Determination Of The Content Of General Education Important Didactic Principles

2014·2.8 MB·English

by  Mahbuba Mammadova

“Azərbaycan məktəbi” 2014/6
ÜMUMİ TƏHSİLİN MƏZMUNUNUN MÜƏYYƏNLƏŞDİRİLMƏSİ:
MÜHÜM DİDAKTİK PRİNSİPLƏR
Məhbubə Məmmədova,
“Tərəqqi” liseyinin direktoru,
əməkdar müəllim
Açar sözlər: ümumi təhsilin məzmunu, didaktik prinsiplər, ümumi
təhsilin məzmununun nəticəyönümlülüyü, ümumi təhsilin məzmununun
şəxsiyyətyönümlülüyü, kommunikativliyin təmin olunması.
Ключевые слова: содержание общего образования, дидактические принципы,
результативность содержания общего образования, склонность на личность в
содержании общего образования, обеспечение коммуникативности.
Key words:content of general education, didactik principles, result-oriented educa-
tion, and personality oriented education, providing communicativeness.
Təhsil sosial hadisə kimi özünün kı prinsiplər əsasında müəyyənləşdirilməsi
önəmli xüsusiyyətləri ilə cəmiyyətin bütün mümkündür:
problemlərinin yaranmasında ciddi məsu- - Ümumi təhsilin məzmununun
liyyət daşıması ilə fərqlənir. Dünyanın inki- humanistləşdirilməsi.
şaf etmiş ölkələri cəmiyyətin problemlərinin - Ümumi təhsilin məzmununun
həll olunmasına məhz təhsil müstəvisindən cəmiyyətin inkişaf tələblərinə uyğunluğu.
başlamaqla özlərinin fəaliyyətlərini qururlar. - Ümumi təhsilin məzmununun müx-
Təcrübə göstərir ki, belə bir yanaşma tərzi- təlif səviyyələrdə formalaşdırılmış struk tur
nə normal hal kimi baxılmaqla təhsil prob- cəhətdən vahidliliyi.
lemlərinin həll olunmasına təşəbbüs göstə- - Ümumi təhsilin məzmununun nəti-
rirlər. Təhsil problemlərinin həll olunmasın- cəyönümlülüyü.
da isə onun müxtəlif tərəflərdən inkişaf etdi- - Ümumi təhsilin məzmununun şəx-
rilməsi mümkün hesab edilir. Təc rü bə lər siyyətyönümlülüyü.
göstərir ki, bu tərəflər arasında ən həssas - Ümumi təhsilin məzmununun
olan təhsilin məzmunu başlıca olaraq onun inteqrativliyi.
seçilməsi prinsipləridir. Bu sahədə kifayət - Ümumi təhsilin məzmununun for-
qədər tədqiqat aparılmasa da o, özünün əhə- malaşdırılması zamanı milli və bəşəri dəyər-
miyyətli bir nöqtə olması ilə daha qabarıq lərin nəzərə alınması.
görünür və istər-istəməz tədqiqat aparanların - İnformativliyin və kommunikativ-
marağına səbəb olur. liyin təmin olunması.
Aparılan araşdırmalarda ümumi təh- - Kreativliyin və çevikliyin nəzərə
silin məzmunu ilə bağlı əldə olunmuş alınması.
qənaətlərə istinad etməklə hazırkı şəraitdə Bu prinsiplərin şərhi üzərində ayrıca
Azər bay can da gedən sürətli dəyişiklikləri dayanmağı lazım bilirik: Ümumi təhsilin
nəzərə almaqla onun məzmununun aşağıda- məzmununun humanistləşdirilməsi. Bəşə -
37
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
riyyət yarandığı dövrdən daimi özünün inki- Ölkənin təhsil qanunundakı bu
şafını zəruri bir problem kimi həll etmək yanaşma bütün pillələrdə olduğu kimi,
üçün düşünülmüş, tarixi bir ənənəsi olan ümumi təhsilə də aid olmaqla onun mövcud
təhsil sistemi yaradılmışdır. İnsanların inki- durumunun mühüm keyfiyyətlərindən birini
şafını təmin etmək məqsədi daşıyan təhsil konkretləşdirir. Bu, haqqında bəhs etdiyi-
ma hiyyətcə humanist xarakterli bir sistem miz humanistləşdirmədir ki, onun aparıcı
kimi dəyərləndirilmişdir. Müxtəlif za man- tələblərindən biri şagird şəxsiyyətinə müna-
lar da cəmiyyətin inkişaf tendensiyasından sibətdə təzahür edir. Şagirdə daim inkişaf
asılı olaraq təhsil sistemində formalaşmış edən və düşünən varlıq kimi yanaşmaq,
olan inzibatçılıq onun humanist xarakterinin onun potensial imkanlarının meydana çıx-
zəif ləməsi ilə nəticələnmişdir. masına təkan vermək, cəmiyyətin gələcək
Zaman keçdikcə təhsildə demokratik vətəndaşı kimi onu xidmət və qayğı ilə
əhvali-ruhiyyənin güclənməsi eyni zamanda əhatə etmək onun mühüm atributları kimi
təhsilin humanistləşdirilməsinin daha geniş diqqət mərkəzində dayanır.
miqyasda yayılması ilə nəticələnmişdir. İlk növbədə təhsilin məzmununa
Prof. Ə.Əliza dənin fikrincə, “əgər şagird çoxlu sayda material daxil etməklə onu zən-
inkişaf etmirsə, müəllim-şagird münasibət- gin informasiyalar mənbəyinə çevirmək
lərinin humanistləşdirilməsi ancaq və ancaq deyil, şagird şəxsiyyətinin inkişafında prak-
təntənəli sözlər kimi səslənə bilər... Təhsilin tik əhəmiyyətliliyi ilə yer tutan ən zəruri
humanistləşdirilməsi konsepsiyasının ana məlumatların əks olunduğu və şagird fəaliy-
xətti inkişaf anlamı ilə bağlıdır”. Bura dan yətinin istiqamətlənməsinə imkan yaradan
belə bir analoji nəticə çıxarmaq olar ki, ötən vasitəyə çevirmək tələb olunur. Haqlı olaraq
əsrin inkişafetdirici təlimi humanistləşdir- prof. Ə.Əlizadə özünün psixopedaqoji araş-
mənin yaranmasına rəvac vermişdir. Artıq dırmalarında belə qənaətə gəlir ki, “90-cı
1999-cu ildə ölkə miqyasında qəbul olun- illərdə təhsilin humanistləşdirilməsi ideya-
muş “Azərbaycan Res pub li ka sının təhsil ları kontekstində təhsilin məzmununun
sahəsində İslahat Proq ra mı”n da humanist- müəyyənləşdirilməsi sahəsində yeni önəmli
ləşdirmə ölkə miqyasında keçirilən təhsil meyar - şəxsiyyət meyarı əmələ gəlmiş və
islahatının əsas prinsiplərindən biri kimi bərqərar olmuşdur” (2). Müasir zamanda bu
qəbul olunmuş və islahatçılıq fəaliyyətinin məsələyə baxış inkişaf etməklə xeyli dəyiş-
əsasına gətirilmişdir. Ölkəmizdə qəbul mişdir. Müasir pedaqoqların qeyd etdiyi
olunmuş və bu gün təhsil quruculuğu sahə- kimi “indiki şəraitdə, bütöv insan şəxsiyyə-
sində fəaliyyətimizin əsasını təşkil edən tinin inkişafı, insanın özünün özünə qaytarıl-
“Təh sil haqqında” Azərbaycan Respub lika- ması təhsilin məzmununun müəyyənləşdi-
sı nın Qanununda da humanistləşdirmə təhsil rilməsində həlledici ideya kimi xüsusi əhə-
sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsiplə- miyyət kəsb edir” (3).
rindən biri kimi qəbul olunmuşdur. Onun Təhsil bütün hallarda özünün inkişaf
mahiyyəti və məzmunu belə təsbit edilmiş- etdirmək funksiyası ilə maraq doğurub. O,
dir: “humanistlik - milli və ümumbəşəri də - uşağa müəyyən anlayışların öyrədilməsi
yər lərin, şəxsiyyətin azad inkişafının, insan prosesində, eləcə də tərbiyə zamanı şagirdin
hüquqları və azadlıqlarının, sağlamlığın və inkişaf istiqamətində dəyişikliyə təsir gös-
təhlükəsizliyin, ətraf mühitə və in san lara tərməsini bir an da olsa, dayandırmamışdır.
qayğı və hörmətin, tolerantlıq və dözüm- Həmişə şagirdin irəliyə doğru inkişafına
lülüyün prioritet kimi qəbul olunması” (2). imkan yaratmış, onun təşkilatçısı olmuşdur
38
“Azərbaycan məktəbi” 2014/6
ki, bu zaman inkişaf prosesində hafizə məka- Təhsilin məzmunu, ilk növbədə
nında hərəkət etmək, daha çox yaddaşın cəmiyyətin elmi-texniki, eləcə də müxtəlif
potensial imkanlarını genişləndirmək priori- elm və fəaliyyət sahələrinin inkişaf tendensi-
tet hesab olunmuşdur. Lakin bu gün inkişaf yasına cavab verməli olur. Bu təhsilin inki-
anlayışının əhatə dairəsində əqlin, təfəkkü- şafetdirici funksiyasının başlıca tələbi
rün, idraki bacarıqların formalaşdırılması olmaqla mühüm zərurət kimi meydana çıxır.
missiyası dayanır. Bununla humanist bir ten- Məzmunun hər zaman yeni olması və yenili-
densiyanın, yanaşma tərzinin əsası qoyulur. yi təmsil etməsi onun maraq effektinin
Ümumi təhsildə şagird təfəkkürünün yaranmasında başlıca rol oynayır. Bu əsas
inkişaf etdirilməsi, onu ümumiləşdirmək, ana- etibarilə o məntiqdən irəli gəlir ki, yeni olan
liz, sintez aparmaq, təsnif etmək, mücərrəd- diqqəti cəlb edir. Onda maraq effektinin
ləşdirmək, konkretləşdirmək kimi təfəkkür olması ehtimalı daha güclü olur. Şagirdlər
fəaliyyətinin müxtəlif növlərinə dair bacarıq- yeni olan anlayışları, qanun və qanunauy-
ların mənimsənilməsi humanist yanaşmanın ğunluqları, fəaliyyətləri daha çox izləyir,
əlamətdar cəhətlərindən biri olmaqla yeni təh- onlara diqqət yetirirlər.
sil sisteminin mühüm cəhəti hesab edilir. Müasir dünyanın inkişaf tendensiya-
Ümumi təhsildə şagirdin təlim yükü- sı yeni fəaliyyətlərin formalaşması və geniş
nün azaldılması, onun daha çox maraq ef fek- yayılmasına daha çox yön almışdır. Bu gün
ti kimi uşaqların diqqətində canlandırılması, texnologiyalar cəmiyyətin çevik hərəkətveri-
mənimsənilmiş bilik və bacarıqların tətbiq ci qüvvəsi kimi dünyanın hər yanında yayıl-
imkanlarına malik olması və bunların qabi- maqdadır. Bu isə özlüyündə böyük bir inki-
liyyətlərə çevrilməsi onun humanist prin- şaf sürətinə çevrilməklə bəşəriyyətin təhsil
sip lərə nə dərəcədə əsaslanmasını gös tərir. almasında mobilliyin yaranmasına təsir gös-
Ümumi təhsilin məzmununun humanist tərməkdədir. Təhsil özünün məzmununda
prinsiplər əsasında qurulması onun artıq bütün bu inkişafı təmin edən texnologiyaları
biliklərdən azad olunmasına imkan yarat- ehtiva etməklə onu cəmiyyətin üzvlərinə ötü-
maqla, tətbiq bacarıqlarının genişlənməsi rür, onları cəmiyyətin inkişaf tələblərinə
üçün geniş yol açır. hazırlamaq missiyası ilə çıxış edir.
Yeni təhsil quruculuğunda ümumi Bu gün müasirliyi ilə daha çox
təhsilin məzmununun bilik, bacarıq və qabi- maraq doğuran nəticəyönümlü məzmun
liyyətlərdən ibarət nəticələr formasında konkret müəyyən dövrdə sabit olur. Dövrü
hazırlanması həm də şagirdlərdə dəyərlərin olaraq onun yeniləşməsi, cəmiyyətin inkişaf
formalaşdırılmasına imkan yaradır. tələblərinə uyğun olaraq yeni mahiyyət və
Ümumi təhsilin məzmununun cə - məz mun daşıması normativ tələb kimi
miy yətin inkişaf tələblərinə uyğunlaşdı- davam etdirilir.
rılması. Ümumi təhsilin məzmununun
Cəmiyyətin zaman-zaman ardıcıl müxtəlif səviyyələrdə formalaşdırılmış
olaraq inkişaf etməsi, irəliləməsi, təbii ola- struktur cəhətdən vahidliliyi.
raq, öz daxilində olan bütün sahələrin dəyi- Ümumi təhsil bir pillə kimi özündə
şərək onun ehtiyac və tələbatlarına uyğun müxtəlif səviyyələri birləşdirir. İbtidai təh-
olmasını vacib şərt kimi qarşıya qoyur. İstər sil onun ilk, ümumi orta ikinci, tam orta təh-
siyasi, istər iqtisadi, istərsə də mədəni aləm- sil isə onun üçüncü səviyyəsi hesab edilir.
də baş verən dəyişikliklər onun inkişaf tem- Təbii ki, bu üç səviyyə təhsilin ümumi struk-
pinin təzahürü kimi meydana çıxır. turunda olmaqla, onların hər biri özünəməx-
39
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
susluğu ilə fərqlənir. İlk növbədə onlar baş- məzmunun yaradılmasını tələb edir.
lıca olaraq məqsəd və vəzifələrinə, eləcə də Ümumi təhsilin məzmununun in -
daşıdıqları məzmuna görə fərqlənir. Eyni teq rativliyi.
zamanda onlar müxtəlif yaş dövründə olan Müasir zamanda inteqrasiya anlayışı
uşaqların tələbat və ehtiyaclarını ödəmək haqqında yeniliyin atributu kimi danışılsa
zərurəti qarşısında qaldıqlarından spesifik da, onun çox qədim bir tarixi vardır. Həyat
məzmunla yanaşı, özlərinə xas olan təlim yarandığı dövrdən inteqrativ keyfiyyətlərinə
texnologiyaları ilə seçilirlər. Bunlar ümumi görə daha çox maraq doğurub, diqqəti cəlb
təhsil pilləsinin səviyyələrinin təbii olaraq edib. İnsan özünün, demək olar ki, bütün
özünəxas keyfiyyətlərə malik olmasını gös- nailiyyətlərinə inteqrativ düşüncə tərzi vasi-
tərməklə onlara orijinallıq, özünəməxsusluq təsilə nail olub. Müxtəlif obyektlər arasında-
gətirir. Eyni zamanda bu səviyyələrin fərq- kı əlaqələri müəyyən etməklə, eləcə də özü-
li pedaqoji strukturlar kimi təqdim olunma- nün oxşar subyektiv mülahizələrinin fonun-
sını təmin edir. da yeni kəşflər etməklə uğurlar qazanıb.
Bütün bunlarla yanaşı, ümumi təhsi- Bütün bunlar isə inteqrativliyin daha çox
lin vahid bir təhsil pilləsi kimi keyfiyyətlərə elmi yanaşmaların əsasında duran və obyek-
malik olması inkar edilmir. Bu mənada tiv xarakter daşıyan bir xüsusiyyət olmasını
ümumi təhsilə aid olan bu keyfiyyət həm də meydana çıxarır. O cümlədən inteqrativliyin
onun məzmununa da aid olur. Odur ki, təh silə aid olması sadə bir məntiqdir. Xü su -
ümumi təhsilin müxtəlif səviyyələrdə forma- sən təhsilin məzmununda inteqrasiyanın
laşdırılmış məzmunun struktur cəhətdən olması, onun hər hansı bir məqsəd ətrafında
vahidliliyi mühüm prinsiplərdən biri kimi bitkin, həm də bütöv bir təhsil sisteminin
qəbul edilməklə yanaşı, eyni zamanda bir komponenti kimi formalaşması həmişə
anlayış olmaqla məzmunun struktur cəhətdən məktəblə məşğul olan insanları düşündür-
vahidliliyi barədə mülahizələri də aydınlaş- müşdür. Təhsilin məzmununa aid araşdırma-
dırmaq pedaqoji cəhətdən faydalı hesab edi- larda bu baxımdan maraqlı nəticələr vardır.
lir. Ən başlıcası inteqrativ kurikulumların kökü
Ümumi təhsilin məzmununun şəx- ilə bağlı qənaətdir: “İnteqrativ kurikulumun
siyyətyönümlülüyü. kökü qədim yunan filosofu Aristotelə gedib
Qlobal dünyanın təhsil sistemində çıxır. Aristotel “Etika və siyasət” əsərində
gedən dəyişikliklərin mühüm istiqamətlərin- fikirlə əməli, düşüncə ilə fəaliyyəti birləşdir-
dən biri onun humanist mahiyyət daşımasın- məyin nəzəri əsaslarını işləyib hazırlamışdır.
dan, şəxsiyyətin meyil və ma raq larına yönəl- Aristotelin bu konsepsiyası orta əsrlər Avropa
məsindən ibarətdir. Azər bay can da aparılan təhsilinə həlledici təsir göstərdi və orta əsr
təhsil islahatlarında da “təhsilalanın şəxsiy- universitetlərində akademik fəaliyyətin
yət kimi formalaşdırılmasını, onun təlim-tər- mahiyyətini təşkil edən “incəsənət və metod-
biyə prosesinin əsas subyektinə çevrilməsini ların” mahiyyətini təşkil etdi” (4).
başlıca vəzifə hesab edən, bütün qurumların Bu yanaşma sonralar da cəmiyyətin
fəaliyyətini təhsilalanın mənafeyinə xidmət təhsil hadisəsinin mühüm əlamətlərindən biri
etmək məqsədi ətrafında birləşdirən yeni bir kimi davam etdirilmişdir. “Sonrakı dövrlər-
sistemin yara dıl ması” ciddi bir vəzifə kimi də klassik pedaqoqların Y.A.Ko men skinin,
qarşıya qoyulur. Bu vəzifə, ilk növbədə təhsilin, A.Disterverqin, K.D.Uşinskinin əsərlərində
o cümlədən ümumi təhsilin məzmununda şəxsiy- və ya dərsliklərində şagirdlərin inteqrativ
yətin inkişafını nəzərdə tutan təminedici təfəkkürünün inkişafına imkan verən tədris
40
* 3 “Azərbaycan məktəbi” № 6
“Azərbaycan məktəbi” 2014/6
materialları, yəni onların nitqinin lüğət ehti- tərzi onun məzmununun mədəniyyətlərə
yatlarının artmasına, həm də təbiət, ətraf aləm əsaslanan dəyəryönümlü xarakter daşıması-
haqqında biliklərin zənginləşməsinə kömək nı tələb edir. Şagirdlərin bir şəxsiyyət kimi
edən şərtlər öz əksini tapmışdır” (5). formalaşması üçün onlarda nitq mədəniyyə-
Bu gün təhsil əsri kimi qəbul edilmiş ti, təfəkkür mədəniyyəti, fiziki mədəniyyət,
XXI əsrdə də inteqrasiya müasir təhsilin estetik mədəniyyət, ekoloji mədəniyyət kimi
əsas əlaməti kimi qalmaqdadır. Ən yeni tex- dəyərlərin formalaşdırılması didaktik vəzifə
nologiyalarla zəngin olan bu əsrdə inteqrasi- kimi meydana çıxır. Dəyərlər isə insan fəa-
yadan bəhs olunarkən, ilk növbədə onu əsas liyyətini tənzimləyən mühüm keyfiyyətlər
prinsip kimi qəbul etməklə mahiyyətində kimi özündə həm də zəruri bilikləri, bacarıq
daha çox əlaqələrin, qoşulmanın, qovuşma- və qabiliyyətləri ehtiva edir. Onlar inteqrasi-
nın olduğu göstərilir. “İnteqrasiya-milli təh- ya prinsipinə istinad olunmaqla yaranır.
sil sisteminin dünya təhsil sisteminə səmərə- Eyni zamanda təlim prosesində müəllimin
li formada qoşulması, uyğunlaşması və qo- inteqrativ yanaşma tərzini tələb edir.
vuş ması əsasında inkişafı”(1) kimi dəyərlən- Təhsil prosesinin keyfiyyəti həm də
dirilir. Daha geniş məzmuna malik təhsil əlaqələrin səmərəli qurulmasından asılı olur
anlayışına aid olan inteqrasiya onun bütün ki, bu da kurikulumlarda fənlərin öz daxi-
struktur elementlərinə şamil edilir. lində, həm də fənlər arasında olan əlaqəlili-
Bu isə o deməkdir ki, inteqrasiya yin gözlənilməsi ilə tənzimlənir.
həm də təhsilin məzmununun qurulmasında Ümumi təhsilin məzmununda, inteq-
nəzərə alınması zəruri olan bir prinsipdir. rasiyanın nəzərə alınmasında onun həm
Araşdırmaların məntiqinə uyğun olaraq biz üfüqi, həm də şaquli növlərindən istifadə
analoji olaraq ümumi təhsilin məzmununda olun ması da didaktik əhəmiyyət daşıyan
inteqrasiyanın vacibliyini qeyd edirik. mə sələ kimi dəyərləndirilir.
Ümumi təhsilin səviyyələri özlüyün- Ümumi təhsilin məzmununun for-
də ayrı-ayrı məqsəd daşısa da, onlar ümumi malaşdırılması zamanı milli və bəşəri
təhsil məqsədi daşıması baxımından vahid dəyərlərin nəzərə alınması.
bir ideyaya xidmət göstərirlər. Burada ibti- Müasir dünyada qurulan təhsilin baş-
dai təhsildən başlayaraq tam orta təhsilə lıca keyfiyyətlərindən biri onun dəyəryö-
qədər məzmunun məntiqində ümumidən xü- nümlü olması, təhsilalanları gələcəyin
susiyə doğru bir istiqamətin müəyyənləşdi- vətəndaşı kimi yetişdirmək üçün onlarda ən
rildiyi aydın görünür. Bu isə parlaq şəkildə yüksək insani keyfiyyətlərin formalaşdırıl-
fənlərin sayında öz ifadə tərzini tapır. Belə masından ibarətdir. O, ilk növbədə özünün
ki, ibtidai siniflərdə 9, ümumi orta təhsildə ən zəruri milli xüsusiyyətlərini daşımaqla,
15, tam orta təhsildə isə 17 fənnin tədris eyni zamanda, ümumbəşəri keyfiyyətlərə də
olunması nəzərdə tutulur. yiyələnməlidir. Qloballaşan dünyada insan-
Ümumi təhsilin məzmununda inteq- ların, ölkələrin, xalqların, millətlərin əlaqə
rasiya ilkin olaraq səviyyələr üzrə məqsəd- və ünsiyyətinin çoxaldığı bir zamanda hər
lərin, eləcə də ümumi nəticələrin müəyyən bir təhsilalan, o cümlədən ümumi təhsilini
olunması üçün vacib hesab edilir. Nə ti cə lər- başa vuran hər kəs üçün bu, vacib bir sosial
də zəruri biliklərin və şagirdlərə aşılanacaq tələb hesab edilir.
fəaliyyətlərin birləşdirilməsi məhz inteqrasi- İnformativliyin və kommunikativ-
ya prinsipinə əsasən həyata keçirilir. liyin təmin olunması.
Bu gün təhsilə kultroloji yanaşma Ümumi təhsilin məzmunu bir bütöv
41
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
halında bilik, bacarıq və qabiliyyətləri əhatə olması kommunikativ bacarıqlara yiyələn-
edir. Orada ən zəruri hesab edilən müəyyən məklə əldə olunur. İnsanlar kommunikativ ba -
qrup anlayışlar ümumiləşir. Təbii ki, bu, ca rıq la ra yiyələnməklə özlərinin normal, iqti-
şagirdlərin əldə edəcəkləri dəyərlərin sadi, sosial, mədəni həyatını qurmuş olurlar.
fonunda müəyyənləşir. Elmlərin müxtəlif Bəs onda cəmiyyət üçün zəruri olan
sahələrinə aid olan bu anlayışlar özlüyün- bu keyfiyyətin əldə olunması üçün nə etmək
də deklorativ xarakter daşımaqla praktik lazımdır? Başqa sözlə, yetişən gənc nəslin
əhəmiyyətlilik baxımından seçilərək qrup- kommunikativ bacarıqlarını hansı müstəvidə
laşdırılır. Onların seçilməsində və təlim formalaşdırmaq faydalı hesab edilə bilər?
baxımından dəyərləndirilməsində şagird Əldə olunmuş təcrübələrə əsasən
şəxsiyyətinin inkişaf etdirilməsi, forma- belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, insa-
laşdırılması əsas tələblər kimi gö tü rülür. nın formalaşmasında həlledici rol oynayan
Həmin anlayışların, istərsə də qanun və kommunikativ bacarıqların məhz ümum-
qanunauyğunluqların ilkin olaraq infor- təhsil məktəblərində formalaşdırılması
masiya kimi təhsilin məzmununun mü- şəksizdir. Bü töv lük də ümumi təhsil əlaqə
hüm bir komponenti kimi mövcud olması və ünsiyyətlərə söykənən kommunikativ-
zəruri hesab edilir. Şagirdlər üçün nəzərdə liyin yaradılmasında aparıcı rol oynayır.
tutulmuş bu informasiyaların seçilməsi və Bəzi hallarda insanların xarakterinin for-
məzmun komponenti kimi formalaşdırıl- malaşmasında çox əhəmiyyətli rol oyna-
ması ümumi təhsilin məzmununun infor- yan kommunikativlik müasir ümumi təh-
mativliyinə təminat verir. sil müstəvisində xüsusi əhəmiyyət daşı-
Ümumi təhsilin məzmununun ması ilə fərqlənir. Bu cəhətin isə reallaşdı-
informativliyi zəruri biliklərin nəzəri rılmasında ümumi təhsilin məzmunu
bazasını təşkil etməklə bacarıq və qabiliy- potensial imkanları ilə daha çox diqqəti
yətlərin əmələ gəlməsinə şərait yaradır. çəkir. Bu isə o deməkdir ki, ümumi təhsi-
Şagirdlər həmin informasiyaları öyrən- lin yeni məzmununun yaradılmasında bu
məklə özlərinin baza biliklərini möhkəm- məsələyə xüsusi önəm verilməsi özünün
ləndirmiş olurlar. Yaxud şagirdlər özləri- didaktik əhəmiyyəti ilə seçilir.
nin baza biliklərini möhkəmləndirmək Ümumi təhsilin yeni məzmunu da elə
üçün uyğun informasiyaları toplamağa praktik mövqedən hazırlanmalıdır ki, orada
ehtiyac hiss edirlər. Belə olduğu təqdirdə şagird maraqları nəzərə alınsın. On la rın
təhsilin məzmunu özünün zəruri informa- kommunikativ bacarıqlarının inkişaf etdiril-
siya blokunun zənginliyi ilə həmin ehti- məsinə şərait yaradılsın.
yaclara cavab vermək zərurətində qalır. Kreativliyin və çevikliyin nəzərə
Beləliklə, şagirdlərin zəruri biliklərə olan alınması.
ehtiyacının ödənilməsində ümumi təhsilin Ümumi təhsilin yeni məzmununun
məzmunu özünün informativ xarakteri ilə yaradılmasında kreativliyin və çevikliyin
çıxış etməli olur. nəzərə alınması da mühüm prinsiplərdən
Kommunikativ mədəniyyət şəxsiy- hesab edilir. Yeri gəlmişkən, təhsil əsri
yətin ümumi mədəniyyətinin mühüm tərkib hesab edilən XXI əsrdə insan idrakının
hissələrindən biridir. Onun vasitəsilə şəxsiy- inkişafı, düşüncəsinin formalaşması prio-
yət başqalarına münasibət göstərməklə özü- ritet hesab edilir. Bu günün insanı, hər şey-
nün ünsiyyət bacarıqlarını meydana çıxarır. dən əvvəl, kreativ bacarıqları ilə fərqlənir.
Ümumiyyətlə, cəmiyyətin xaosdan uzaq O, ya radıcı bir insan kimi cəmiyyətin hər
42
* 3
“Azərbaycan məktəbi” 2014/6
hansı bir nöqtəsində özünün əvəzolunmaz ardıcıl olaraq davam etdirilməsinə təminat
missiya sını yerinə yetirir. Kreativ keyfiyyət- vermək xüsusi prinsipial tələb kimi vacib
ləri ilə cəmiyyətin fövqündə dayanır. hesab edilir.
Şagirdlərin kreativ bacarıqlarının
formalaşması onun intellektual səviyyə- Rəyçi: dos. Ə.Abbasov
sinin artması analiz, sintez, müqayisə,
ümumiləşdirmə, mücərrədləşdirmə kimi İstifadə olunmuş ədəbiyyat
idrak ba ca rıq larının inkişaf səviyyəsi ilə 1. “Təhsil haqqında” Azərbaycan
ölçülür. Kre ativliyin yaranması üçün Respub li ka sının Qanunu. Azərbaycan mək-
əsas zəmin ümumi təhsilin məzmunun- təbi, 2009, № 6.
da yaradılır. 2. Əlizadə Ə. Yeni pedaqoji təfəkkür:
“Görəsən, şagirdlərdə yaradıcı tə- ideyalar, prinsiplər, problemlər. Psixopedaqoji
fəkkür formalaşdırmaq lazımdırmı? Şübhə- araşdırmalar. B.: Adiloğlu, 2011.
siz ki, lazımdır. Və elmi-texniki inqilab şərai- 3. Сластенин В., Исаев И.,
tində bu, məktəbin əsas vəzifələrindən biri Мищенка А. и др. Педагогика. М.:
olmalıdır” (2). Məktəb özünün yaradıcı Школа-Пресс, 1997.
təfəkkürə malik olan nəsil formalaşdırmaq 4. Kərimova F., Əhmədova M., Va -
missiyasını haradan başlamalıdır? Təhsil rella G., Reyli Ə. İnteqrativ kurikulum:
məkanında şagirdin kreativ bacarıqlarının mahiyyəti və nümunələr. Bakı: Adiloğlu,
bünövrəsi daha çox hansı komponentin üzə- 2005.
rinə düşür? 5. Balayeva G. İbtidai təhsilin məz-
Təbii ki, bu suallar ətrafında düşü- mununun nəzəri-pedaqoji problemləri. Bakı:
nərkən, ilk növbədə kreativliyi yaradan Elm və təhsil, 2002.
məz mun üzərində dayanmaq daha çox
mən tiq ə uyğun hesab edilir. Ümumi təhsi-
lin məz munu bu baxımdan daha çox mün- М.Мамедова
bit olmaqla yaradıcı təfəkkürə, kreativli- Определение содержания общего обра-
yə şərait ya ratmalıdır. Müşahidələr, əldə зования: важные
olunan təcrübələr də onu göstərir ki, təlim дидактические принципы
materiallarının sadəcə təsvirini vermək, Резюме
onları şablon kimi şagirdlərin yaddaşına В статье говорится об определе-
təqdim etmək heç də şagirdlərin yaradıcı нии содержания общего образования.
təfəkkürünə imkan yarada bilmir. Əksinə, Отмечается что, велика роль интеграции
onların düşünmək səlahiyyətlərini əlindən в повышении качества образования.
alır, fəallıq və çeviklik imkanlarını məh-
dudlaşdırır. Odur ki, əvvəlcədən şagird
düşüncəsinin səviyyəsini ifadə edən nəti- M. Mammadova
cələrin müəyyən olunması və öyrənmə Determination of the content of general
fəaliyyətinin ona yönəldilməsi müasir education: important didactic principles
təhsil yanaşmalarında aktual və didaktik Summary
cəhətdən əhəmiyyətli hesab edilir. In the article it is spoken about the
Beləliklə, ümumi təhsilin məzmun determination of the content of education. It
komponentində kreativliyin və çevikliyin is noted that integration plays an important
inkişaf etdirilməsinə imkan yaratmaq, onun role in improving the quality of education.
43
* 3 “Azərbaycan məktəbi” № 6