demokrat parti ve cumhuriyetçi köylü millet partisi arasındaki siyasi çatışmanın kırşehir'e yansıması

172 Pages·2010·9.57 MB·Turkish

T.C
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILÂP TARİHİ BİLİM DALI

DEMOKRAT PARTİ VE
CUMHURİYETÇİ KÖYLÜ MİLLET PARTİSİ
ARASINDAKİ SİYASİ ÇATIŞMANIN KIRŞEHİR’E
YANSIMASI

Celal ÇAKMAK

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışman
Doç Dr. Ferudun ATA

KONYA-2010
II

ÖZET

Türkiye, II. Dünya Savaşının sonucunda ortaya çıkan demokratikleşme
sürecinin etkisi ve tek parti iktidarının uygulamaları sonucunda oluşan iç etkenler
dolayı 1946 yılında çok partili hayata geçmiştir. Çok partili hayat geçiş ile birlikte
kurulan ilk partilerden birisi CHP’nin uygulamalarından rahatsız olan muhalif grubun
oluşturduğu Demokrat Partidir.
1950 yılında iktidara gelen Demokrat Parti 1960 yılına kadar 10 yıl iktidarda
kalmış, bu dönemde ülkeyi ekonomik anlamda dışa açarken, siyasi anlamda bazı
hatalı uygulamalara neden olmuştur. Bu uygulamalarından birisi Kırşehir’in ilçe
yapılma meselesidir. Kırşehir’in ilçe yapılmasındaki önemli unsurlardan birisi
Cumhuriyetçi Millet Partisi Genel Başkanı Kırşehir Milletvekili Osman
Bölükbaşı’nın sert muhalefetidir.
1946’da Demokrat Partide siyasete başlayan Kırşehirli Osman Bölükbaşı, DP
ile uyuşmadığı için 1 yıl sonra bu partiden ayrılarak Millet Partisi’nin kurulmasında
aktif görev almıştır. 1950 yılında Kırşehir Milletvekili seçilen Bölükbaşı, 1954’de
Millet Partisi’nin kapatılmasıyla arkadaşları ile beraber Cumhuriyetçi Millet Partisi
kurmuştur. 1954 yılında yapılan seçimlerde Demokrat Parti Türkiye genelinde büyük
bir başarıya imza atarken Kırşehir’de hiçbir milletvekili çıkaramamış, Kırşehir’deki 5
milletvekilinin tamamı da Osman Bölükbaşı’nın partisi Cumhuriyetçi Millet
Partisi’nden çıkmıştır. DP’nin Kırşehir’deki bu mağlubiyeti ve Osman Bölükbaşının
sert muhalefeti Kırşehir’in ilçe olması konusunda etkili olmuş, 1954 yılında mecliste
yapılan uzun tartışmalar sonucunda Kırşehir ilçe yapılmıştır.
1957 yılına kadar ilçe olarak kalan Kırşehir bu üç yıllık süre içinde gelişmesi
yavaşlamış, yüzölçümü olarak küçülmüş, daha önce kendisine bağlı olan Kozaklı ve
Hacıbektaş ilçelerini kaybetmiştir. Bu uygulama ile ilk kez bir il iktidar tarafından
ilçe haline getirilmiştir.
III

