De wellustige tandarts & andere componisten

305 Pages·2007·1.84 MB·Dutch

De wellustige tandarts & andere componisten
Elmer Schönberger
bron
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten.DeBezigeBij,Amsterdam
1985
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/scho141well01_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
7
Hoe het is
‘Hetwordtsteedsmoeilijkeromtecomponeren.Erisgeensprakevandatwenog
metzo'ngemakmuziekkunnenschrijvenalsMozartbijvoorbeeld.’DitzeiRudolf
Escherinhetinterviewdatikin1976,vierjaarvoorzijndood,methemhadvoor
VrijNederland.Erisgeennaoorlogsecomponistvanbetekeniswiensmuziekniet
klinktalseenondubbelzinnigebevestigingvandezeuitspraak.Nuishetwaardat
hetcitaatookafkomstighadkunnenzijnuiteenvanBeethovensKonversationshefte;
wantdatMozarteenenveertigsymfonieëncomponeerdetegenBeethovennegen,
wasniethetsimpelegevolgvaneenverschilinvlijtengenie.TochisEschers
uitspraakmeerdanalleenmaareenverzuchtingvanalletijden.
Inveleopzichtenisdesituatiewaarindegecomponeerdekunstmuziekzichop
ruimdriekwartvandetwintigsteeeuwbevindtonvergelijkbaarmetdieinenige
andereperiodeindegeschiedenisvandewestersemuziek.Datdezesituatiein
kwantitatiefopzichtwordtgekenmerktdooreenenormoverwichtvandeeenvormige
produktenvandemassacultuur,doetaanhaarkwalitatievegeschakeerdheidnietaf.
Hetaantalmuzieksoorten,genres,stijlenenidiomendatbinnenééncultuurgebied
naastenminofmeeronafhankelijkvanelkaarbestaat,isgroterdanooittevoren.De
eigentijdsecomponisthoeftzijnhuisnietuitomzich,desgewenstbinnenéén
compositie,telatenbeïnvloedendoorPatagonischevolksmuziek,het
veertiende-eeuwseisoritmischemotetendestochastischeklankwolkenvanXenakis.
Elkemuziekheefthaareigenpubliek(hoekleinook),haareigenuitvoeringspraktijk
ensomszelfshaareigenzalen,enelkecomponistheeftzijneigenaanhangers
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten
8
enzijneigenapologeten.Somszijndatzelfweercomponistenofanderszins
professioneelbetrokkenen.
Deinhetnegentiende-eeuwseindividualismegeworteldeeisdatdeluisteraarzich
vanlouterLiebhabertotKennermoetontwikkelen,isindetwintigsteeeuwopde
spitsgedreven.Inhetbijzonderdenaoorlogsemuziekpraktijkheeftzichmoeten
verzoenenmetdeonstuitbareopkomstendedefinitieveinstalleringvandecomposer's
composerendeietsminderverhevenmusician'scomposer,diedewereldder
muziekgevoeligenrigoureusverdeleninspecialistenenniet-specialisten.Onderde
composer'scomposerverstaikdetoonadministratordiezichachtereeuwigdurende
‘recherches’verschuilt,dekunsttoteenzuiverformeleaangelegenheidheeft
gereduceerdenaldusofweldemodernetegenhangervandeouderwetseacademische
componistis,ofweldeeigentijdseromantischeeenlinginzelfverkozenballingschap,
conservatorvanscheepjesinflessenwaarvanhijzoweldeontwerper,dekapitein
alsdeenigeopvarendeis,datwilzeggen,bijnadeenigeopvarende,wanteris
natuurlijkookeenclubvanscheepjes-in-flessen-bouwersendeledendaarvankomen
eenenkelekeerweleensbijelkaaraanboord.Decomposer'scomposerdoetgeen
pogingenomzijnpotentiëleluisteraarzijnmuziekbinnentelokken,waarnahijhem,
alshijdatzouwillen,nogaltijddeorenzoukunnenwassen.Inplaatsdaarvan
confronteerthijzijngehoormeteenhermetischeklankwereld,dieindewaarneming
vandeniet-geïnitieerdeamateurmoetlijkenophetritueelvaneengeheim
genootschap,eenVereinfürmusikalischePrivataufführungen.Wiezichtoegangtot
hetgenootschapwilverschaffenmoetgoedzijnbestdoen.Armeluisteraardievan
meerdaneengenootschaptegelijklidwilworden.Steedszeldzamerwordendan
