelens is. Meintjies skryf: "De la Rey was
mislei, is bedrieg, uitgebuit, onfnugter, en daar is
misbruik van sy verfroue gemaak."
Die oomblik van waarheid vir Botha en Smuts het
gekom. Hulle sou hulle vriend moes inlig dat hulle nie
by horn kon staan nie.
De la Rey het reeds opdrag aan sy burgers gegee
om op 15 Augustus by Treurfontein bymekaar te kom,
toe Botha aan hom laat weet het om na Pretoria te gaan.
Op 12 Augustus is hy saam met sy dogter soontoe. De
la Rey het Botha, Smuts, Schalk Burger en N J de Wet
ontmoet. Hy was totaal verbysterd toe dit uiteindelik
vir hom duidelik word dat Botha en Smuts nie deel sou
he aan die strewe na onafhanklikheid nie. Wat r+eer
is, hulle sou verplig wees om hulle ou vriend te laat
opsluit as hy enige sodanige planne wou uitvoer. Dit
was 'n pynlike ervaring vir De la Rey.
Botha moes hom uitpraat uit sy plegtige belofte van
Nvaalf jaar gelede. Nou het huiie van De la Rey verwag
om sy planne te laat vaar en om sy invloed te gebruik
teen 'n moontlike rebellie.
De la Rey het aangevoer dat hy die Stem van God
hoor vird ie bevryding van die Boere van die bande van
Vereeniging, en nou was die kans daar.
Botha verduidelik toe aan De la Rey: "Oom Koos,
dit mag so wees dat dit die wil van God is dat die mense
vry en onafhanklik moet urees. Maar niks sal my oortuig
dat dit die wil van God is dat dit teweeg gebring moet
word deur verraad en meer rue."
De la Rey het syv riende as 'n gebroke man verlaat.
Hy het gevoel dat Botha en Smuts met sy droom van
onafhanklikheid die spot gedryf het. Toe hy die aand
gaan slaap, het Botha se woorde in sy ore weerklink:
"Ek het trou gestueer aan die Britse regenng/ "Louis
Botha het egter baie gely oor die verloop van sake en. hy
het homself begin verwyt", skryf Johannes Meintjies in
sy biografie oor Louis Botha. "Niemand sal ooit besef
watter u roeging die botsing met De la Rey vir Botha
veroorsaak het nie." Meintjies skryf dat die botsing " 'n
keerpunt u<as in Botha se lewe, teat n kettingreaksie