SUMMARY

Owing to the trend of democratization that emerged after the Second World
War and to the domestic factors, which were created by the policies of the single
party government, Turkey started its own experience of a multi-party democracy in
1946. One of the first parties established during this transition was the Democratic
Party that was made up of an opposition group within the CHP, which had a critical
stance regarding the policies of the said party.
Democratic Party assumed power in 1950 election and remained as the
government until 1960. During this period, while trying to open the land to the outer
world in an economic sense, this party was also responsible for some political
blunders. One of these mistakes was the demoting of a once-prefecture Kırşehir to the
status of township. One of the reasons underlying this decision was the tough
opposition by the chairman of the Republicanist Nation Party Osman Bölükbaşı, who
happened to be the elected MP from the said city.
Bölükbaşı, who embarked on his political career in the ranks of the
Democratic Party in 1946, left the party one year later and took an active role in the
establishment of the Nation Party. He was elected as MP in 1950 and following the
closure of the Nation Party in 1954 established the Republicanist Nation Party with
his compatriots. In the general elections held in 1954, DP enjoyed huge success
almost in all electoral districts, except in Kırşehir, where Osman Bölükbaşı and his
friends secured 5 MP positions in the parliament. The defeat of the DP in Kırşehir
electoral district along with the ensuing opposition from Osman Bölükbaşı paved the
way for the decision to declare the city as township in the parliament after long
deliberations in the parliament.
Kırşehir was doomed to remain as a town until 1957. This inferior status not
only caused the development of the city to slow down, but also caused the loss of two
towns; it used to have before the mentioned decision, Kozaklı and Hacıbektaş. This
was the first case in which a city was demoted to the status of a town.
IV

İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ...........................................................................................................................................VII
KISALTMALAR............................................................................................................................IX
GİRİŞ.................................................................................................................................................1
I. KIRŞEHİR’İN TARİHİ ÖZELLİKLERİ, SOSYAL VE EKONOMİK YAPISI............1
A. COĞRAFİ KONUMU................................................................................................1
B. TARİHİ.......................................................................................................................2
C. SOSYAL VE EKONOMİK YAPISI..........................................................................4

I BÖLÜM
CUMHURİYET DÖNEMİNDE TÜRKİYE’DE ÇOK PARTİLİ
HAYATA GEÇİŞ

A- İLK TBMM’DE SİYASİ GRUPLAR VE ÇOK PARTİLİ HAYATA
GEÇİŞ DENEMELERİ......................................................................................................8
B- TERAKKİPERVER CUMHURİYET FIRKASI.....................................................11
C- SERBEST CUMHURİYET FIRKASI.....................................................................13
D- II. DÜNYA SAVAŞI SONRASI ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞTE
DIŞ ETKENLER..............................................................................................................16
E- İÇ ETKENLER........................................................................................................21
1- Ekonomik Problemler...........................................................................................21
2- Varlık Vergisi Uygulaması...................................................................................23
3- Milli Koruma Kanunu...........................................................................................27
4- Basına Uygulanan Yaptırımlar ............................................................................28
F- SİYASİ MUHALEFETİN OLUŞUMU...................................................................30
G- ÇİFTÇİYİ TOPRAKLANDIRMA KANUNU.........................................................32
H- DÖRTLÜ TAKRİR (ÖNERGE)..............................................................................33
İ- MİLLÎ KALKINMA PARTİSİ’NİN KURULMASI...............................................35
J- DEMOKRAT PARTİ’NİN KURULMASI..............................................................37

II BÖLÜM
OSMAN BÖLÜKBAŞI VE MİLLET PARTİSİ
A- OSMAN BÖLÜKBAŞI............................................................................................41
B- OSMAN BÖLÜKBAŞI’NIN SİYASİ MÜCADELEYE BAŞLAMASI VE
DEMOKRAT PARTİ’YE GİRİŞİ....................................................................................43
C- OSMAN BÖLÜKBAŞI’NIN DEMOKRAT PARTİ’DEN AYRILIŞI VE
MİLLET PARTİSİ’NİN KURULUŞUNDAKİ ROLÜ....................................................45
D- MİLLET PARTİSİ’NİN KURULUŞU VE AMACI................................................47
E- MİLLET PARTİSİ’NİN KATILDIĞI İLK SEÇİM.................................................49
F- MİLLET PARTİSİ’NİN İKTİDARLA İLİŞKİSİ VE KAPATILMASI..................51
G- CUMHURİYETÇİ MİLLET PARTİSİ’NİN KURULMASI...................................54
V

H- CUMHURİYETÇİ MİLLET PARTİSİ’NE OSMAN BÖLÜKBAŞI’NIN
GENEL BAŞKAN SEÇİLMESİ......................................................................................56
I- CUMHURİYETÇİ MİLLET PARTİSİ - İKTİDAR İLİŞKİSİ...............................57

