Der Volksgeist bei Jacob Grimm

415 Pages·2022·4.966 MB·German

by  Karin Raude

e
d
u
a
R
n
ri
a Karin Raude
K
Der Volksgeistgedanke war fester
Bestandteil der Rechtsquellenlehre des
frühen 19. Jahrhunderts und wird
heute vor allem mit Friedrich Carl von
n
Savigny in Verbindung gebracht. manain ei
DizStsiuagti vetafie iIbgn dznedeeryeie t-nn lSee.ic icbAnhheeüutns lcn sesh rucd rhdJi eaaei ncnfFfo redbbanee gdsGkesee ernnninm an VWcemohnel dkdrbekseengemse nc i h s ätsf - Vittorio KlosterFrankfurt am M Der Volksgeist bJacob Grimm DJaecro Vb oGlkrismgemis t bei
»Ursprung« – sei es der Sprache, der
Kultur ober eben des Rechts. Der
Volksgeistgedanke war früh integraler
e1
Bestandteil seiner Wissenschafts- ht3
c3
konzeption und beeinflusste maßgeb- chind
sa
lich sein gesamtes Werk und seine geB
s
t
Forschungsarbeit. Diese Studie arbeitet h
c
e
detailliert Jacob Grimms eigenstän- R
n
diges Volksgeistkonzept heraus, das he
c
sich maßgeblich von den Vorstellungen äis
p
seiner Vorbilder und Zeitgenossen o
r
u
(wie Herder, Schelling, Hegel oder e
r
u
Puchta) unterschied und die juristische z
n
Germanistik bis ins 20. Jahrhundert e
di
u
hinein beeinflusste. t
S
331_raude.indd 1-3 22.03.22 10:22
Karin Raude
DerVolksgeist bei Jacob Grimm
Studien zur
europäischen Rechtsgeschichte
Veröffentlichungen des
Max-Planck-Instituts
für Rechtsgeschichte und Rechtstheorie
Frankfurt am Main
Band 331
Vittorio Klostermann
Frankfurt am Main
2022
Karin Raude
Der Volksgeist bei Jacob Grimm
Vittorio Klostermann
Frankfurt am Main
2022
Umschlagbild:
KarlBegas,
GemäldevonJacobGrimm(1853)
ÖlaufLeinwand,106×87cm
Berlin/Potsdam,SPSGBerlin-Brandenburg
©akgimages
BibliographischeInformationderDeutschenNationalbibliothek
DieDeutscheNationalbibliothekverzeichnetdiesePublikationinder
DeutschenNationalbibliographie;detailliertebibliographischeDaten
sindimInternetüberhttp://dnb.dnb.deabrufbar.
© VittorioKlostermannGmbH
FrankfurtamMain2022
AlleRechtevorbehalten,insbesonderediedesNachdrucksundder
Übersetzung.OhneGenehmigungdesVerlagesistesnichtgestattet,
diesesWerkoderTeileineinemphotomechanischenodersonstigen
ReproduktionsverfahrenoderunterVerwendungelektronischerSysteme
zuverarbeiten,zuvervielfältigenundzuverbreiten.
DruckundBindung:docupointGmbH,Barleben
Typographie:ElmarLixenfeld,FrankfurtamMain
GedrucktaufEosWerkdruck.
Alterungsbeständig undPEFC-zertifiziert
PrintedinGermany
ISSN1610-6040
ISBN978-3-465-04427-7
Inhaltsübersicht
Vorwort ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... XIII
A. Einleitung ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
I. EinleitungundFragestellung ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
II. ForschungsstandundQuellen... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
B. DerVolksgeistbeiJacobGrimm ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
I. Der »Volksgeist«alsUntersuchungsgegenstand... ... ... ... ... ... ... 15
II. JacobGrimmsVolksgeistkonzept– EineAnnäherung ... ... ... ... 19
III. DemVolksgeistaufderSpur– DieQuellenarbeitGrimms ... ... 85
IV. DerVolksgeistimkulturhistorischenGesamtkonzept Grimms ... 142
C. Vorbilder,UnterschiedeundParallelen ... ... ... ... ... ... ... ... ... 227
I. JacobGrimmundderVolksgeist –Kontaktaufnahme ... ... ... ... 228
II. FriedrichCarlvonSavigny... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 242
III. JohannGottfriedHerder... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 276
IV. GustavHugo ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 291
V. FriedrichWilhelmJosephvonSchelling ... ... ... ... ... ... ... ... ... 299
VI. August WilhelmSchlegel ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 307
VII. GeorgWilhelmFriedrichHegel ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 314
VIII. GeorgFriedrichPuchta ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 322
IX. Zusammenfassung ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 335
D. Ausblick: DiejuristischeRezeptionJacobGrimms
inderFolgezeit ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 339
I. WilhelmEduardWilda ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 341
II. GeorgBeseler... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 343
III. RudolphvonJhering ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 346
IV. RichardSchroeder ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 346
V. OttovonGierke... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 349
Inhaltsübersicht V
VI. KarlvonAmira ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 351
VII. HansFehr ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 354
VIII. EberhardFreiherr vonKünßberg ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 359
IX. HermannMüller ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 363
X. Zusammenfassung ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 364
E. Zusammenfassung ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 367
Abkürzungen ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 371
QuellenundLiteratur... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 373
Quellen ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 373
Literatur ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 383
VI Inhaltsübersicht
Inhalt
Vorwort ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... XIII
A. Einleitung ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
I. EinleitungundFragestellung ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
II. ForschungsstandundQuellen... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1. ZurPersonJacobGrimm ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2. JacobGrimmundderVolksgeist ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
B. DerVolksgeist beiJacobGrimm ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
I. Der »Volksgeist« alsUntersuchungsgegenstand... ... ... ... ... ... ... 15
II. JacobGrimmsVolksgeistkonzept –EineAnnäherung ... ... ... ... 19
1. Grundbegriffe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
a) DerBegriff»deutsch« ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
aa) UrsprungundGrundverständnis... ... ... ... ... ... ... 20
bb) DiedeutscheNation ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
b) DerVolksbegriff ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
aa) DasidealisierteVolksbild... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
bb) DastatsächlicheVolk ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
(1) DieUrheberderQuellendesVolkes... ... ... ... 28
(2) JacobGrimmsMenschenbild ... ... ... ... ... ... 30
cc) GründefürdenidealisiertenVolksbegriff... ... ... ... 32
c) Volksgeist undSprachgeist ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2. DieinhaltlicheKonzeptiondesVolksgeistesbeiGrimm ... ... 35
a) UrsprungdesVolksgeistes ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
aa) DieUrgesellschaft ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
bb) DerUrsprungderSprachealsVorbild?... ... ... ... ... 38
b) DasWirkendesVolksgeistes... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
c) DieWeitervermittlungdesVolksgeistes... ... ... ... ... ... ... 45
d) OrganischeEntwicklung ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Inhalt VII
e) DieBesonderheitendesdeutschenVolksgeistes... ... ... ... 51
aa) AllgemeineBesonderheitenderdeutschen
Volkskultur... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
(1) ZahlenundSymbole ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
(2) Freiheit ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
