DEFTERDÂR-ZÂDE AHMED CEMÂLÎ'NİN METÂLİ'

322 Pages·2012·5.52 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
ESKİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI

DEFTERDÂR-ZÂDE AHMED CEMÂLÎ’NİN
METÂLİ‘-İ CEMÂLÎ VE ŞEHR-ENGÎZ-İ İSTANBUL
ADLI ESERLERİ
(İNCELEME-METİN)

Aysun EREN

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışman
Prof. Dr. Emine YENİTERZİ
Yrd. Doç. Dr. Semra TUNÇ

Bu çalışma Selçuk Üniversitesi BAP Koordinatörlüğü tarafından 12103001 numaralı
Yüksek Lisans Tez Projesi olarak desteklenmiştir.

Konya-2012

İÇİNDEKİLER

BİLİMSEL ETİK SAYFASI ............................................................................................................................. iii
YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU ...................................................................................................... iv
ÖN SÖZ ........................................................................................................................................................... v
ÖZET ............................................................................................................................................................. vıı
ABSTRACT .................................................................................................................................................. vııı
KISALTMALAR ............................................................................................................................................. ix
TRANKRİPSİYON ALFABESİ ....................................................................................................................... xi
GİRİŞ ............................................................................................................................................................... 1
1. KLASİK TÜRK EDEBİYATINDA MATLA‘ ........................................................................................... 2
2. KLASİK TÜRK EDEBİYATINDA ŞEHR-ENGÎZ .................................................................................... 6
3. KLASİK TÜRK EDEBİYATINDA CEMÂLÎ MAHLASINI KULLANAN ŞAİRLER ................................ 9
I. BÖLÜM: DEFTERDÂR-ZÂDE AHMED CEMÂLÎ’NİN HAYATI,ŞAHSİYETİ VE ESERLERİ...............18
1. DEFTERDÂR-ZÂDE AHMED CEMÂLÎ EFENDİ’NİN HAYATI, ŞAHSİYETİ VE ESERLERİ ................. 19
1.1. HAYATI ......................................................................................................................................... 19
1.2. ŞAHSİYETİ VE ESERLERİ ............................................................................................................ 23
II. BÖLÜM: METÂLİ-İ CEMÂLÎ ................................................................................................................... 32
1. ESERİN TANITILMASI ........................................................................................................................ 33
1.1. Adı ................................................................................................................................................. 33
1.2. Yazılış Sebebi ................................................................................................................................. 34
1.3. Yazılış Tarihi .................................................................................................................................. 34
1.4. Beyit Sayısı ..................................................................................................................................... 35
1.5. Nüshaları ......................................................................................................................................... 35
2. MUHTEVA ÖZELLİKLERİ ................................................................................................................... 39
2.1. Tertibi ............................................................................................................................................. 39
2.2. Konu ............................................................................................................................................... 40
2.3. Ayet ve Hadisler .............................................................................................................................. 40
3. ŞEKİL ÖZELLİKLERİ ........................................................................................................................... 43
3.1. Vezin .............................................................................................................................................. 43
3.2. Kafiye ............................................................................................................................................. 43
3.3. Dil ve Üslûp .................................................................................................................................... 43
III. BÖLÜM: ŞEHR-ENGÎZ-İ İSTANBUL ..................................................................................................... 50
1. ESERİN TANITILMASI ........................................................................................................................ 51
1.1. Adı ................................................................................................................................................. 51
1.2. Türü ................................................................................................................................................ 51
1.3. Yazılış Sebebi ................................................................................................................................. 51
1.4. Yazılış Tarihi .................................................................................................................................. 52
1. 5. Beyit Sayısı .................................................................................................................................... 53
1. 6. Nüshaları ........................................................................................................................................ 53
2. MUHTEVA ÖZELLİKLERİ ................................................................................................................... 56
i
2.1. Eserin Tertibi ve Başlıklara Göre İçeriği ........................................................................................... 56
IV. BÖLÜM METİN: METÂLİ-İ CEMÂLÎ ..................................................................................................... 63
V. BÖLÜM METİN:ŞEHR-ENGÎZ-İ İSTANBUL ................................................................................................210

SONUÇ ......................................................................................................................................................... 262
KAYNAKÇA ................................................................................................................................................ 264
SÖZLÜKLER ................................................................................................................................................ 269
Nüshaların İlk Varak Fotoğrafları............................................................................................................................298