III. BÖLÜM
KIRŞEHİR’İN İLÇE YAPILMASI

A- KIRŞEHİR’İN SİYASİ YAPISI...............................................................................59
B- 1954 SEÇİMLERİ VE SONUÇLARI......................................................................63
C- DP’NİN BASKICI POLİTİKALARI VE KIRŞEHİR’İN İLÇE
YAPILMASI.....................................................................................................................68
1- Kırşehir’in İlçe yapılacağı Haberlerinin Basında Yer alması ve Kanunun
Kamuoyundaki Tartışmaları ........................................................................................68
2- Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın Kırşehir’in İlçe Yapılmasına Etkisi ...................71
3- Kırşehir’in İlçe Yapılma Gerekçeleri ..................................................................73
4- Kanunun Meclis Genel Kurulu’nda Görüşülmesi ..........................................................76
5- Kırşehir’in İlçe Yapılmasına Tepkiler .................................................................84
6- Kırşehir’in İlçe Yapılmasının Sosyal ve Ekonomik Sonuçları ............................88
7- Kanunun Resmi Gazetede Yayımlanması ...........................................................90

II- KIRŞEHİR’İN YENİDEN İL YAPILMASI, MAĞDURİYETİNİN
GİDERİLMESİ.....................................................................................................................90
A- KIRŞEHİR’İN İL YAPILMASININ KANUNİ GEREKÇELERİ...........................93
B- TASARININ KOMİSYONDA VE MECLİS GENEL KURULUNDA
GÖRÜŞÜLMESİ..............................................................................................................94
C- HACIBEKTAŞ VE KOZAKLI İLÇELERİNİN NEVŞEHİR’E
BAĞLANMASI ÜZERİNE MECLİSTE YAŞANAN TARTIŞMALAR.......................97
D- KIRŞEHİR’İN YENİDEN İL YAPILMASININ YANKILARI............................104
E- KIRŞEHİR’İN İL YAPILDIĞI DÖNEMDEKİ EKONOMİK DURUMU............107

IV. BÖLÜM
KIRŞEHİR’İN İL YAPILMASINDAN SONRA YAŞANAN GELİŞMELER

A- OSMAN BÖLÜKBAŞI’NIN DOKUNULMAZLIĞININ KALDIRILMASI.......108
B- OSMAN BÖLÜKBAŞI’NIN YARGILANMASI VE 1957
SEÇİMLERİNDE TEKRAR MİLLETVEKİLİ SEÇİLMESİ.......................................111
C- DEMOKRAT PARTİ’NİN ZAYIFLAMASI VE MUHALEFETE
YÖNELİK TAVRI.........................................................................................................113
D- BAŞBAKAN ADNAN MENDERES’İN KIRŞEHİR ZİYARETİ.......................116
E- HÜKÛMET DARBESİ VE YASSIADA’DA ADNAN MENDERES’İN
KIRŞEHİR’İN İLÇE YAPILMASINA CEVABI..........................................................117
VI

SONUÇ..........................................................................................................................................120
BİBLİYOGRAFYA.....................................................................................................................123
EKLER..........................................................................................................................................131
VII

ÖN SÖZ

Türkiye’de çok partili hayata geçiş süreci ile ilgili ilk deneme, Cumhuriyetin
ilk yıllarında Mustafa Kemal Paşa’nın politikalarını beğenmeyen muhalif komutanlar
tarafından Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulması ile gerçekleşmiştir.
Ancak bu geçiş denemesi başarılı olamamıştır. 1929 yılında tüm dünyadaki ekonomik
buhranın ardından Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kurulması ile ikinci kez çok partili
hayata geçiş teşebbüsünde bulunulmuş, ancak bu girişim de uzun süreli olmamıştır.
1929 yılında, Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın çok partili hayata geçiş denemesinin
ardından 1946 yılına kadar parlamenter sisteme geçilememiştir. Özellikle Mustafa
Kemal Atatürk’ün ölümünden sonra yönetimi ele geçiren İsmet İnönü 1946 yılına
kadar Türkiye’yi idare etmiştir.
Çok partili hayata geçişi engelleyen önemli unsurlardan birisi iktidardaki
partilerin, gücü ve otoriteyi başka bir parti ile paylaşmak istememesidir. İktidarı
elinde tutan siyasi irade kendisine karşı oluşabilecek yapılanmaları ortadan
kaldırmaya çalışmış ve ülkenin tek hâkimi olmuştur. 1946 yılında CHP içersindeki
muhalif grup, CHP’nin politikalarını beğenmediği için harekete geçmiştir. Özellikle
Çiftçi Topraklandırma Kanunu’nda belirginleşen muhalefet, şiddetini arttırarak yeni
bir parti kuracağının sinyallerini vermiş ve 1946 yılında Demokrat Partiyi kurmuştur.
Çalışmanın ana unsurunu Demokrat Parti lideri Adnan Menderes ile
Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi Genel Başkanı Kırşehir Milletvekili Osman
Bölükbaşı arasındaki siyasi mücadele ve bu mücadelenin Kırşehir iline etkisi
oluşturacaktır. Bu çalışmada önemli yere sahip olan Osman Bölükbaşı, siyasi
hayatına Demokrat Parti içerisinde başlamıştır. Daha sonra Demokrat Parti’nin CHP
karşısında izlediği politikayı beğenmediği için DP’den ayrılarak Millet Partisi’nin
kurucuları arasına katılmıştır. Sivri dilli ve hazır cevap bir kişiliği olan Osman
Bölükbaşı’nın hitabetinin güçlü olması, onun kısa zamanda siyasette yükselmesini
sağlamıştır. Millet Partisi’nin Genel Başkanı olmayı başaran Bölükbaşı, MP’nin
kapatılmasının ardından CMP’yi kurarak siyasi mücadelesine burada devam etmiş, bu
V III

esnada en önemli rakiplerinden birisi de DP Genel Başkanı Adnan Menderes
olmuştur.
Çalışmayı ortaya koyarken kaynak sıkıntısı çekildiğini belirtmemizin yerinde
olacağını düşünüyorum. Çalışmanın hazırlanması esnasında başvurulan önemli
kaynaklar arasında Adnan Menderes’in, Osman Bölükbaşı’nın ve diğer
milletvekillerinin meclisteki tartışmaları, Kırşehir’in ilçe olma sürecin kapsayan 1954
yılına ait yerel ve ulusal gazeteler yer almaktadır. Ayrıca çalışmaya canlı kaynak
teşkil etmesi açısından o dönemi yaşamış kişilerle yapılan görüşmelerde büyük önem
arz etmektedir.
Dört bölümden müteşekkil çalışmanın Giriş kısmında Kırşehir ‘in coğrafi
yapısı, tarihi ve sosyo-ekonomik özellikleri hakkında bilgi verildi. Birinci bölümde;
Türkiye’nin çok partili hayata geçiş süreci ve bu dönemde çok partili hayata geçişin
alt yapısını hazırlayan unsurlar ele alındı.
İkinci bölümde Türk siyasetinin önemli isimlerinden Osman Bölükbaşı’nın,
siyasi hayatı ve genel başkanlık görevini yürüttüğü partiler hakkında bilgi verildi.
Üçüncü bölümde Kırşehir’in ilçe yapılması gerekçeleri ile birlikte ayrıntılı
olarak ele alındı. Kırşehir’in ilçe olmasıyla alakalı mecliste geçen konuşmalar,
medyada yer alan haberler ve Kırşehir halkının yaşanan süreç hakkındaki görüşleri ve
Kırşehir’in ilçe yapılmasının etkileri üzerinde duruldu.
Çalışmanın son dördüncü bölümünde ise Osman Bölükbaşı’nın Kırşehir’in
ilçe olmasından sonraki süreçte yaşadığı siyasi mücadelesinden, 1960’da yapılan
hükûmet darbesi ile Demokrat Parti iktidarının yıkılması ve bunun sonucunda
Yassıada’ya gönderilen Menderes’in Yassıada’da Kırşehir’in ilçe yapılmasına verdiği
cevaptan bahsedilmiştir.
Bu çalışmanın hazırlanmasında yardımlarını ve desteğini esirgemeyen, değerli
Danışman Hocam Sayın Doç. Dr. Ferudun Ata’ya teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca
çalışmam esnasında manevi desteğini esirgemeyen eşime ve kızım Ayşe Rana’ya da
şükranlarımı sunarım.

