Dede Korkut Kitabı Metin-Sözlük TKAE 1964-145

222 Pages·1964·4.767 MB·Turkish

by  Muharrem Ergin

TÜRK KÜLTÜRÜNÜ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ
Seri : IV — Sayı : A 2
DEDE KORKUT KİTABI
METİN - SÖZLÜK
Doç. Dr. MÜHAlUtEM ERGİN
A N K A R A Ü N İ V E R S İ T E S İ B A S I M E V İ 1964
Yayınlayan : Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Pk. 14, Çankaya - Ankara
Tel 12 06 56 - 17 73 47 Dizilip basıldığı yer : Ankara Üniversitesi Basımevi. 1964 Ankara
İ Ç İ N D E K İ L E R
Sayfa
Ön söz V - VI
Kısaltmalar .................................................................................. VI
METİN
1 - 166
(Mukaddime) 1 - 3
Dirse Çan Oğlı Buğaç Çan Boyı .......................................................... 3 - 14
Salur Kazanun İvi Yağmalanduğı Boy.................................................... 14 - 26
Kam Pürenün Oğh Bamsı Beyrek Boyı ................................................ 26 - 47
Kazan Big Oğh Uruz Bigün Tutsak Olduğı Boy ................................ 47 - ^1
Duha Koca Oğh Delü Dumrul Boyı ....... 61 - 68
Kanh Koca Oğh Kan T»rah Boyı .......................................................... 68 - 80
Kaillik Koca Oğh Yigenek Boyı ............................................................ 80 - 85
Basat Depegözi öldürdügi Boy ............................................................... 85 - 92
Begil Oğh Emrenün Boyı 92 - 100
Uşun Koca Oğb Segrek Boyı .................................................................. 100 - 107
Salur Kazan Tutsak Ohtp Oğb Uruz Çıkarduğı Boy .......................... 108 — 116
İç Oğuza faş Oğuz ‘Âşi Olup Beyrek Öldügi Boy........................ 116-121
Nüsha farkları 123 - 166
SÖZLÜK
169 217
Sözlük 169 - 217
D Ü Z E L T M E L E R
Sayfa-satır Yanlış Doğru
17 — 1 günlük günlik
21 — 37 köprüsi köprisi
22 — 2 kabzası kabiası
26 — 29 krkış kargış
28 — 20 mıdır mıdur
31 — 22 belen belen
31 — 23 ismi-i ’a^am ism-i a’?am
35 — 28 yilun yılun
44 — 14 altm altun
71 — 16 eteğime eteğime
120 — 19 düzeldi düzildi
120 — 27 işaret işarat
123 — 2 ha? ret haâret
ÖN SÖZ
Türk dilinin en güzel eserlerinden biri ve belki de birincisi olan Dede Korkut
Kitabı aynı zamanda Türk kültürünün temel eserlerinden biri ve belki de birinci­
sidir. Bir kerre millî destan olarak, asırlarca içtimai muhayyileden süzüle süzüle
geldiği ve yaratıldığı için Türk millî dehasmın mahsulüdür. Sonra konu bakımından
baştan başa Türk İçtimaî ve millî bayatmm bir aynası durumundadır. Kısacası
yaratıcısı Türk Milleti, konusu Türk millî hayatıdır.
Dede Korkut Kitabı bugün elimizde olan bu metni ile Âzeri sahasının eseridir.
Fakat içindeki hikâyeler Türkiye’den Türkistan’a kadar bütün Türk ülkelerinde
eskiden beri yaygm bir şekilde ve canb olarak yaşamaktadır. Yani Dede Korkut
bütün Türk ülkelerinin, bütün Türk dünyasmm müşterek miUî kültür âbidesidir.
Onun içindir ki bu eser yalnız Azerbaycan’ı veya yalnız Türkiye’yi değü, bütün
Türklük âlemini millî kültür bakımından yakından ilgilendirmektedir.
Dede Korkut Kitabı destanî Oğuz hikâyeleri mecmuasıdır. Çok önce teşekkül
eden ve asırlarca Türkleıin arasmda yaşayıp gelişen bu destanlar nihayet 15. asrm
sonlan ile 16. asrm başlarmda yazıya geçirilmiş ve elimizdeki metin meydana
gelmiştir. Eserin biri Dresden’de, öbürü Vatikan’da olmak üzere iki yazması vardır.
Dresden nüshası 12, Vatikan nüshası 6 hikâyeyi içine almaktadır.
