DIE BUITEPOSTE VAN DIE VOC AAN DIE GPENS VAN DIE FAAPSE NEDERSETTING (1652 ...

308 Pages·2015·12.01 MB·Afrikaans

DIE BUITEPOSTE VAN DIE V.O.C.
AAN DIE GPENS VAN DIE FAAPSE NEDERSETTING
(1652 - 1707)
deur
DANIEL SLEIGH
Tesis ingelewer vir die graad van
Magister Artium in Geskiedenis
aan die Universiteit van Stellenbosch.
Studieleier: Prof. dr. D.J. Fotz6
OKTOBER 1982
Stellenbosch University https://scholar.sun.ac.za
."Men moet dan de Caap de Goede Hoop
considareeren als en frontier, en
het rasteel als een plaats dewelcke
dagelijch in het gevaar van een vijandt
staande, Van niemandt dan van sijn
eijgan hulpe en sterckte affhangt, . .
- Die beskouing van hc.]:tmAssaris-gE:neraal
H.A. van Reede,
in A.J. EZesehen (red.): Memorin an Instructin;
Instructie voor den Commandeur Simon van der Stel
. .•., 16 Julie 1684,- p. 193.
Stellenbosch University https://scholar.sun.ac.za
INHOUD
•Ho ofstuk Bladsy
Voorwoord i - iii
A. DIE BUITEPOSTE AS UITVLOEISEL VAN DIE V.O.C.
SE INTERUASIONALE HANDELSBELANGE.
1: Inleiding en Definisies. 1
a. Inleiding. 1
b. Definisies. 4
2. Die agtergrond vir die stigting van Buite-
poste aan die Kaap. 6
a. Die verversing van die V.O.C. se skepe. 6

b. Die grondslae van die V.O.C. vee.-
boerdery. 17
i. Die V.O.C. se veestapel. 17
ii. Die Hottentotte .as bron van vee. 36
Handelsmiddele en handelsmetodes. 47
iv. Kaptein Claas en die V.O.C. se
handelsmetode. 53
v. Die behoefte aan weiding vir die
V.O.C. se veestapel. 66
c. Die grondslae van die V.O.C. se graan-
boerdery. 74
d. Die landdros as opsiener oor die Bui-
teposte. 87
B. DIE BUITEPOSTE. 96

•1 . Poste van die Eerste Grens. 96

a. "De Begrepen Cirkel." 96
Stellenbosch University https://scholar.sun.ac.za
Hoof stuk
Bladsy
i. Die Reduit Duynhoop. 105
ii. Die Waghuis, Seinpos en Veepos
Kyckuyt.
110
iii. Die Waghuis Yeert de Yoe. 114
iv. Die Reduit Coornhoop. 119
v. Die twee Waghuise Puyterwacht 124
vi. Die Buitepos Rustenburgh. 131
vii. Die Buitepos De Schuer. 151
viii. Die Reduit Houdt den Eul. 163
ix. Die Reduit Santhoop. 166
x. Die Buiteposte by Houtbaai. 163
2. Poste van die Tweede Grens. 173
a. Die Buitepos Hottentots-Holland. 178
b. Die Buitepos Clapmuts. 221
c. Die Buitepos De Cuylen. 233
d. Die Euitepos Rietvalleij.
243
P. Die Buitepos Bommelshoek. S 243
f. Die Euitepos Vissershock. 252
g. Die Euitepos Elsjes Corael. 255
h. Die Euiteposta by die Steenberg. -,0
3.
Poste van die Derde Grens. 266
a. Die Euiteposte van die Waveren-
Eergriviergebied. 266 - 231
i. 't Land van Waveren.
Elandskloof.
Sonquasdrift.
iv. Riebeeck-Casteel.
v. Vogel Valleij.
b. Die Buitepos Groene Clooff. 282
C. BESLUIT. 285
Eylae 1: Mate en Gewigte. '-•00
U
Bronnelys.
289 - 300
Stellenbosch University https://scholar.sun.ac.za
ILLUSTRASIES
Titel Bladsy
1. Die Buiteposte van die V.O.C. aan die
Kaapse Oosgrens,• 1661, geprojekteer op
moderne agtergrond.
Ongetitalde kaart van die Yaapse neder-
setting en die holonie van Ste11,7-nbr,3rth,

16S8 - 1700. (M1/17, Kaapse Argief.) 73
3. Dia nedersetting aan die Liesbeeck, en •
die Buiteposte van die Eerste Grens, 1661.