KONYA 2010 Celal ÇAKMAK
IX

KISALTMALAR

ABD : Amerika Birleşik Devletleri

C : Cilt

CHP :Cumhuriyet Halk Partisi

CKMP :Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi

CMP :Cumhuriyetçi Millet Partisi

DP :Demokrat Parti,

KMP : Köylü Milet Partisi

MÖ : Milattan Önce

MP : Millet Partisi

MS : Milattan Sonra

s : Sayfa

SCF : Serbest Cumhuriyet Fırkası

TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi

TBMM ZC : Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi

TKP : Türkiye Köylü Partisi

TPCF : Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası
1

GİRİŞ

I. KIRŞEHİR’İN TARİHİ ÖZELLİKLERİ, SOSYAL VE EKONOMİK
YAPISI
A. COĞRAFİ KONUMU

İç Anadolu Bölgesi’nde ve Orta Kızılırmak yayı içinde yer alan Kırşehir, 39
derece 08 dakika kuzey enleminde, 34 derece 10 dakika doğu boylamı içerisinde
bulunan bir şehrimizdir1. Kuzeyinde Yozgat, batısında Ankara ve Kırıkkale,
doğusunda Nevşehir, güneyinde ise Nevşehir, Aksaray ve Kızılmak ile çevrili olan
Kırşehir, 6.629 kilometre karelik yüzölçümüne sahiptir2. Bu oranıyla Kırşehir,
yüzölçümü bakımından Türkiye’nin binde 8’lik3, İç Anadolu topraklarının da yüzde
2,9’luk kısmını teşkil etmektedir. Güneyinde Kızılırmak Vadisi, kuzeyinde Delice
Irmağı bulunan Kırşehir, batıda Kaman – Kılıçözü vadisi ile doğuda da Seyfe Gölü
çöküntü alanları ile çevrilidir. Kırşehir’in bu derin vadilerde bulunması buranın II ve
III. zamanlardan beri şiddetli aşınmaya uğradığını göstermektedir. Akarsu
bakımından bolca beslenen bu bölgede derin vadiler oluşmuş, akarsular doğal olarak
bölgenin yer şekillerinin oluşumunda ciddi etki etmiştir. Şehrin kuzeyinde bulunan
akarsuların bir kısmı Delice Irmağı’na, bir kısmı da bölgenin en önemli göllerinden
birisi olan Seyfe Gölü’ne akmaktadır4.
İlin başlıca dağı, şehrin kuzeydoğusunda 1.679 metre yüksekliğinde bulunan
Kervansaray Dağı olup, Naldöken, Üç Kuyu, Çayağzı, Çiçekdağı, Baran, Armutlu,
Köpekli ve Kırlangıç Dağları da bölgenin önemli dağları arasında yer almaktadır.
Çevresi Hirfanlı, Çuğun, Kesikköprü barajları ile çevrili olan Kırşehir, akarsular
bakımından da oldukça zengin olup, Kılıçözü, Değirmenözü, Kızılırmak, Delice,
Acıöz gibi ırmaklar da bu bölgeden geçmektedir. Doğal yapısına bakıldığında ilin %
93’lük kısmı tarım arazisi açısından uygunken ekili ve dikili alan % 59 dur5.

1 Etem Basınoğlu, Çeşitli Yönleriyle Kırşehir, Kırşehir 1981, s.74.
2 Cevat Hakkı, Tarım, Kırşehir Ansiklopedisi, Ankara1960, s.8.
3 E.Basınoğlu, Kırşehir, s.74.
4 Kırşehir il Yıllığı 1993, s.21.
5 E.Basınoğlu, Kırşehir, s.74-76.