Biz Dede Korkut Kitabı üzerindeki çabşmalanmızı bundan önce iki cilt halin­
de yayınlamıştık. Türk Dü Kurumu yayınlan arasmda çıkan bu iki kitabm birincisi
giriş, metin ve faksimile, İkincisi de indeks ve gramer bölümlerini içine almaktadır
(bk. Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabı I, Giriş-Metin-Faksimile, Ankara, 1958
ve Dede Korkut Kitabı ff, tndeks-Gramer, Ankara, 1963). 1950’de yaymlanan ve
metin kısmını içine alan birinci cilt hemen tükenmişti. Dolayısiyle bu cildin en çok
kullanılan ve ihtiyaç duyulan metin kısmını yeniden basmak büyük bir zaruret
halme gelmiş bulunuyordu. İşte şimdi bu zarureti karşılamak için Dede Korkut
metnini yeniden yayınlıyoruz. Bu baskıda gerekli bazı düzeltmeler yapıldığı gibi,
nüsha farkları da sayfa altlarından abnarak metnin sonuna toplanmış, böylece hem
iç hem şekil bakımından daha gelişmiş bir Dede Korkut metni verilmiştir. Aynca
ikinci bölüm halinde Dede Korkut’un bütün kelime kadrosunu içine alan tam bir
sözlüğü de esere konulmuştur.
îlk baskısında da belirttiğimiz gibi, metin bölümünde Dede Korkut Kitabının
edisiyon kritiği verilmiştir. Metni ortaya korken Dresden nüshası esas abnnuş, Va­
tikan nüshası da yardımcı nüsha olarak kullamlnuştır. Metin esas olarak Drcsdcn
nüshasımn sayfa ve satır numaralarma göre tesbit edilmiş, Vatikan nüshasmm
sayfa ve satır numaralan da yerli yerine konmuştur. Gerek metnin, gerek nüsha
farklannm yamna konan numaralar Dresden (D) ve Vatikan (V) nüshalannm say­
fa numaralandır. Bunlardan D nüshasımn sayfa numaralan, tabii, metin içindeki
1. satırlann hizasına konmuş, V nüshasımn sayfa başlan ise metin içine ve V sayfa
numaralan hizasına konmuş olan dik çizgilerle işaretlenmiştir. Metin içindeki numa­
ralar Dresden nüshasımn satır numaralandır ve nüsbanm her sayfası 13 satır olduğu
için hep l’den 13’e kadar devam edip gitmektedir. Nüsha farklan da bu esasa, yani
13 satırlık Dresden nüshası sayfalarma göre tertip edilmiştir. Böylece 13 satırbk
guruplara aynlan nüsha farklarmda sayfa başlanndan başka bir de hikâye başbk-
lannm bulunduğu yerlerde satır başı yapılmıştır. Dresden nüshasmda olmayıp da
metne Vatikan nüshasmdan veya karşılaştırma yolu ile dışandan alman kebmeler
metin içinde italik harflerle dizilmiştir.
Muharrem ERGİN
K I S A L T M A L A R
D Dresden nüshası
V Vatikan nüshası
ar. Arapça
f. Farsça
k. a. kişi adı
y. a. yer adı
M E T Î N
BİSMt’LLAHt’R-RAHMÂNt’R-RAHÎM D2V2
ve bibi nesta'bı
? Resul ‘ aleybi’s-selâm zamanına yakın Bayat boymdan Kor­
kut Ata ? dirler bir er kopdı. Oğuzun ol kişi tamam bUiçisi-y-idi. Ne
dir-ise ? olur-idi. Cayıbdan diirlü söyler-idi. Çak Ta'âla anun
könline» ilbam ider-idi. Çorkut Ata ayıtdı: Ahır zamanda hanlık girü?
Çayıya dege, kimsene ellerinden almaya, ahır zaman olup kıyamat«
kopmça. Bu didügi 'Oşman nesUdür, işde sürilüp gide yonr.? Ye dahi
niçe buna benzer söz söyledi. Korkut Ata Oğuz kavnunun * müşkülini
hail ider-idi. Her ne iş olsa Korkut Ataya » tamşmaymça işlemezler-idi.
Her ne ki buyursa kabul iderler-idi. >o Sözin tutup tamam iderler-idi.