ookdeorendieSchönbergmetBoulezkunnenrijmen,BoulezmetCageenCage
metCarter;CartermetSteveReich,Steve
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten
9
ReichmetJanVriendenJanVriendmetGuusJanssen;GuusJanssenmet
Stockhausen,StockhausenmetBreukerenBreukermetSchönberg.Enniette
vergeten:Schönbergmetgaragerock.Deberoepsluisteraardiehetalseendeugd
beschouwteengrootoortehebben,staatregelmatigvoordekeuze,ofwelzichdoor
eenartistiekeidentiteitscrisisheenteslaan,ofwelzichteschikkeninderolvan
belangeloosintermediairdiealscriticusvolstaatmethetgevenvan‘informatie’en
hetbijhoudenvandeboekhoudingvanhetmuziekleven.Heteersteverdientoverigens
devoorkeur.Hetiseenmisverstandtemenendatinformatievanhettypedatantwoord
geeftopdevraagwathetverschilistusseneenreekseneentoonladder,eenbindende
voorwaardevoormuzikaalbegripis.Hetismethetkunstwerkalsmetdefiets:kennis
vanhetmechaniekvandefietskanweleenbijdrageaanderijvaardigheidleveren
maarernooitdevoorwaardevoorzijn.
Detoenemendeexclusiviteitvandecompositietechnischeenesthetischestellingen
dievanafhetbeginvandejarenvijftigdoordecomponistenvanhetserialisme
betrokkenwerden,heeftindejarenzestigeenkrachtigereactieveroorzaaktdiede
vormaannamvaneenverlangennaarwatmeninclusiviteitzoukunnennoemen.Het
wasdetijdwaarindemuzikalevoorhoede,enigszinslichtinhethoofdgeworden
vandeijleluchtopdehoogvlaktevanWebern,zichweereensonderdemensenin
hetdalbegaf.Daarbleekdetijdniettehebbenstilgestaan.Enzokwamhetdatna
eenperiodevanextreempurisme,waarinbevrijdingenboetedoeningwasgezocht
indeconstructievaneenvolkomenautonoom,naarnietsdannaarzichzelfverwijzend
muzikaaluniversum,demuziekplotselinghaargeheugenterugvond.Heteindeaan
dietoestandvanmuzikaleamnesiewasevenzeerhetresultaatvanimmanentmuzikale
als
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten
10
vanmaatschappelijkekrachten.Dedemocratiseringsbewegingenhetstrevennaar
onthiërarchiseringkregenmuzikaalhunbeslagineenprogrammadatalsuitgangspunt
denietigverklaringvan‘scheidslijnen’had,-de‘scheidslijnen’tussen‘hoge’en
‘lage’muziek,tussengecomponeerdeengeïmproviseerdemuziek,tussenleringen
vermaak,enzelfstussenamateursenprofessionals.Typischeproduktenvandietijd
warendeInklusieveConcerteninhetbeginvandejarenzeventig,hetorkestDe
Volharding,deStamp-concerten,nieuwevormenvanmuziek-theater(toneelgroep
Baal,Breuker),eneencompositorischpluralismedatvrolijkenprovocerend(maar
ookweloppervlakkigenmodieus)werdbeledenincompositiesmettitelsals
AnachronieenCollage.Jarenlanghadopelkegrotedrieklank,ja,opelkoctaaf
verbanninguitdeavantgardistischegelederengestaan,maarnuhernamhetverdrongen
muzikaleverledenzijnrechtenineeneindelozestoetvanstijlcitaten,variërendvan
pseudo-SweelinckinPeterSchatsAnathematotletterlijkeSatieinHymnsandchorals
vanReinbertdeLeeuw.Hetginghieroverigensomeeninternationale
inhaalmanoeuvre,dievooreensenvooraltijdzijnrechtvaardigingheeftgevonden
inhetderdedeelvanBerio'sSinfonia,waarindeluisteraarwordtmeegesleurdop
eenriviervanMahlerenonderwegophetwrakhoutvanBeethoven,Wagner,Debussy,
Stravinskystuit.EnnatuurlijkopdatvanIves,onderwiensauspiciënzichditalles
afspeelde.Ives'muziek,dieopgrootschaligewijzewerd(her)ontdekt,gafvoorbeeldig
uitdrukkingaanhetideaalvaneenon-enantihiërarchischmuziekdenkenen
weerspiegeldedeongerijmdeverscheidenheidvanhetlevenzelf.Datzijminofmeer
achteloos,onopzettelijk,tientotvijftigjaarvooruitliepopformelemuzikale
vernieuwingen,was,zowerdgezegd,misschienwelminderbelangrijkdande
mentaliteitdieditmogelijkhadgemaakt.Maarwiespeelterin1985nogIves?
