derin kökler belgeseline görsel antropolojik bir bakış

13 Pages·2017·0.25 MB·Turkish

DERİN KÖKLER BELGESELİNE
GÖRSEL ANTROPOLOJİK BİR BAKIŞ
A Visual Anthropological Review on Documentary of Derin Kökler
Osman Nuri YÜCE*
ÖZ
Bu çalışmada halk kültürü unsurlarının akarfilme aktarımı konusu, Derin Kökler belgeseli ör­
neğinde incelenmiştir. İnceleme, Derin Kökler belgeselinin, içerik ve yapısal açıdan ne gibi özelliklere
sahip olduğu ve diğer belgesel filmlerden ne gibi farklarının olduğu sorularından hareketle belgeselin
yönetmeniyle yapılan mülakat verilerinin analiz edilmesi ve belgesel bölümlerinin izlenmesi aracılı­
ğıyla sonuçlandırılmıştır. Ayrıca belgesel bölümleri, karakteristik özellikleri açıklanarak konularına
göre sınıflandırılmış, bu sınıflandırma ise Sedat Veyis Örnek’in Türk Halkbilimi adlı kitabında “Halk­
bilimi Kadroları” olarak nitelendirdiği konu başlıklarına göre yapılmıştır. İncelemede belgesel film
ve etnografik film kavramlarından hareketle, Derin Kökler belgeselinin halk kültürü odaklı çalışma­
lar içerisinde nerede durduğu açıklanmıştır. Belgeselin künyesi ise şu şekildedir: Derin Kökler: Alper
Tunga Özdemir yönetmenliğinde yapımına 2004 yılında başlanan beşer dakikalık bölümlerle TRT’de
yayınlanan ve toplamda 350 bölümden oluşan bir belgesel film serisidir. Bu belgesel film serisinin
çekim süreci yaklaşık dört yıl sürmüş ve 2007 yılında çekimleri tamamlanmıştır. Belgeselin en önemli
özelliği beşer dakikalık süre içerisinde konu aldığı geleneği başından sonuna kadar izleyiciye sunma­
sıdır. Belgeselde yeni kuşaklara aktarılacak ölçüde estetik bir yapı bulunmaktadır. Bu durum da halk
kültürü unsurlarının tanınıp korunması açısından önemli bir konumdadır. Bu çalışmaya göre halk
kültürü unsurlarının popüler bir uzantısı olan Derin Kökler belgeseli; halk kültürünün korunması,
gelecek kuşaklarca tanınması ve araştırmacılara kaynak olması bakımından önemli bir yere sahiptir.
Anahtar Kelimeler
Derin Kökler, Belgesel film, Etnografik Film, Görsel Antropoloji
ABSTRACT
In this study to transfer the elements of folk culture on film, Derin Kökler documentary, taken as
examples. The review, features of Derin Kökler documentary such as content and what is the structural
aspects and differences than other documentary. The review concluded as analyzing the data which
collecting by an interview with documentary director and monitoring the documentary sections. In
addition, the parts of documentary were classified according to their subjects and the general characte-
ristics of parts were explanied.This classification methodology is made according to the topics in which
described as ‘Halkbilimi Kadroları’ in the book of Sedat Veyis Örnek named “Turkish Folklore”. Notions
of documentary and ethnographic film movement examination, where the stops will be announced in
the Derin Kökler oriented works of folk culture. Identification of the documentary: Derin Kökler: The
construction started in 2004, directed by Alper Tunga Özdemir published at TRT sections and a total of
five minutes of a documentary film series consisting of 350 chapters. This lasted for about four years the
process of shooting a documentary film series, and shots were completed in 2007. The most important
feature of the subject within five minute documentary which presents the viewer from beginning to end
the tradition. There are substantially transferred to new generations in the documentary, an aesthetic
structure. This situation is not only important for the protection of the recognized elements of folk cul-
ture. According to this study, Derin Kökler documentary study of folk culture, folk culture, protection,
recognition of future generations and researchers have an important place in terms of being the source.
Key Words
Derin Kökler, Documentary Film, Ethnographic Film, Visual Anthropology
* Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halkbilimi Bölümü Yüksek Lisans
Öğrencisi, [email protected]
http://www.millifolklor.com 157
Millî Folklor, 2012, Yıl 24, Sayı 96
“Hiçbir imge tek başına var olamaz.” olayın görüntüsü onun gerçekliğini
Ulus Baker göstermesine yetiyordu. Ama günü­
Giriş müze yaklaştıkça popüler deyimle
Bir toplumun “modern” olabilmesi “görüntü bombardımanı” durumuna
için onun başta gelen etkinliklerinden gelen süreç, görüntünün bir nevi ger­
birinin görüntü üretmek ve tüketmek çekliği gasp ettiği halini ortaya çıkar­
olması ve bizim gerçeklik üzerindeki dı. Görüntü sadece bir olayın temsili
taleplerimizi belirleyecek olağanüstü olduğu yönünde fikirler ortaya çıktı.
güçleri bulunan, kendileri de birinci el Hatta birçok alanda gerçek dünyanın
deneyimin imrenilen vekilleri olan gö­ yerini görüntü dünyası aldı.
rüntülerinse ekonominin sağlığı, yöne­ Görüntünün öneminin bu dere­
timin kararlılığı ve kişisel mutluluğun ce yüksek olduğu döneme denk gelen
elde edilmesi için vazgeçilmez hale kültürü koruma çalışmaları da gö­
gelmesi gerekir.” (Sontag, 2011:26) rüntüyü, kültürün korunması veya
Sontag’ın bir tür “modern gereklilik” yaşatılması amacında, bir araç olarak
diyerek vurguladığı görüntünün, bu kullanmaktadır. Bu araçlar da günü­
alıntı özelinde düşünüldüğünde mo- müzde iki başlık altında ortaya çıkar.
derniteyle birebir ilişki içerisinde ol­ Bunlardan ilki fotoğraf diğeri de ha­
duğu görülmektedir. Modern dünya­ reketli filmdir. Makalenin konusuyla
nın önemli duyularından biri de görme doğrudan ilişkili olması bakımından
duyusudur. Walter Benjamin’in aktar­ hareketli filmin yapı ve işlevini kısaca
dığı Fransa’da modern çağda başlayan açıkladığımızda bugün gelinen nokta
ve etrafı camlarla çevrili pasajlar bu­ daha net görülecektir.
nun bir kanıtıdır. Yine modern dönem­ Hareketli film günümüzde sinema
de dükkânlara vitrin bölümlerinin ko­ olarak tabir edilmektedir. Sinema ise
nulması da bu duruma dair açıklayıcı genel olarak bir sanatsal deneyim ala­
bir örnektir. Fransız ihtilalı sırasında nı olarak kabul görmektedir. İşlevsel
1973 yılında Fransa Kralı 16. Louis’in açıdan sinema önemli değişim süreçle­
halka açık bir törenle öldürülmesi rinden geçmiştir. Sinemanın ilk etapta
“görme”nin etkisini gözler önüne seren sadece eğlence amaçlı etkinlik olarak
bir olaydır. Lous’in kamuya açık bir bi­ tüketildiği durumdan, kâr amaçlı bir
çimde idam edilmesi, kralın kamusal tüketime, ardından da gerçeklikle bes­
kişiliğini de öldürecek güce sahiptir. lenip, bir tür belge veya bir tür temsil
Kamusal kişiliği öldüren olay kralın tarzı olarak tüketimine geçiş süreci
idam edilmesi değildir. Krallığa bir yaşadığı değişimi gözler önüne serer.
nefret olarak dile getirilip bu duruma Bu süreç, birbirinden tamamen kop­
başkalarının da tanık olması biçimde muş radikal bir değişim değil, aksine
öldürülmesidir. Çünkü bir kralın idam birbirleriyle bağlantılı, girift bir deği­
edilmesi veya öldürülmesi ilk kez o dö­ şim sürecidir. Sinemanın geçirdiği bu
nemde yaşanmış olan bir olay değildi. süreç sinemada bir takım türlerin ve
Modern paradigmada görüntü - alt türlerin doğmasına sebep olmuş­
gerçekçilik ilişkisi birbiriyle örtüşen tur. Bu alt türlerden biri de belgesel
bir ilişki biçimiydi. Yani bir olgunun, sinema türüdür.
158 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2012, Yıl 24, Sayı 96
Paul Rotha, sinemanın modern fotoğraf makinesinin icadı ve ardından
üretimin diğer herhangi bir dalına 1895 yılında hareketli film makinesi­
çok benzer olarak, bir endüstri şek­ nin icadından sonra çizilmeye başlan­
linde geliştiğini ve onu yönlendiren mıştır. Görsel antopolojinin başlangıç
etmenin, kişisel kar amacıyla yapılan noktasını 19. yüzyıldan itibaren araş­
üretim olduğunu söyler. Ayrıca yaza­ tırmacıların, alan araştırmalarında,
ra göre eğlence, sinema üretiminde kültüre dair verileri görsel teknoloji
temel amaçtır; ancak eğlence filmleri, kullanarak kaydetmeleri oluşturmuş­
düşüncenin daha yüksek standardın­ tur. Antropolojinin alt alanı olan bu
dan uzak olarak tehlikeli bir toplum­ alanın netleşmesi fotoğraf veya film
sal yaklaşım sergilemektedir.” (Rot­ yoluyla yani görüntüyle belgelemeyle
ha, 2000:56) Sinemanın, belgesel film ve görsel gerecin antropolojik açıdan
üretimine kadar gerçekçilikten uzak değerlendirilmesiyle gerçekleşmiştir.
kaldığını ve bu durumun sebeplerini “Öncülüğünü Alfred Cort Haddon,
açıklayan Paul Rotha, belgesel filmle­ Baldwin Spencer, Franz Boas, Mar-
re zemin hazırlayan unsurun, bu tür garet Mead ve Gregory Bateson gibi
filmlerde gerçekçiliğin niteliklerinin isimlerin yapmış olduğu görsel ant­
işlenmesiyle kristalleştiğini belirt­ ropolojinin kavramsal olarak ifade
miştir. Çağdaş sinema geleneğinden edilmesi ancak II. Dünya Savaşından
koparak gerçek dünyayı yansıtmayı sonra mümkün olmuştur. Alan araş­
amaçlayan yani ekran üzerine sente­ tırmasında ele alınan kültürlerin gör­
tik yapıdan çok gerçek dünyayı yerleş­ sel kayıtlarının yapılmasıyla başlayan
tirmeyi planlayan bir oluşum olarak görsel antropoloji farklı toplum ve
ortaya çıkan belgesel film, günümüzde kültürlerde insan davranışlarının ve
toplumun, kültürel, toplumsal ve es­ maddi kültür ürünlerinin, görsel ve
tetik tutumlarını konu edinmektedir. algısal çalışmasını içeren; yine görün­
Belgeseller, ilk örneklerinde hayatın tüler yoluyla betimleme, çözümleme,
tümünü konu edinmiş, bugünkü tem­ iletişim ve bunların yorumuna daya­
sillerinde ise zamanla kendi içerisinde nan görülebilir kültürel sistemlerin
özgün alanlara ayrılmıştır. Bu alanlar; antropolojisidir.“(Yıldırım: 2004)
Siyasi belgeseller, eğitim belgeselleri, “Temeli görsel malzemenin ant­
tanıtım belgeselleri, tarih belgeselleri, ropolojik açıdan değerlendirilmesine
doğa belgeselleri, gezi belgeselleri, eği­ dayanan bu alanda iki temel yaklaşım
tim belgeselleri ve etnografik belgesel biçimi vardır. Bunlardan ilki etnogra­
türleridir. Bu belgesel türlerinden ma­ fın araştırma sürecinde doğrudan elde
kalede halk kültürü ürünlerinin işlen­ ettiği yani kendisi tarafından kaydedi­
mesiyle yakından ilişkili olduğu için len görüntüler veya kendisi tarafından
etnografik film üzerinde durulacaktır. kaydedilmesine yönlendirilen görsel
Etnografik filmin kuramsal an­ gerecin çalışılmasıdır. İkinci çalışma
lamda çatısını oluşturduğu alan görsel biçimi ise başkaları tarafından elde
antropoloji alanıdır. Görsel antropolo­ edilen görüntülerin antropolojik kay­
jinin çerçevesi, görüntü teknolojisinde­ gılarla çözümlenmesidir. Burada, gö­
ki gelişmeler paralelinde, 1839 yılında rüntülerin alan araştırması sonucun­
http://www.millifolklor.com 159
Millî Folklor, 2012, Yıl 24, Sayı 96
da elde edilmiş belirli bir etnografyaya kökler belgeselinde de kültüre dair
ait görüntüler olması mümkün olduğu belirleyici kodların kitlelere duyurul­
gibi, üzerinde çalışılacak görüntülerin ması hareketli film yoluyla gerçekleş­
hatıra fotoğrafları, anı olması için çe­ tirilmiştir. Derin Kökler belgeseli, ka­
kilmiş videolar, ticari filmler ya da her baca değerlendirildiğinde etnografik
türden televizyon programı gibi görsel bir belgesel olup olmadığı tartışılır.
malzemeler de olması mümkündür.” Ancak Derin Kökler’i etnografik ola­
(Yıldırım, 2004) Makaleye konu oluş­ rak değerlendirmemiz, bu belgeseli
turan “Derin Kökler” isimli belgesel etnografik kaygılarla yorumladığımız
film, yukarıda bahsedilen çalışma bi­ içindir. Derin Kökler belgeseli doğru­
çimlerinden ikincisini kapsamaktadır. dan halk kültürünü konu alır.
Etnografik film, görsel antropolo­ Derin Kökler belgesel filmi TRT
jinin ikili yapısına benzer nitelikte bir iç yapımı olarak, Alper Tunga Özde-
algıya sahiptir. İçerisinde insan olan mir yönetmenliğinde yapımına 2004
tüm filmlerin etnografik film olduğu yılında başlanmıştır. TRT INT Mü­
yaklaşımı ve etnografın kendi elde dürü Aslan Küçükyıldız’dan gelen,
ettiği görüntülerin veya elde edilmesi­ beşer dakikalık bölümlerle gelenekler
ne yönlendirdiği görüntülerin yorum­ ve görenekler hakkında bir program
lanması yaklaşımı iki temel görüşü teklifiyle başlayan süreç yaklaşık 4 yıl
açıklar. Robert Flaherty, Jean Rouch, sürmüştür. 2004 yılından önce ise Al­
John Marshall etnografik filmin öncü per Tunga Özdemir tarafından 174 bö­
isimleridir. Robert Flaherty’nin 1922 lümden oluşan “Bilim ve Yaşam” isim­
yılında yapmış olduğu Nanook of The li bir belgesel çekilmiş ardından Derin
North (Kuzeyli Nanook) isimli belgesel Kökler’in yapım süreci başlamıştır.
filmi, bu alanda çekilmiş ilk etnografik Yapım sürecinin başlamasıyla
film olarak kayıtlara geçmiştir. Nano- birlikte yönetmen Alper Tunga Özde­
ok of The North kimi araştırmacılar mir, Halkbilimi konusunda Prof. Dr.
tarafından da ilk belgesel film olarak M. Öcal Oğuz, Prof. Dr. M. Muhtar
nitelendirilir. İlk etnografik filmlerde Kutlu, Prof. Dr. Nevzat Gözaydın ve
temel konu kültürel tutumlardır. Na- Prof. Dr. Özkul Çobanoğlu ile görüşe­
nook of The North isimli belgesel film­ rek içeriğin çerçevesini belirlemiştir.
de hayatın tümü kaydedilirken, diğer Belgesele ilk etapta TRT tarafın­
belgesel filmlerde “hayattan bir kesit” dan “Töre” ismi önerilmiş daha sonra
kaydedilmiştir. bu isim “Kökler” olarak değiştirilmiş
Görsel antropolojide film sade­ ardından geleneğe referans olması
ce bir araçtır, asıl odak noktası alan bakımından Ahmet Z. Özdemir tara­
araştırmasıdır. Filmlerin estetik veya fından önerilen “Derin Kökler” ismi
ticari amaçları minimal ölçüdedir. Bir kullanılmıştır. Derin Kökler ismiyle
kültüre ait özel davranışların görsel 2004 yılı Ekim ayında başlayan belge­
kayıtları film yoluyla oluşturulur ve sel, beşer dakikalık bölümler halinde
son tahlilde bunlar kitlelere iletilir. sürmüş ve 2007 yılında sona ermiştir.
Yani etnografik malzemenin görsel Bu süre zarfında ise 350 bölümlük bir
olarak iletilmesi amaçlanır. Derin belgesel film serisi oluşturulmuştur.
160 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2012, Yıl 24, Sayı 96
Belgesel, beşer dakikalık bö­ aktarılması biçiminde olurdu. Kame­
lümlerle TRT’de yayınlanmaktadır. ranın bir otorite aracı olarak hakim
Bölümlerin beş dakika olması TRT bir duruşu, açısı vardı. Bir gelenek
kurumunun projeyi bu şekilde öngör­ çekilmekteydi ama çekenler o geleneği
mesinden kaynaklanır. Dolayısıyla bu icra edenler gibi yani onlar gibi olamı­
belgesel film serisinde yaşamın bütü­ yordu. “Onlar” programın misafiriydi­
nü kayıt altına alınmazken yaşamdan ler. Kendilerini nasıl ifade edecekleri­
sadece bir kesit, kaydedilmiştir. ni tam olarak anlayamıyorlar dahası
Yönetmen Alper Tunga Özdemir, kendi hallerine bırakılmıyorlardı. Bel­
belgeselin ortaya çıkışını şu şekilde gesellerden söz ederken elbette hepsi­
özetlemektedir: “Gazi Üniversite­ ni kastetmek mümkün değildir. Ancak
si Türk Halkbilimi Bölümü Başka­ Avrupa’da ve ülkemizde genel anla­
nı Prof. Dr. Öcal Oğuz ile görüşmem yış, kültürel, antropolojik, sosyolojik
sonrasında ne yapmam gerektiği tam ya da doğa belgesellerinin uzaylılar
olarak netleşti. UNESCO’nun “Somut tarafından yapılıyor gibi bir hisle çe­
Olmayan Kültürel Mirasın Korunma­ kiliyor olmasıydı. İyi de gerçekte bu
sı Sözleşmesi” kapsamında altı çizilen insanlar, çekim ekiplerini davet etme­
koruma politikalarını öğrendim. Bel­ yen, edeplerinden ekibe kapıyı açan
geseli yapmak için yola çıkma sebebim bu insanlar ne düşünüyor, kendilerini
de söz edilen koruma konusuna görsel nasıl anlatmak istiyorlardı? Bence asıl
bir katkı sağlamak içindi. Yeni ku­ sorun buydu. Malzeme olarak görülen
şaklara taşınabilme ölçüsünde estetik bu insanlar ve kültürlerine karşı ger­
kaygılar temelinde kültüre, geleneğe çek bir saygı ve anlama hissedilme­
yukarıdan değil içeriden bakarak bir den bu belgeseller yapılıyordu. Ben
belgesel serisi oluşturmayı planla­ sanıyorum Derin Köklerde kamerayı
dım.” Alper Tunga Özdemir’in aktar­ saygıyla onların ayaklarının dibine in­
dığı “geleneğe içeriden bakma” gerek dirdim. Çekim köylülerle benim en son
Avrupa’da gerekse Türkiye’de halk düşündüğümüz, en son yapılması ge­
kültürü konularını içeren belgeseller­ reken bir “vazifeydi” asla biricik ve ön­
de sık rastlanılır bir durum değildir. celikli değil.” Alper Tunga Özdemir’in
Kameranın açısından filmin kurgusu­ aktardığı bu süreç, UNESCO’nun da
na kadar birçok olgu bir arada değer­ dikkatini çekmiş ve geleneğe içeriden
lendirildiğinde ortaya çıkan belgesel bakan bir belgesel olarak değerlendi­
film, yönetmenin veya senaryo yaza­ rilen “Derin Kökler” Prof. Dr. Muhtar
rının konuya hangi kaygılarla hangi Kutlu’nun önerisiyle UNESCO’nun
açıdan baktığı hakkında bize ipuçları amblem kullanma hakkını verdiği ilk
vermektedir. Alper Tunga Özdemir belgesel filmdir.
bu konuyu şu şekilde açıklamaktadır: Derin Kökler belgesel filmi otan­
“Belgesellerde genellikle ağdalı, şiirsel tik olanı yerel bir dille ifade eden ya­
dil ve şiirsel bir dış ses kullanılırdı. Bu pıtlardan biridir. Filmde konu alınan
dış ses ya da metin belgeseldeki ger­ gelenek, bu geleneğin içinde bulundu­
çeklikle uyumlu olmaz, yönetmenin, ğu özelliklere paralel bir üslupla ka­
metin yazarının kafasındaki gerçeğin meraya alınmıştır. Bu durum da Sedat
http://www.millifolklor.com 161
Millî Folklor, 2012, Yıl 24, Sayı 96
Veyis Örnek’in tabiriyle “hem otantik yoktu benim için.” Bu kapsamda “Ta­
olma titizlikleri hem de yerel özellik­ laka” isimli bölümü örnek gösterebili­
leri yansıtma” (Örnek, 2000:42) bakı­ riz. Talaka bölümünde gerçek bir konu
mından dikkati çeken bir unsurdur. yoktur. Karabük’ün Acıağaç Köyünde
Belgesel kapsamında Anadolu’nun bulunan üç kişinin dil ve tavır ağırlıklı
büyük bir kısmı gezilmiş, periferide karşılıklı konuşmaları kaydedilmiştir.
kalan bölgelerde ise konular işlenmiş­ Kabaca değerlendirdiğimizde şehir
tir. Bölümlerin birçoğuna bakıldığın­ hayatında geleneği oluşturan kültürel
da şehir merkezlerinde bulunan kül­ kodların “özgünlüğünün” zedelendiği
türel öğeler yeterince işlenmemiştir. düşüncesi, günümüz etnografların da
Bu kapsamda Alper Tunga Özdemir olduğu gibi etnografik belgesel yapım­
durumu şu şekilde açıklamaktadır: cılarının da dikkatini köylere yönelt­
“Dil ile tavır arasında tavır ile üslup mesine sebep olmuştur.
arasında bir takım farklar bulunmak­ Derin Kökler, yayınlanmış 180
tadır. Tavır içsel, kültürel bir kayna­ toplamda ise 350 bölümden oluşmak­
ğa gönderme yaparken, üslup bir dü­ tadır. Başlıca el sanatları, çocuk oyun­
zenleme, akıl ve sonradan edinmişliği ları, düğün gelenekleri, geçiş dönemi
ifade eder. Tavırda akılla örülmüş bir ritüelleri, sohbet toplantıları, dini ve
bilgi pek yoktur, coşkuludur. Üslup­ geleneksel kutlamalar, halk mutfağı
ta ise bir biçimlendirme, dış dünyaya gibi geniş bir yelpazeye yayılan konu­
dikkat ve mesaj kaygısı vardır. Üslup ları kapsamaktadır. Alanda yardımcı
kişiseldir. Tavır ise toplumsaldır. Dil­ olan kaynak kişilerin bilgileri, görsel
de tavır bize antropolojik bir yol çizer. anlamda mekânı, insanı ve doğayı
Tavırın beslendiği kaynak kültüreldir. kapsayan estetik bir bütün arayışı gibi
Tavır bir iddia ve tarih içerir. Somut faktörler konuların belirlenmesinde
Olmayan Kültürel Miras kapsamın­ etkili olmuştur. Alper Tunga Özdemir
da çektiğim Derin Kökler Anadolu’da konuların nasıl belirlediği konusunu
Zaman ve Sayyahların İzinde belge­ “herhangi bir yöreye gittiğim zaman
sellerinde konu ile ilgili konuşanlarda kafamda sadece o yöre olur. O yörey­
aradığım tek şey tavırdı.” Konuların le ilgili bilgiler ararım. Bu arama sü­
belirlenmesinde yönetmen alan araş­ recinde resmi kurumlara pek temas
tırması yapmış ve bu ön araştırma­ etmem. Çünkü dışarıdaki halk bu ko­
dan dört - beş gün sonra çekimlere nularda resmi kurumlardan çok daha
başlanmıştır. Belgeseli çeken ekip ve detaylı olguları biliyor. Gittiğim çoğu
belgesele konu olacak olan ekip çekim yerde de belgesele konu olarak düşün­
planına göre hareket etmiştir. Belge­ düğüm gelenek bugün uygulanmıyor.
selde kişilerin belirlenmesiyle ilgili Gittiğim yerlerde insanlar, köylüler
olarak Alper Tunga Özdemir “Benim geleneğin geçmişte uygulandığı şekliy­
için önemli olan şey kişinin tavır sa­ le belgesel için canlandırma yapıyor­
hibi olması, yerel dili en rafine haliyle lar” şeklinde ifade etmiştir.
konuşuyor olması ve yetmiş yaşların­ Herhangi bir film yapmak için bi­
dan daha yaşlı olmasıdır. Böyle biri- çimsel olarak ve ana hatlarıyla iki yol
lerini bulduğum an konunun önemi izlenir. Bunlardan ilki çekim, diğeri
162 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2012, Yıl 24, Sayı 96
ise kurgudur. Çekim esnasında kayde­ Derin Kökler belgeselinde karşılığını
dilen görüntüler kurgu masasında bir bulmuştur. Belgeselin ilk bölümlerin­
dizi işlevden geçerek elde edilmek is­ de bürokratik sebeplerden ötürü dış
tenen bağlama göre temizlenir. Filmin ses kullanılmış ancak bu durum yö­
büyük çoğunluğunda kayıt edilmiş netmenin müdahalesiyle sonradan de­
olan ancak belli kriterlere uymayan ğiştirilmiştir. Alper Tunga Özdemir bu
(görüntülenen kişinin konuşmala­ durumu “ilk bölümden itibaren dış ses
rındaki hatalar, bakış açısı, etraftan kullanmayı düşünmüyordum. Sanırım
gelen dış ses vb) görüntüler montaj ilk kırk bölümde kullanmak zorunda
masasında atılarak izleyiciye ulaştı- kaldım. Bunun nedeni tamamen ya­
rılamaz. Ancak belgesel filmlerde bu pımcı ile ilgili bürokratik bir sorundu.
işlevin yapılması sonrasında temizle­ Sonrasında normal olarak devam etti
nen görüntüler, belgeselin okuyucusu­ program. Aslında fırsat bulduğum bir
na önemli ipuçları verebilir. Gerçeğin zamanda geriye dönüp o ilk bölüm­
temsiline en yakın bir tür olan belge­ lerdeki “dış ses leri temizlemek isti­
sel filmin gerçeklikle ilişkisini kurabil­ yordum ama ne yazık ki hiç fırsatım
mek için yönetmenin kurgu masasında olmadı. Hatırladıkça üzüldüğüm bir
fazla vakit geçirmemesi gerekir. Derin konudur bu” şeklinde özetlemiştir.
Kökler belgeselinde birçok belgeselde Derin Kökler geleneğe konu olan
göremediğimiz “atık görüntüler” sıkça kişiler ile yapılan röportajlarda özgün
kullanılmıştır ve sözü geçen bu görün­ bir konuma sahiptir. Röportaj, aynı
tüler belgeselin içine dâhil edilmiştir. ortamda birden çok kişiyle yapılan gö­
Geçtiğimiz yıllarda yapılmış olan rüşmelerin kayda alınmasıyla gerçek­
halk kültürü ürünlerini konu alan leşmiştir. Bu da Derin Kökler belgese­
belgesellerin birçoğunda seslendirme linin sinematografik açıdan bir diğer
yöntemi kullanılmıştır. Seslendirme özelliğidir.
yapan kişi, belgesel metnine sadık Belgeselde işlenen tema, oluş sı­
kalarak, konu aldığı kültürel unsu­ rasına göre kurgulanmıştır. Örneğin
ru dışarıdan bakarak açıklar. Derin çıngırak ustasının anlatıldığı “Çıngı­
Kökler belgeselinde ise ses öğesi olgu­ rak Yapımı” isimli 43. Bölümde, sü­
nun doğallığını bozmayacak şekilde reç içerisinde, hammaddenin çıngırak
geliştirilmiştir. Gürbüz Erginer, halk oluncaya kadar geçirdiği evre kayıt al­
kültürünü konu alan belgesellerde ses tına alınmıştır.
öğesinin kullanımına ilişkin “Halk- “Halk kültürünü konu alan belge­
bilimsel akarfilmde ses öğesi olgu dı­ sel filmlerin “Ayrı yörelerde var olan
şında kullanıldığında, bilimsel belge benzer olguların karşılaştırılmasında
yapılı akarfilme yapmacık bir eklenti­ anlatım ve anımsanan görüntünün
den başka bir şey katmayıp, olgunun yetersizliği, karşılaştırmanın kesin
doğallığını da bozacaktır. Ses öğesi bir belgeye (akarfilm) dayanması ge­
eğer olguda varsa ve belge için önem rekliliği” (Erginer, 1982) işlevi Derin
taşıyorsa, elbette ki çekim anında sap­ Kökler belgeselinde kendine yer bul­
tanıp kullanılmalıdır.” (Erginer, 1982) muştur. Belgeselin “Bıçakçılık”, “Hel­
demektedir. Erginer’in aktardığı kural va Yapımı”, Yağmur Duası”, Düğün
http://www.millifolklor.com 163
Millî Folklor, 2012, Yıl 24, Sayı 96
Ritüelleri”, “Halk Türküleri”, Kına Çe­ pürgeci, Sepet Ustası, İp Kınası, Bal­
şitleri” gibi içeriklerden oluşan bölüm­ ta Ustası, Bıçak Ustaları, Kızılhisar
lerinde farklı yörelerden kayıtlar alın­ Bardağı, Kösüre Taşı, Kayık Yapımı,
mıştır. Bu durum film okuyucusuna Kündekari, Ekmek Sacı Taşı, Buldan
karşılaştırma olanağı sağlar. Bu konu Dokuma, Taş Ustası, Tekne Yapımı,
paralelinde yönetmen Alper Tunga Abacılık, Kürek Yapımı, Demir Usta­
Özdemir düşüncelerini “Çocukların sı, Ayakkabı Ustası, Tahta Oymacılığı
yağmur duası konusunda 6 bölümden isimli bölümlerdir. Bu bölümlerin ba­
oluşan çekim yaptım. Bunu yapmak­ zılarında el sanatları ustasının günde­
taki amacım: Araştırmacıların bunları lik yaşamının, iş sırasında uyguladığı
yan yana koyduğu zaman geleneğin ritüellerin, aile yaşantısının ön planda
coğrafyaya göre nasıl değişiklikler gös­ olduğu bir yaklaşım izlenmiş, bazıla­
terdiğini karşılaştırma yapma olanağı rında ise el sanatı ustasının ürettiği
sağlamaktı” şeklinde ifade etmiştir. ürünün kullanım şeklini, hammadde­
Derin Köklerin genel karakte­ sini, üretim aşamasını ve sunumunu
ristik özelliklerini aktardıktan sonra kapsayan bir yaklaşım izlenmiştir. El
bölümlerini konularına göre ayırıp sanatları konusunu kapsayan bölüm­
biraz daha yakından incelememiz, lerin hemen hemen hepsinde mesleğin
belgeselin halk kültürü ile olan iliş­ geçmişteki konumu ile güncel konumu
kisini görmek adına faydalı olacaktır. arasındaki farkının, ustanın meslek
Bu kapsamda belgeselin kimi bölüm­ hakkındaki düşüncelerinin, mesleğin
leri Prof. Dr. Sedat Veyis Örnek’in zorluklarının veya kolaylıklarının ve
“Türk Halkbilimi” isimli kitabında usta — çırak ilişkisinin işlendiği göze
aktardığı “halkbilimi çalışmalarının çarpmaktadır.