Dede Korkut şoylanuş:» AUab Allab dimeyinçe işler onmaz, kâ­
dir Tafin virmeyinçe er bayımaz. ı? Ezelden yazıbnasa kul başma kaia
gelmez, ecel va'de irmeyinçe? kimse ölmez. Ölen adam dirilmez, çıhan d3
can girü gelmez. Bir yigidün ? har» tağ yumrusmça mab olsa yığar di­
rer taleb eyler, nasibinden? artuğın yiye bilmez. Urlaşuban şular taşsa
defiiz tolmaz. Tekebbürlik» eyleyeni Tann sevmez, könlin yüce tutan
erde devlet olmaz. ? Yad oğub şahlamağ-ile oğul olmaz, böjniyende
şalur gider, ? gördüm dimez. Kül depeçük | olmaz, güyegü oğul olmaz. V3
Kara eşek başma uyan ? ursafi katır olmaz, haravaşa ton geyürsen
hadın olmaz.» Yapa yapa karlar yağsa yaza halmaz, yapağulu gökçe
çemen güze » kalmaz. Eski panbuh biz olmaz, harı düşmen dost olmaz. ?»
Çara haça hıy?»aymça yol almmaz, hara polad öz falıcı çalmaymça»
hanm dönmez, er malma hıymaymça adı çıhmaz^ Kız-anadan görme-
yinçe » öğüt almaz, oğul atadan görmejdnçe şufra çekmez. Oğul ?? ata-
nufi yetüridür, iki gözinüfi biridür. Devletlü oğul ? hapsa ocağmufi D4
közidür. Oğul dahi neylesünbaba ölüp? mal halmasa. Baba mabndan
ne fâ’ide başda devlet olmasa. Devlet?süz şerrinden Allah şahlasun
hanum sizi.
Dede Korhut »bir dahi şoylamış: Sarp yonr-iken haiıbh ata
nâmerd yiğit? bine bilmez, bininçe binmese yig. Çalup keser öz h?l>cı
muhanneticr « çabnça çalmasa yig. Çala bUen yiğide oh-ile hıbçdan bir
çomah 7 yig. Konuğı gelmeyen hara ivler yıhılsa yig. At yimeyen acı
otlar * bitinçe bitmese yig. Adam içmez acı şular şızınça şızmasa yig.
DEDE KORKUT KİTABİ
9 Ata adım yontmayan hoyrad oğul ata bilinden ininçe inmese yig, »
ana rahmine düşinçe toğmasa yig. Ata adm yondanda devletlü » oğul
yig. Yalan söz bu dünyede olmça olmasa yig.» Girçeklerün üç otuz
on yaşmı toldursa yig. Üç otuz » on yaşunuz tolsun, Hak size yaman
D5 getürmesün, devletünüz > pâyende olsun hanum hey.
V4 Dede Korkut | bîr dafıı şoylamış, görelüm » hanum ne şoylamış:
Gitdükde yirün otlaklann geyik bUür. 3 Gögez yirler çemenlerin kulan
bilür. Ayru aynı yollar izin deve bilür.» Yidi dere kohularm dükü bilür.
Dünle karvan köçdügin turgay» bilür. Oğul kimden olduğm ana bilür.
Erün ağınn yiynisin » at bUür. Ağır yükler zahmetin katır bilür. Ne
yirde sızılar var-ise 2 çeken bilür. Gafil başun ağnsm beyni bilür. Kol­
ça kopuz * götürüp ilden ile bigden bige ozan gezer. Er cömerdin er
nâkesin 9 ozan bilür. lleyünüzde çalup aydan ozan olsun. Azup » gelen
kaiayı Tann şavsun hunum hey.
Dede Korkut gine» şoylamış, görelüm hanum ne şoylamış: Ağız
açup öger 1» olsam üstümüzde Tann görklü. Tann dostı din serveri »
Muhammed görklü. Muhammedün şağ yanmda namaz kdan Ebü
D6 Bekir Şıddık görklü. > Ahır şıpara başıdur 'amme görklü. Hecesinleyin
düz okmsa» yâsin görklü. Kıbç çaldı din açdı şâh-ı merdan 'Ali
»görklü. 'Alinüû oğullan Peygamber nevâleleri Kerbela yazısmda»
yezidiler elinde şehid oldı Hasan-ile Hüseyin iki kardaş» bile görklü.
Yazdup düzilüp gökdeu indi Taûn ‘ilmi Kur’an» görklü. 01 Kur'am
yazdı düzdi ‘ ulemâlar ögreninçe küydi 2 piçdi ‘ âUmler serveri ‘ Oşman
■^Affan oğb görklü. Alçak * yirde yapılupdur Tanrı ivi Mekke görklü.
01 Mekkeye şağ 9 varsa esen gelse şıdkı bütün hacı görklü. Şağış»
güninde ayna görklü. Ayna güni'okıyanda kutbe görklü. Kulak»
urup dinleyende ümmet görklü. Minarada banlayauda fakı görklü.»