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten
11
Hetciterenislangzaammaarzekeruitdemodegeraakt.Citerenwerdimiteren,
parodiëren,becommentariëren,herinterpreteren,integreren-evenzovelepogingen
omhetverledentebezweren,zoalsdatookrond1930algebeurdwasindemuziek
vanStravinsky,Schönberg,BartókenHindemith.ReinbertdeLeeuwcomponeerde
hetorkestwerkAbschied(1973)ennamhetsamenmetJanvanVlijmenindeopera
Axel(1977)tegenWagnerop.OokinWahnfried(1979)vandeveeljongereWim
LamanwaarthetspookvanBayreuthrond.PeterSchatherontdektehet
ConcertgebouworkestenBeethoven,enhetgevolgwaseenEerste(1978)eneen
Tweedesymfonie(1983).InhetgevalvanSchatheefthetzinvanneoromantiekte
spreken,gezienengehoorddiensverregaandeidentificatiemetzijncompositorische
modellen.IndeSerenadevoorstrijkorkest(1984)tiktdeToonklokalseen
vooroorlogsependule.Onvervalsteneoromantiekblijftverderuitzonderlijk.Watin
depolemischesfeeralgauwneoromantischheet,heeftinwerkelijkheidmeestalhet
karaktervaneenconfrontatiedieuiteindelijkdegenezingvanhetlaat-romantische
ofexpressionistischecomplextengoedezalkomen.
Maargelukkigisheteigentijdsecomponerennietvolledigeenzaakvancreatieve
muziektherapiegeworden.Iveswordtweliswaarnauwelijksnoggespeeld,maarde
muzikaleideologiediehijvertegenwoordigde(endiegeïnterpreteerdwerdalseen
anti-ideologie)heefthetonomkeerbareeffectgehaddatvanhetenedecenniumop
hetanderedemuzikalewereldoneindigveelgroterisgeworden.Ookletterlijk.Waar
opdelandkaarteentijdlangslechtsWenenhadgestaan,tekendenzichlangzamerhand
nietalleendecontourenvanWest-Europaaf,maarverschenenookandere
werelddelen.Demuzikalesituatieindejarenzeventigvertoondedaardoorbehalve
parallellenmetdejarentwintigendertigookovereenkomstenmethetbegin
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten
12
vandeeeuw,toenStravinskydooreennieuweenradicalebenaderingvande
Russischevolksmuziekdefundamentenvandewestersekunstmuziektotindediepste
diepteaantastte.Ookindejarenzeventigzijndebelangrijkstevernieuwendeimpulsen
nietuithetdomeinvandewestersekunstmuziekafkomstigmaarvandaarbuiten.Dit
geldtvoordeAmerikaanseminimalmusic(repetitievemuziek,procesmuziek)die
vooreenbelangrijkdeelteruggaatopAfrikaanseenIndonesischemuziek,endie
haarhistorischewortelsheeftindevanvoordeTweedeWereldoorlogdaterende
AmerikaanseWestkust-cultuurenhettoendoorHenryCowellalgeformuleerde
conceptvaneenzogenaamde‘worldmusic’.Enhetgeldtvoordegeïmproviseerde
muziek.