ii
ÖN SÖZ

Türk edebiyatının tarihî serüvenine bakıldığında yazılı edebiyatımızın ve bilhassa
şiirimizin tekâmül ettiği dönem, hiç şüphesiz, Osmanlı Devleti dönemidir. Ortak bir
dünyayı/dünya görüşünü müşterek malzeme ve muhtevayla en güzel ifade etme yarışında olan
bu dönem şairleri, üsluplarındaki yetkinlik ve/veya söyleyişlerindeki yenilikle başarılarını
çoğu zaman divanlarıyla ve unutulmayan şiirleriyle taçlandırarak edebiyatımızın mimarisini
yükseltmişlerdir. Pek çok nazım şekliyle birçok nazım türüne örnek olarak verilen
manzumeler ve pek çok alana dair kaleme alınan mensur eserler büyük bir edebî miras olarak
bugünümüze bahşedilmiştir.
Sayısız şair ile gelişen ve sayısız şair yetiştiren klasik Türk şiirinin sağlam temeller
üzerinde yükseldiği dönem on altıncı asırdır. Bu asırda şiire iltifat artmış ve şiirin alanı
genişlemiştir. On altıncı asır divan şairlerinden Defterdâr-zâde Ahmed Cemâlî Efendi de
“Metâli‘-i Cemâlî”, “Şehr-engîz-i İstanbul” ve “Şehr-engîz-i Siroz” adlı eserleriyle şiir
alanında kendine has tarzını ortaya koymuş ve kültür tarihimizdeki yerini almıştır.
Bu çalışmada, Defterdâr-zâde Ahmed Cemâlî’nin matlalarından oluşan Metâli‘-i
Cemâlî adlı ve şairin İstanbul’a dair kaleme aldığı Şehr-engîz-i İstanbul isimli eserleri,
edisyon kritik yöntemiyle transkribe edilmiş, incelenmiş/değerlendirilmiş ve mezkur yapıtlar
doğrultusunda, derinliği, en az tarihi kadar muhkem bir edebiyatın içinde, şairin yeri
belirlenmiştir.
Dünya yaratılalı beri, gök kubbe altında söylenmemiş söz kalmamıştır elbette, lakin ne
bitmek tükenmez bir hazinedir ki söz; köhnemek ve yitmek bir kenara, her dolandığı dilin
ucunda gâh yücelere yükselmiş gâh enginlerde gezinmiş ve kendisine giydirilen her yeni ifade
ile gökkuşağı kadar rengin bir ömrün sabahlarında yeniden tazelenmiştir. İşte bu veçhile
dünyadan kadim fakat dünyadan daha taze ve rengin olan sözün, kadrinin bilindiği ve
kıymetinin biçildiği bu ilim dergâhında, aynı söz kubbesini paylaştığım değerli hocalarım
Yrd. Doç. Dr. Erol ÇÖM’e ve Öğr. Gör. Dr. Nurgül SUCU’ya hayatımın pek çok
döneminde hiç eksik etmedikleri iyi niyetleri, samimi yardımları ve güler yüzleri için bilhassa
teşekkür etmek isterim.
“Çalışmak ya da çalışmamak, işte bütün mesele bu!” şeklinde özetlenebilecek
ömrünün en önemli demlerini benimle paylaşan ve ömrümün en mühim dönüm noktalarına
hem şahit hem rehber olan hocam ve manevi ablam Yrd. Doç. Dr. Bedia KOÇAKOĞLU’na
sevgilerimi ve şükranlarımı sunmayı yürekten bir borç bilirim.
v
Sözün kemal bulduğu bir çağın tahayyül hudutlarını yeryüzüne indirerek kanlı canlı
örnekler ile edebiyatımızın en nadide manzaralarına kapı açtıran, anlatan ancak anlatmakla
birlikte anlamanın zevkinde olan ve çoğu vakit yanında ferah bulduğum kıymetli hocam Yrd.
Doç. Dr. Semra TUNÇ’a, yardımlarından ve katkılarından ötürü sonsuz teşekkürlerimi
sunuyorum.
İlmin bir derya olduğunu ve bu deryanın, tüm nimetlerini ve kıymetlerini kıyılarda
değil koynundaki derinliklerde sakladığını öğrettiği gün, gözlerimde ilim meşalesini yakan ve
bu meşaleyi elime verdikten sonra da üzerimden desteğini hiç esirgemeyen saygıya ve
sevgiye değer hocam Prof. Dr. Ahmet SEVGİ’ye özverisi ile ufuk açan yardımları için
teşekkürlerimi ve minnettarlığımı sunmak isterim.
“Tam 30 yıl... Saatim işlemiş ben durmuşum;
Gök yüzünden habersiz uçurtma uçurmuşum”
bercestesine nispet tam 30 yıl; saatler misali hiç durmadan işlemek ve gök kubbeye hoş
sedalar bahşetmek... Öğrendiği, öğrettiği, hizmet ettiği, emek verdiği, binlerce öğrenci mezun
ettiği, onlarca ilim insanı yetiştirdiği Selçuk Üniversitesi’nde, O gittikten sonra O’ndan nişan
bir akis olmak... Hiç değilse tüm benliğiyle, kokusu ve rengiyle sindiği koridorlarda O’na dair
bir yankı bulmak... Bulmak ama illa ki O’ndan olmak... İşte O’ndan ve O’nunla olma lutfunu
ebeden yaşayamasam da Selçuk Üniversitesi’nde danışmanlığını yürüttüğü son öğrencisi olma
şerefini bana bağışlayan; çalışmamın en başından, basım aşamasına kadar yardımını,
desteğini, teşvikini esirgemeyen; ahlaklı ve ilkeli olma özelliklerini, ilmî ahlakına ve bilimsel
üslubuna da yansıtarak örnek bir kişilik sergileyen çok kıymetli hocam Prof. Dr. Emine
YENİTERZİ’ye yüreğimin ve zihnimin sınırlarını zorlayan sevgi, saygı ve bağlılıkla
nihayetsiz minnetlerimi ve teşekkürlerimi sunuyorum.
Yine çalışmam esnasında manevi desteklerini her daim üzerimde hissettiğim aileme,
arkadaşlarıma, öğrencilerime ve hassaten Özge Dilara EREN’e, Sefer ÇELİK’e, Buket
BOSTANCI’ya kalbî teşekkürlerimi sunuyor ve ilim yoluna heves etmiş biri olarak sözlerime
şu mısralarla son verip yolumu aynı mısralarla açıyorum:
Âlimin taş yasdanup toprak döşenmekdür işi
Bâliş-i râhatda dâyim câhil ü nâdân yatur

06.06.2012
Aysun EREN

vi