Dizin basup oturanda hulal görklü. Dulumından a^rsa baba»
D7 görklü. Ağ südin toya emzürse ana görklü. Yanaşup 1 yola girende
kara buğur görklü. Sevgülü kardaş görklü. Yanal ala» iv yamnda
dikilse gerdek görklü, uzunça tenefi görklü. Oğul» görklü. Kamusma
benzemedi cümle ‘âlemleri yaradan Allah Tann» görklü. 01 ögdügüm
yüce Tann dost oluban meded» irsiin huuum hey.
Dede ICorfcut dilinden ozan aydur: Çanlar dört dürlUdür. » Birisi
şolduran şopdur. Birisi tolduran topdur. Birisi ivün 2 tayağıdur. Birisi
niçe söyler-isen bayağıdur. Ozan ivün tayağı * oldur ki yazıdan yaban­
dan ive bir konuk gelse, er adam iyde olmasa, 9 ol anı yidürür içürür
ağırlar ‘azizler göuderür. 01 'Ayişe Fâtıma » şoyıdur hunum. Anuû
METİN
bebekleri yetsün. Ocağuna bunçılayın 'avrat» gelsün. Geldük ol-kim
şolduran şopdur: Şabadança?? yirinden örü turur, ebn yüzin yumadm
tohuz bazlammaç ilen ?? bir külek yoğurd gözler, toymça tıha başa yir,
elin bögrine ? urur aydur: Bu ivi harab olası ere varaldan berü? da^ı
harnum toymadı, yüzüm gülmedi, ayağum paşmah yüzüm? yaşmah
görmedi dir, ah nola-y-idi, bu öle-y-idi, birine da^ı »vara-y-idüm, V3
umanımdan yahşi uyar ola-y-idi dir. Anuîi kibi?nün hanum bebekleri
yetmesün. Ocağuna bunçılaym 'avrat gelmesün.« Geldük ol kim tol-
duran topdur: Depidinçe yirinden örü ? turdı, elin yüzin yumadm oba-
nuü ol uçmdan » bu uçma bu uçından ol uçma çarpışdurdı, hov hovladı
din» dinledi, öyledençe gezdi; öyleden sonra ivine geldi,»> gördi-kim
oğn köpek yike tana ivini birbirine hatmış,» tavuk kümesine şığır
tamına dönmiş; h<>»Ş»îarına çağırur ki » fa^ Zeliha, Zübeyde, Ürüveyde,
Çan Kız, Çan Paşa, Ayna Melek, >?Kutlu Melek ölmeğe yitmeğe gitmemiş-
idüm, yataçah yirüm gine bu harab? olası-y-idi, nola-y-idi benüm
ivüme bir lahza baha-y-idüfiüz, henşı hahh? ? Tanrı bahh? diyü söyler.
Bunun kibinün hanum bebekleri yetmesün. ? Ocağuna bunun kibi 'av­
rat gelmesün. Geldük ol-kim» niçe söyler-isen bayağıdur: öte yazıdan
yabandan? bir udlu hemıhgelse, er adam ivde olsa, ana dise ki:
etmek getür yiyelüm, bu da yisiin dise, pişmiş etmeğim bahâsı olmaz »
yimek gerekdür; 'avrat aydur: Neyleyeyim, bu yılplaçak ivde un yoh»
elek yoh, deve değirmeninden gelmedi dir; ne gelür-ise benüm şağrı-
ma »gelsün diyü ebn götine urur, yönin anam şağnsm erine ı» dön­
dürür; bili söyler-isen birisini hoi^ıuaT^» crün sözini h»leğ»?e" hoy-
maz. 01 Nuh Peyğamberün eşeği aşbdur. Andan dahi sizi» h<mum
Allah şahlasun, ocağunuza bunçılaym 'avrat gelmesün.
?? DİRSE ÇAN OC^LI BUĞAÇ HAN BOYINI
BEYÂN ÎDERı HANUM HEY DIO
Bir gün Kam Ğan |oğb Han Bajoudır yirinden turmış-idi. ? ŞâmI gün- V6
lügi yir yüzine dikdürmiş-idi. Ala şayvam gök? yüzine aşanmış-idi.
Bin yirde ipek habçası döşenmiş-idi.» Hanlar ham Çan Baymdır yılda
bir kerre toy idüp Oğuz ? biglerin honnUar-idi. Gine toy idüp atdan ayğır
deveden » buğra boyundan hoç hıtdunmş-idi. Bir jrire ağ otağ bir yire ?
fazıl otağ bir yire hor» otağ h>»^durmış-idi. Kimün ki» oğb fazı yoh
hara otağa hondurun, hara kiçe altma » döşen, kara hoyun yahnısmdan
önine getürün, yir-ise yisün?® yimez-ise tursun gitsün dimiş-idi. Oğb