(M1/331(i),7aapse Argisf.) 104 -
4. Die Puiteposte van die Tweed Grn-,
1680 - 1700. 177
5. Die Lo111,..:nsrivierva11ei, ongeveer 1700. 219
6. Die Buitep.Dste van clie Derde Grens,
1700 - 1706. 265
1.
Stellenbosch University https://scholar.sun.ac.za
VOriRWOORD
Die. ondersoek na die stigting en instandhouding van buitapc,s-
te deur die V.O.C. aan die Eaap gedurende die jare 1652, - 1707
het ontstaan uit t begeerte om shake's te vind tuSsen die stig-
ting van t verversingstasie in 1652 en die ontwikkeling van t
kolonie aan die Kaap in die daaropvolqende halfeeu. Omdat die
in
stigting van vryhurgerholonie nie t deel van Hare Sewentien
Sc oorspronklihe plan of van hulle oorspronklihe opdrag aan
Jan van Riebeech was nie, ontstaan die vraag waarom hulle
hulle plan verander het: Tot watter mate was di6 veran,tlering,
wat noodwendig t reaksie op ehonomiese druh sou wees, t al-
gehele wysiging, of was dit net aanpassings en klemverskui-
wings in die bestaande beleid? Wat was. die gsvolg van di6
beleidsverandering op die inboorlinge van die land, -en wat-
ter rol het die V.O.C. gespeal in die varspreiding van 'la
Europese maatshaplike bestel in die suidelike deel van Afrika
gsdurende die earste halfeeu n5. die stigting van die verver-
singspos?
.Daar sal in dig. shripsie aangevoer word dat die ehonomiese
behoefte die dryfveer was, an die fisiese mag en gesag van
. die V.n.C. die middal, waardeur Europese imperialisme die
binneland om Tafelbaai star vir stap betree het. Gebeure
tydens vershillende fases van dM. indringing word ondersoek
en bespreek, en die varloop en gevolg van die V.O.C. se
optrede word aangedui. Daar word ook aangetoon dat nie
Here Sew73ntien nie maar opeenvolgende 7.aapse hDofde, elkeen
volgens sy Pio insig of begrip, gedurenda die tydparl. onder
besprehing die draers en verspreiders van die ekonomiese
gedagte aan die Faap was waardeur die V.0. C. se buitepost
tot stand gekom het.
Daar bestaan nog nie 1r wetenskaplihe historiese verhandeling
oor die buiteposte van die Tweede Grans en die Derde Grens
ii
Stellenbosch University https://scholar.sun.ac.za
nie, alhoewel daar heelwat bronne-materiaal in die Eaapse
-Argief- is wat pertinent op di6 onderwerp betrekking het
In die Algemeen Rijksarchief in Den Haag word sekere bron-
ne bewaar, byvoorbeeld die skeepsprovisieboekies, wat cok
waarskynlik lig op die onderwarp. sal laat val, maar dit was
nie vir my moontlik om hulle te raadpleeg nie.
Die navorsing in verband met die onderwerp was in aangename
en stimulerende ondervinding. Eh wil eerstens die Taapse
tn
Onderwysdepartement bedank vir tydperk van studieverlof,
wat later goedgunstig verleng is. Tweedens wil ek my waar-
dering betuig aan die hoofde en die personeel van die vol-
gende instansies wat met hulle vriendelike hull: en belang-
stelling my navorsingstaak vergemahlik het:
Die Taapse Argief, waar verreweg die grootste deal van die
argivale navorsing gedoen is,.
Die Suid-Afrikaansa Eiblioteek, Taapstad,
Die Tantoor van die Landmater-Generaal, Taapstad,
Die Tantoor van Opmeting an Tartering, Mowbray,
Die Carnegie-biblioteek, Universiteit van Stellenbosch,
Die Jagger-biblioteek, Universiteit van Taapstad,
Die Instituut vir Tartografiese Analisa aan die llniversi-
ti..it van St.,11..-nbosch, wat die kaarl- nie Euiteposte van
die aan die Oosgrens van die Taapse Nadersetting,
1661, saamgestel en geteken het,
Mnr. L. Eeck van rondebosch wat die ander nie-a.rgivale
•k aarte ontwerp het.
Derftens: dit was vir my, wat jare lank van die tydsame,
indirekte en onpersoonlihe middele. van afstandsonderrig.
gebruik moes meek, '11 voorreg cm deur professor D.J. Tot75
as studieleiar deur di,11 tydperk van inilensiewe navorsing
bygestaan te word. Nie net kon el: uit sy hennis en erva-
ring van die vakmetodieh put .nie, maar deur sy verbintenis
iii
Stellenbosch University https://scholar.sun.ac.za
met die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede was hy my
steeds v66r, met gevestigde belangstelling in die stig-
tinq, instandhouding en verval van die V.O.C. se buite-
poste. C,7 vrae en aanmoediging, raad, wenhe en positiewe
kritiek het baie daartoe bygedra.dat die geskiedhundige na-
vorsing my ook op die persoonlike vial: verryk het. Vir sy
steun en ahtiewe hulp gedurende onsekere aanvang, is ek
horn bale dank' verskuldig.
Tian prof. D.J. van Syl, wat as mede-ehsaminator opgetree
het, ook my hartlike dank en waardering.
•Te n slotte n woord van dank aan mev. E. Hudson, wat die
proefskrif getik hat. Haar professionalisme en oplettend-
heid het ooh my war]: makliker gmaah.

Pinelands, D. Sleigh.
Sptember 1922.
1
Stellenbosch University https://scholar.sun.ac.za
.A. DIE EUITEPOSTE AS UITVIOEISEL VAN DIE V.O.C. SE INTER-•
•NA SIONALE HANDELSEELkNGE .
1. Inleiding en Definisies.
a. Inleiding.
Die diensstasie wet die V.O.C. in 1652 aan die Yaap geztig
het was bedoel era sy sheepsbemannings op die lang heen-en-
terugreise tussen Europa en die Ooste ta voorsien van veer-
read en materiaal wat deur die personeel van die verver-
singspos ingesamal, gahweeh of opgagaar en in voorbereide
of halfvoorbereide vorm aangebied moes word.
Die plaaslihe besetting sowel az die besoehende seavaar-.
ders moes voorsien word van .greet hoeveelhede brandhout,
water, brood, groente, vials en skeepshout. Die gatal-
sterhte van die I:aapse besetting is beInvload deur die
rompanjie se bahoefte en deur die toestand van oorlog of
vrsde in Europa. Die geografiese omvang van. die opset aan.
die Kaap 'is deur Here Sewentien oorgelaat aan die Taapse
hotfde, onder hontrole van besoehende Yommissarisse en
hull.= eie nir,,h,de. In di,.- ! prahtyh het die plaaslihe
hoofde se ondernemingsgees die deurslag. gegea. Opeanvol-
gen,qe h.-,ofd,,, is deur Here Sew-,ntien verma.,,,n em die V.O.C.
van onnodige shade en uitgawe te vrywaar. Hulls bale id
ten opsigte van die Eaapse pos is afgelei uit inligting
wet hulls uit die Ooste of v.,-Ln die Yaap bereih het in die
vorm van briewe, verslae en mondelinge berigte. •
Die verversingspos is in :1652 tussen Tafelberg en die
strand van Tafelbaal aangen, mar die nedersetters was:
in die uitvoering van hulls ,-,pdrag as v:-, rsieners van .hoga'
nr,emde behc-,eftes, nie in staat om hulls bedrywigheds tot
2
Stellenbosch University https://scholar.sun.ac.za
die Tafelvallei te beperk nie. Alle verbrua het spoedig
die beskikhare middele verhygesteek en vooruitgeloop. Aan-
vullende diensposte was nodig m die behoorlike funksione-
ring van die raapse verversingspos moontlik te maak. Ter-
wille van voedselvoorsiening en beheer cor.die bronne van
diverse soorte hulpmiddels, is die V.O.C. se ekonomiese
ahtiwiteit.en.sy gesag in drie duidelike golwe na die bin-
neland om die Yaap uitgebrei gedurende die 55 jaar wat in
hierdie verhandeling ondersoek word.
Die voorsiening van voedsel en ander goadere.aan die V.O.C.
se skeepshemanninjs,• die hospitaal an die administratiewe
en milli:Are personeel aan die Yaap word allereers breed-
voerig nagegaan omdat dit sulks uitgehreide, diepgaande
en langdurige gevolge op ehonomiese an maatskaplike vlah
gehad het. Die uithrsiding van die V.O.C. se gesag en
ahtiwiteit deur- middel van buiteposte na die westelika hus-
gehied, .-)rs, en nn.mrd van Tafelbaai val saam met die ver-
dwyning van die Yaapse inboorlinge se pastorale, stamgehon-
de kultuur uit dieselfde gehied. In lie geheel gesien was
daar t ekonomiese stryd om heperkte voedselbrr.nne tussn
t magtige, imperialistiese.hulturr an t primitiewe, hulpe-
lose hesitter. Die pie]: van hierdia stryd in die V.O.C.
se skeepsvoorsiening word in die eez- ste deal van hierdie
studie hespreek.
Die eerste tien jaar van die V.O.C. se besetting was t tyd-
perk van ontdekking en vestiging, wat t militrf,re grens tus-
sen die nedersetters en die inhoorlings nodig gemaak het,
terwyl die 1-tndbr.u, veeteelt en ander aktiwiteite wat met
skaepsverversing in verband stn ag:_er di4 grans beoefen
is. Al die buiteposte van hierdie "htegrepen cirkel" is
deur Jan van Piebeeck aangen. Met die latere byvoeging
van Houthaai, word hierdie poste se d.: e1, stigting, funksie