Minimalmusic-geenweldenkendmensluistertnognaareenuurlangtiedeliedom
enPhilipGlassisallangeenkarikatuurvanzichzelfgeworden.Maarwatnu
beschaafdamusementis,wasooitongehoordeninzijnsoortevenextreemalshet
serialismewaarheteenreactieopwas.Opdeschaalvanconstructivisme,complexiteit
entheoretischespeculatiebevondenserialismeenminimalismezichaanbeide
uitersten;opdeschaalvanhetvergeten,vanhetnalatenenhetweglatendaarentegen
verkeerdenzijopmerkelijkdichtinelkaarsnabijheid.Weinigcomponistenzijndoor
hetminimaleonberoerdgebleven.Deinvloedvarieerttussenoppervlakkigeflirtation
(zoalsinhetslotvanhetexpressionistischeQuaterni1vanJanvanVlijmen),
epigonisme(waarvaneenromantische,functioneel-tonalevariantklinktinhetin
1979voltooideCantoostinatovanSimeontenHolt),totdiepgaandestructurele
beïnvloedingwaarvanLouisAndriesseneenvoorbeeldis,eneengroepjongere
componistendiezichaanvankelijkvooralrondomdedoorhemopgerichtegroep
Hoketusmanifesteerde,zoalsCornelisdeBondt,HuibEmmeren,indeperiferie
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten
13
vanditgezelschap,DiderikWagenaar.DeontwikkelingvanLouisAndriessen
vertoonteeninteressanteomkering:dereactieopdereactie.Waarzijncompositie
Hoketus(1977)indeeersteplaatsreactiewasopdecomplexiteitvandeseriëleen
post-seriëlemuziek,iszijnlaatstegrotewerk,Desnelheid(1983),naDetijd,
MausoleumenDeStaatdevierdestapineenrichtingdiewegleidtvan
pseudo-primitivismeen‘nieuweeenvoud’naarwatmisschienooitwel‘nieuwe
complexiteit’zalheten.
HoewelweinigzomechanischlijktalsdeAmerikaanseminimalmusicuitde
beginjarenvanSteveReichenPhilipGlass,vertoondedeuitvoeringspraktijkvan
dezemuziekopvallendeovereenkomstenmetdievandegeïmproviseerdemuziek:
decomponistschrijftvoorzijneigenensembleenzijnpartituurbestaatsoms(zoals
inhetgevalvanTerryRiley'sInC)slechtsuitschematische,summiereaanwijzingen
dienauwelijksuitsluitselgevenoverbijuitstekafwijkendbehandeldedimensiesals
klankentijdsduur.
EénNederlandsecomponist-pianistiseringeslaagdom,althansinzijnbeste
stukken,hetimproviserentotcomponerenenhetcomponerentotimproviserente
verheffen.WieonvoorbereiddesoloplaatOntheline(1979)vanGuusJanssen
beluistert,zalwaarschijnlijknietmeteenbeseffendatzichtussenaldie
geïmproviseerdestukkenéén,totindekleinsteennauwelijksmeerspeelbaredetails
genoteerdecompositiebevindt,Brakegeheten.Inditextremegevalishetonderscheid
tussenechteimprovisatie(compositie)engesimuleerdeimprovisatie(compositie)
imaginair.HoeweldeluisteraarvanhetOctetofvanTemetergeenmomentaan
twijfeltdathijmeteentotopdelaatstenootuitgeschrevencompositietemaken
heeft,blijfthijzichbewustvanhetgeïmproviseerdegebaar,indetiming,inde
obsessioneleconcentratieopéénmuzikaalonderwerpenopdesteedsterugkerende
‘fouten’metvoorbedachten
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten
14
rade.HetverbaastnietdatdemuziekvanJanssendikwijlsinverbandwordtgebracht
metStravinsky,ookalomdewijzewaarophij-wathijzelfnoemt-‘volstrekt
onvoorstelbarerelatiestussenbestaandeelementen’aanbrengt.