kadroları na göre sınıflandırılmıştır. “Geleneksel Ekonomi Türleri”
Sedat Veyis Örnek’in yaptığı sınıflama­ başlığı çerçevesinde Tiftik Çobanı, Ço­
nın günümüzde kabul gören kapsamlı ban Tutma, Güvercin Yetiştiriciliği,
bir sınıflama olması, belgesel bölümle­ Avcılık, Karcılık, Balıkçılık ve Değir­
rinin bu sınıflamaya göre yapılmasına mencilik belgesele konu olmuştur. Ge­
neden olmuştur. Örnek’in nitelendir­ çim kaynaklarını adı geçen meslekler
diği kadrolardan “Halk Sanatları ve aracılığıyla sağlayan kişilerin yanı
Zanaatları” üst başlığı çerçevesinde el sıra bu kişilerin aile yaşamları, yap­
sanatlarını konu edinen 42 bölüm ka­ tıkları mesleğin özellikleri gibi olgular
meraya alınmıştır. Bu bölümler: Keçe­ belgeselde işlenmiştir.
cilik, Ehram, Kalaycılık, Yemenicilik, Sedat Veyis Örnek tarafından
Hartama, Hasır Yapımı, Kabak Kema­ halkbilimi konuları olarak nitelenen
ne, Çıngırak Yapımı, Döşemaltı Halı­ diğer bir alan ise “Çocuk Oyunları ve
sı, Sipsi, Şayak Dokuma, Nalbant, Bı­ Oyuncakları” alanıdır. Belgeselde “Ço­
çak Ustası, At Arabası Boyamacılığı, cuk Oyunları” konularının işlendiği
Sabun Yapımı, Hasır Örgüsü, Gudu, 5 bölüm (Höllük Oyunu, Katır Oyu­
Kaval — Kemane — Horon, Çan ve Zil nu, Kayak Kayma, Topaç ve Kürpe-
Yapımı, Yatık, Tahta Ustası, Kilim cik Oyunu) vardır. Bu bölümlerin bir
Dokuma, Saraç, Urgan Yapımı, Sü- kısmında çocuk oyunlarının oynanış
164 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2012, Yıl 24, Sayı 96
tarzının yanı sıra, mevsimsel, grup “Geçiş Dönemleri” konusu kap­
halinde veya kişisel olarak oynanan samında bebeğin doğumundan sonra,
oyunlar ve oyunlarda kullanılan araç bebeği nazardan korumak maksadıyla
— gerecin üretim aşaması da belgesele uygulanan “Doğ Yatağı” ritüeli, çocu­
kaydedilmiştir. ğun yürümeye başladığı anda yapılan
Anadolu’nun çeşitli yörelerinde “Adım Çöreği” ritüeli, yeni doğan ço­
baharın gelişini karşılamak için bir cuklar için yapılan ad verme merasi­
takım törenler yapılır. Bu törenler mi belgeselin aynı adı taşıyan bölüm­
halkbilimi kadrolarında “Bayramlar lerinde ekrana yansımıştır. Bunların
— Karşılamalar — Uğurlamalar” kate­ dışında ailede doğan ilk erkek çocuğa,
gorisi içerisinde “Karşılama ve Uğur­ soyun devam ettirilmesi amacıyla ya­
lamalar” başlığına dâhil edilmektedir. pılan “Kütük Atma” töreni aynı isimle
Konu olarak “Karşılamalar ve Uğur­ belgeselde işlenmiştir. “Geçiş Dönem­
lamalar” Derin Köklerde dört bölüm­ leri” kapsamında belgeselde “Düğün
le temsil edilmiştir. Bunlar; Davarın Eğlenceleri” konusunu işleyen 19 bö­
Yüzü, Lodosun Kızı Poyrazın Oğlu, lüm (Baş Bağlama, Düğün Odunu,
Hıdırellez (Balıkesir) ve Hıdırellez Deve Oyunu, Çeyiz Gezdirme, Değnek
(Trabzon) isimli bölümlerdir. Baha­ Oyunu, Damat- Güvey Donatma, Da­
rın gelişini karşılamak amaçlı yapılan mat Traşı, Damat Kaçırma, Güvey
ritüeller söz edilen bölümlerde, halk Götürme, Gelin Koçu, Gelin Alma, Dü­
takvimine göre oluş sırası dikkate alı­ ğün Odunu, Kaçma Tura Oyunu, Kapı
narak kurgulanmıştır. Belgeselde ak­ Yolu, Kayın Eğlendirme, Tilki Yakala­
tarılan ritüel sırasında kullanılan araç ma, Zuk Oyunu, Şabeleme, Sinsin, Yü­
gereçler, ritüele katılan katılımcılar ve zük Kaçırma, Şabalama) kayıt altına
ritüelin süresi belgeseli izleyenlerin alınmıştır. Bu bölümler ise düğün eğ­
ritüelin çerçevesine dair bilgilerinin lenceleri, düğün öncesi, düğün sonrası
netleşmesinde yeterli oranda kaynak uygulamaları kapsar. Bu bölümlerde
sunar. işlenen düğün oyunları, uygulandığı
Halkbilimi kadrolarından “Dinsel yörenin düğünlerinde başat ritüel ol­
Büyüsel İçerikli İnançlar, İşlemler” ması bakımından önemli yere sahip­
çerçevesine giren “Bolluk — Bereket tir. Düğün oyunlarının düğünlerde ne
Ritüelleri” konusunun işlendiği 11 gibi işlevlere sahip olduğunun tem­
bölüm (Kurşun Dökme, Doğ Yatağı, sil edildiği bölümlerde cinsiyete göre
Dede Töreni, Saya Gezme, Şivlilik, Çi- farklılaşan eğlence çeşitleri, oynanan
çimama, Çömçeli Gelin, Yağmur Ek­ oyunların özellikleri, oyun sonrasın­
meği, Yağmur Duası, Yağmur Gelini) da verilen ödüller ve oyuna katılanlar
vardır. Ritüelin tarihsel veya mitolojik ekrana yansımıştır. Düğünlerde oyna­
kökleri, kimler tarafından icra edildi­ nan oyunlar haricinde çeyiz gezdirme,
ği, kapsamının ve sınırlılıklarının ne­ damat traşı, gelin alma gibi geleneksel
ler olduğu, ritüel esnasında söylenen düğün pratikleri de belgeselin kimi bö­
sözlü kültür ürünleri ile birlikte söz lümlerinde işlenmiştir.
edilen bölümlerde kayıt altına alın­ Halkbilimi kadroları olarak ni­
mıştır. telenen diğer bir alan ise “Beslenme
http://www.millifolklor.com 165
Millî Folklor, 2012, Yıl 24, Sayı 96
— mutfak — kiler” alanıdır. Bu konu yanı sıra geleneği icra eden ve taşıyıcı
belgeselde 18 bölümle temsil edilmiş­ işlev gören kişileri de kapsamaktadır.
tir. Bunlar; Pekmez Yapımı/Çarpana Belgeselin birçok bölümünde de gele­
Keşkek Yapımı, Çekme Helva, Kaşık nek sırasında icra edilen mani, türkü,
Helvası, Dayı Helvası, Kuskus Yeme­ hikâye, ninni gibi sözlü kültür ürün­
ği, Maraş Tarhanası, Şalgam Suyu, leri, ana temayı destekleyen nitelikte
Adana Kebabı, Gaziantep Baklavala­ arka planda kalan konuları da kayıt
rı, Mırra, Pestil, Oricik, Mısır Helvası, altına almıştır. Bunların haricinde
Tirşik Çorbası, Kömbe ve Zeytinyağı sözlü kültürün icra edildiği mekânlar
Yapımı isimli bölümlerdir. Bu bö­ da Tahmis Kahvehanesi, Sıra Gecele­
lümlerde, mevsimsel olarak yapılan ri, Köy Odaları isimli bölümlerde ya­
yemeklerin yanında, beslenme ürü­ yınlanmıştır.
nünün yapım aşaması, yapım araç ge­ Göçer Kültürü kapsamında bel­
reçleri ve yapımında sergilenen işbölü­ gesele Mut Yörükleri, Otçu Göçü ve
mü kaydedilmiştir. Popüler anlamda Silifke Yörükleri konu olmuştur. Bu
bazı kentlerin imgesi haline gelen ye­ kapsamda göçerlerin ve yarı göçer­
mek çeşitlerinin işlendiği bölümlerde lerin mevsimsel göç takvimleri, göç
ise (Maraş Tarhanası, Adana Kebabı, güzergâhları, gündelik hayatları, barı­
Şalgam Suyu, Gaziantep Baklavası, nakları belgeselde işlenmiştir.
Mırra) yemeğin gelenekteki üretimi Yukarıda konularına göre sınıf­
ile bugünkü üretimi arasındaki farklı­ landırdığımız Derin Kökler belgeseli
lıklar odak noktası alınmıştır. tüm bölümlerinde halk kültürü ürün­
“Halk Tiyatrosu” alanında belge­ lerini konu edinmiştir. Bu belgesel,
selde köy seyirlik oyunlarını incele­ “otantik” olanı popüler alana taşı­
yen 4 bölüm vardır. Bu bölümler; Met ması bakımından halk kültürü çalış­
Değnek Oyunu, Taş Oyunu, Karadelik malarında önemli bir yere sahiptir.
Oyunu, Yüzük Oyunu, isimli bölüm­ Sinematografik açıdan ve konuları
lerdir. Bu oyunlardan Yüzük Oyunu bakımından birçok ilke sahip olan bu
ve Taş Oyunu köye gelecek olan misa­ belgesel dizisi, beş dakikalık bölümler­
firin karşılanması sırasında oynanan de olmasına rağmen başlangıcından
oyunlardır. Belgeselin eğlence temelli sonuna kadar konu aldığı kültürel un­
oynanan oyunların işlendiği bölümle­ suru bütüncül bir şekilde temsil eden
rinde oyunların işlevinin ve katılımcı­ ve araştırmacılara önemli bir kaynak
larının özelliklerinin ekrana yansıdığı sunan bir belgeseldir. Bu özellikleri­
görülmektedir. nin haricinde belgesel, geleneğin gele­
“Halk Edebiyatı” konusunda cek kuşaklarca da bilinmesi ölçütünde
sözlü kültür ürünlerini kapsayan 8 estetik dışavurumlara sahiptir.
bölüm belgeselde kayıt edilmiştir. Belgeselin halk kültürünün ge­
Belgeselin Sözlü Tarih, Destancı, Av­ lecek kuşaklara taşınmasını sağlayıp
cılık Hikâyeleri, Atıcılık ve Avcılık, sağlamadığı sorusuna da Alper Tunga
Türkülü Halk Hikâyeleri, Türkülü Özdemir şu şekilde cevap vermiştir:
Halk Hikâyesi ve Boğaz Hadası isim­ “Örneğin Denizli Acıpayam İlçesinde
li bölümleri sözlü kültür ürünlerinin “Çiçekbaba” isimli bir türbe bulun­
166 http://www.millifolklor.com