(3) Gemeinschaft ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
(4) Monotheismus ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
bb) BesonderheitendesdurchdenVolksgeist
hervorgebrachtenRechts... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
(1) Frieden ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
(2) Grausamkeit undStrenge ... ... ... ... ... ... ... 68
(3) Natürlichkeit undLebendigkeit ... ... ... ... ... 71
(4) FamilieundSippschaft ... ... ... ... ... ... ... ... 73
(5) Eigentum ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
(6) Erbrecht... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
(7) Gerichtswesen– Schöffengericht ... ... ... ... ... 80
f) Zusammenfassung ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
III. DemVolksgeist aufderSpur–DieQuellenarbeit Grimms ... ... 85
1. DieArbeitsmethodeJacobGrimms ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
2. DieUnterscheidungzwischenKunst undNatur... ... ... ... ... 90
3. DieQuellen ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 96
a) DieWeisthümer ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
b) Rechtsalterthümer ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 101
aa) Konzeption ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 103
bb) Wirkung ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 106
c) Märchen... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 111
d) Sagen ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 114
4. DieEditionderQuellen ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 117
a) ÜbersetzungundsprachlicheBearbeitung ... ... ... ... ... 119
b) ImVergleich:DieMethodeWilhelmGrimms ... ... ... ... 126
5. BesonderheitenbeiderBearbeitungrechtlicherQuellen... ... 130
a) DasVerhältniszwischenSprache, PoesieundRecht ... ... 131
b) DiephilologischenSchlussfolgerungen... ... ... ... ... ... ... 135
c) DiesprachlicheBearbeitung... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 139
6. Zusammenfassung ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 141
IV. DerVolksgeist imkulturhistorischenGesamtkonzept Grimms ... 142
1. PolitischeDimensiondesVolksgeistes ... ... ... ... ... ... ... ... 142
a) JacobGrimmalsPolitiker? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 143
b) DerVolksgeist impolitischenKontext ... ... ... ... ... ... ... 151
aa) Innenpolitik ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 151
(1) Nationalismus... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 151
VIII Inhalt
(2) AdelundOrden ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 157
(a) Adel ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 157
(b) Orden... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 158
(3) Antisemitismus ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 160
(a) Antisemitismusim19.Jahrhundert ... ... 160
(b) AntisemitismusbeiJacobGrimm... ... ... 163
(4) Verfassungsfragen ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 166
(a) DiedeutscheStaatsform ... ... ... ... ... ... 167
(b) DieGöttingerSieben ... ... ... ... ... ... ... 171
bb) Außenpolitik ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 174
(1) DasVerhältniszuDänemarkundzu
Skandinavien ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 175
(2) DasVerhältniszudenSlawen ... ... ... ... ... ... 182
(3) DasVerhältniszuFrankreich ... ... ... ... ... ... 186
(4) DasVerhältniszumElsass ... ... ... ... ... ... ... 189
2. GeschichtsbildundVolksgeistkonzept ... ... ... ... ... ... ... ... 190
a) DieSicht aufdiedeutscheVergangenheit im
19.Jahrhundert ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 191
b) DasVergangenheitsbildJacobGrimms... ... ... ... ... ... ... 193
c) DieRolledesVolksgeistesfürdasVergangenheitsbild ... 199
3. AuswirkungendesVolksgeistesfürdasgeltendeRecht ... ... 201
a) DieRollederRechtswissenschaft... ... ... ... ... ... ... ... ... 202
b) DieRolledesGesetzgebers ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 206
c) AuswirkungenaufdieAusgestaltungdesRechts ... ... ... 208
4. DerVolksgeist imreligiösenKontext ... ... ... ... ... ... ... ... ... 215
5. Zusammenfassung ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 223
C. Vorbilder,UnterschiedeundParallelen... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 227
I. JacobGrimmundderVolksgeist –Kontaktaufnahme ... ... ... ... 228
1. Volksgeistim19.Jahrhundert ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 228
2. Studienzeit Grimms ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 233
3. VorbilderfürdieQuellenarbeit ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 238
II. FriedrichCarlvonSavigny ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 242
1. SavignyundJacobGrimm ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 243
2. DerUrheberderVolksgeistidee? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 246
3. VolksgeistbeiSavigny ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 249
4. DasVerhältniszumrömischenRecht... ... ... ... ... ... ... ... ... 253
a) RömischesunddeutschesRecht ... ... ... ... ... ... ... ... ... 254
b) DieRezeptiondesrömischenRechtsinDeutschland ... 258
5. Möglichkeit einerKodifikationdesRechts... ... ... ... ... ... ... 261
Inhalt IX