GuusJansseniseenvandeweinigecomponistendiepostmoderngenoemdmag
wordenindebetekenisdieUmbertoEcoaanhetwoordheeftgegevenendie(alswe
eenromandooreencompositievervangen)vantoepassingisopeenmuziek‘die
tamelijkproblematischisentochaangenaam,zonderdatzijgerekendhoeftteworden
totdeamusements(muziek)’.Maaralshetwaarisdat,zoalsEcobeweert,het
postmoderneantwoordophetmodernismebestaatuitdeerkenning‘dathetverleden
opgewaardeerdmoetworden,aangezienhetnietvernietigdkanworden’endatdit
opeenniet-onschuldigemaniermoetgebeuren,danisStravinskynatuurlijkdeeerste
postmodernecomponistgeweest.Hiermeeistevenseenaanzettotverklaringgegeven
vandeindelaatstejarensterktoegenomenbelangstellingvoorStravinsky's
zogenaamdeneoclassicisme.
Voorwieklaarheidwilbrengenindesituatievandenieuwemuziekis
postmodernismeechtereentebeperkt(zieboven)entegelijkteruim(ziede
kunstjournalistiek)begrip.Zoudenwehetbegripreserverenvoormuziekdiehoorbaar
doorhetserialismeenpostserialismeisheengegaan,danbevondenPeterSchaten
TristanKeuriszichopeensonderéénconceptueleparapluendatmogenwebeide
componistennietaandoen.Ookomtevoorkomendatdeeigentijdsecomponistniet
bijvoorbaathetgevoelheeftdathijtotnakaartengedoemdis(alzalhetgrootstedeel
vandekunstaltijdenonvermijdelijkuitnakaartenbestaan),moetmenhemnahet
postserialismenietnogeensmeteenpostmodernismeopschepen.
Geenpostmodernisme,watdanwel?Geenmeeslepende,nieuweontwikkelingen.
PeterSchat,LouisAndriessenen
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten
15
TristanKeurislegdeninhetbeginvandejarenzeventig,elkopzijneigen,
onverwisselbarewijze,defundamentenvoor(toenmisschiennogonvermoede)
bouwwerken,diesteedsmeercontourkregenmaardevoltooiingnognietbereikt
hebben.Vaneennieuwe,algemeenerkendeendusalgemeenomstreden,internationale
avant-gardeisgeensprake;hetrijtjeBoulez,Stockhausen,Berio,Cage,Xenakisis
(nog)nietdooreennieuwengelijkwaardigrijtjevervangen.Misschienwordtde
muziekietsmindereenkunstvanmeestersenleerlingen,vanvoorgangersen
navolgers,vanstromingenendrenkelingen,enietsmeereenkunstvanindividuele
‘oplossingen’vanindividuelemuzikale‘problemen’,eenkunstvancomponistenen
composities.
***
Inderdaad,hetissteedsmoeilijkergewordenomtecomponeren.Inditboekleveren
decomponistenBoulez,Carter,Andriessen,RaaijmakersenCagemethunanalyses
encommentarenbewijsmateriaalvoordestellingvanEscher.Hetproblematiseren
vanhetcomponeren-kenmerkvandetwintigste-eeuwsemuziek,inhetbijzonder
dievanna1950-isdeverbindendegedachtevandehoofdstukkendieonderde
noemer‘Nieuwemuziek’zijnbijeengebracht.Nieuwemuziek:datishetNederlandse
antwoordopdeAmerikaanseminimalmusic,maarookdeopperlandsemuziekvan
GiliusvanBergeijkendebinnenstebuitengekeerdeklankenvanMauricioKagel.
DathetnieuweookalbijnaeenhalveeeuwoudkanzijnblijktinhetgevalvanColin
McPhee,devolledigonbekendeSteveReichavantlalettreuitCanada.
Ikhebmethethoofdstuk‘Nieuwemuziek’allerminstdepretentieeenvolledig
beeldtegevenvanwatmijdeafgelo-
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten