De vrees voor wat niet kwam : Nieuwe arbeidsverhoudingen in Nederland 1935-1945, aan het voorbeeld van de Twentse textielindustrie

709 Pages·2010·3.77 MB·German

by  Kuys

AUP-Kuys:AUP/Buijn 04-03-2010 10:22 Pagina 1
UvA Proefschrift G De vrees voor wat niet kwam
e
r
a
r
d
K
u
y
Faculteit der Maatschappij- en s Nieuwe arbeidsverhoudingen

D
Gedragswetenschappen e in Nederland 1935-1945,
v
r
e
e aan het voorbeeld van de
s
v
o
o
r Twentse textielindustrie
w
a
t
n
i
e
t
Gerard Kuys studeerde Geschiedenis in Nijmegen en Slavische talen in Utrecht. Hij is kw Gerard Kuys
werkzaam als informatiearchitect voor de Stichting Bibliotheek.nl. a
m
Het sociale stelsel dat sinds 1945 in Nederland werd ingevoerd verschilde hemelsbreed
van dat van de jaren 30. Maar een breuk daarmee was het niet. Doorslaggevend was het
tekort aan arbeidskrachten van na de oorlog. Het stelsel zelf stoelde echter nog steeds op
het corporatieve systeem uit de jaren 30. De vakorganisaties hadden daarin de taak om
hun achterban in het gareel te houden. In tijden van werkloosheid, maar zeker ook in
tijden van een krappe arbeidsmarkt.
Met de Twentse textielindustrie als voorbeeld onderzoekt Gerard Kuys wat precies ten
grondslag lag aan de invoering van een nieuw sociaal stelsel in Nederland. Hij komt tot
opmerkelijke conclusies over het overlegmodel dat met de Stichting van de Arbeid ge -
stalte kreeg. Het was echter niet dat overlegmodel waardoor in de fabrieken de arbeider
ineens als mens werd gezien. Doorslaggevend was een nieuwe manier van produceren,
waarvoor het eigen inzicht van de man of vrouw achter de machine nodig was. Wat
verdween met de jaren 30 was niet het corporatisme. De echte verandering vond in de
fabrieken plaats. Daar moest een statisch kostenparadigma wijken voor een benadering
die meer op productiviteit was gericht.
9 789056 296285
UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM
De vrees voor wat niet kwam
Voor Joep en Daan

Ontwerp omslag: René Staelenberg, Amsterdam
Omslagillustratie: Einde textielstaking, april 1932. Arbeiders gaan de poort van
Gerh. Jannink & Zn. binnen (Nationaal Archief 023-0268)

ISBN 978 90 5629 628 5
NUR 696

© G.C.J. Kuys / Vossiuspers UvA – Amsterdam University Press, 2010

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,
opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm
of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige
andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B
Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit
van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor
wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus
3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in
bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient
men zich tot de uitgever te wenden.
De vrees voor wat niet kwam

Nieuwe arbeidsverhoudingen in Nederland 1935-1945,
aan het voorbeeld van de Twentse textielindustrie

ACADEMISCH PROEFSCHRIFT

ter verkrijging van de graad van doctor
aan de Universiteit van Amsterdam
op gezag van de Rector Magnificus
prof. dr. D.C. van den Boom
ten overstaan van een door het college voor promoties ingestelde commissie,
in het openbaar te verdedigen in de Aula van de Universiteit
op 21 april 2010 te 14:00 uur
door
Gerardus Cornelis Josephus Kuijs
geboren te Loon op Zand
Promotiecommissie

Promotor: Prof. dr. dr. h.c. M.M. van der Linden
Copromotor: Dr. E. Nijhof

Overige Leden: Prof. dr. J.C.H. Blom
Prof. dr. E.J. Fischer
Prof. dr. B.F. van Waarden

Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen
Inhoud

Woord vooraf 1

Deel 1: De vraagstelling 3
1.1 De ‘uitruil’ 3
1.2 Corporatisme als vorm van sociaal-economische sturing 8
1.3 ‘Agency’ en ‘Structuration’ 12
1.4 Regulering: de historische context 16
1.5 Geschiedschrijving over de periode 1944-‘45 38
1.7 Het einde van de liberale marktordening – doorbraak naar beter? 45
1.8 Afbakening: de Twentse textiel 1935-1945 50
1.9 De stip op de horizon: sociale zekerheid 54
1.10 Werkwijze 57

Deel 2: De zwanenzang van het laissez-faire 58
2.1 De kosten van de crisis 58
2.2 Industriestructuur en inkomens 81
2.3 Bestaansonzekerheid 112
2.4 Loonacties en fabrieksregime 149
2.5 De radicale rand 192
2.6 De sociale verzekering: halve herstructurering 226
2.7 De vakbeweging: revanche voor 1931-’32? 239
2.8 Conflictdreiging en conflictbeheersing 262
2.9 Oorlog, dat is reglementering 320

Deel 3: Corporaties op komst 372
3.1 De bezetting 372
3.2 Economische reglementering, zwevende koopkracht 404
3.3 ‘Het kloppen van de tijd’ 418
3.4 Corporatiekoorts 445
3.5 De arbeider als mens 484
3.6 Het uur der waarheid naakt 571
3.7 Conclusie: pacificatie, nog geen regulering 633

Sommaire 638
Bijlage 1: De Twents-Gelderse fabrikantenverenigingen 644
Bijlage 2: De Twents-Achterhoekse textielarbeidersorganisaties 647
Bijlage 3: De loonstatistiek in de Twentse textielindustrie 651
Bijlage 4: Textielfuncties in 1940 655

Lijst van tabellen 660
Lijst van grafieken 661
Lijst van afbeeldingen 662
Lijst van afkortingen 664

Geraadpleegde archieven 666
Interviews 669
Geraadpleegde literatuur 670
Personenregister 682
Zaakregister 688
Vertaling van niet-Nederlandse citaten 699
Woord vooraf

Het ontstaan van deze tekst heeft langer geduurd dan het tijdvak dat erin
wordt bestreken. Gelukkig voor het oordeel over mijn productiviteit moet
daaraan echter meteen worden toegevoegd, dat het werk aan dit onderzoek
de meeste tijd heeft stilgelegen. Het oorspronkelijke plan voor deze tekst
was eind jaren ’70 erop gericht deel te zijn van een door vier studenten
geschiedenis1 te schrijven ‘postdoctorale scriptie’ over
arbeidsverhoudingen in de Twentse textielindustrie in de periode 1931-
1950. Arbeidsverhoudingen, waarbij het accent nog sterk lag op de
loononderhandelingen en de relatie tussen vakbonden en ondernemers. In
de loop van de tijd werd duidelijk, dat de vraagstelling breder moest
worden getrokken dan alleen het verhaal van de onderhandelingstafel en
de achterbannen daaromheen. Met het verschuiven van dit perspectief
verschoven tegelijkertijd de verwachtingen. Het plan van de in onderling
overleg te schrijven tekst kwam onder druk te staan, en daarmee ook de
onderlinge verhoudingen. Het voorgenomen ‘Twente-boek’ zou niet meer
verschijnen.

Totdat in 2005 Nick Vos het initiatief nam een nieuwe start te maken. De
spijt over het vruchteloze liggen van het reeds verzamelde materiaal was
niet opgehouden te knagen. Het inzicht baande zich een weg, dat er op een
andere basis, met een andere probleemstelling en met een breder
bronnenbestand, perspectief was op succesvol onderzoek. Die andere
basis was die van een proefschrift dat voor eigen rekening moest worden
geschreven en dat met het onderzoek van fabrieksarchieven moest worden
uitgebreid. De probleemstelling was niet langer gericht op de
verhoudingen tussen vakbeweging en werkgeversorganisaties en hun
achterbannen in één bepaalde bedrijfstak. De vraag naar het relatieve
succes van de ene vakorganisatie boven de andere – succes in termen van
resultaten aan de onderhandelingstafel én van aantrekkingskracht op de
achterban – zou in het beste geval tot inzicht leiden van louter tactische
aard. Hij zou weinig verklaren, en dat weinige nog via een omweg, over
de nieuwe verhoudingen van na 1945, waarin een deel van het surplus uit
de productie voortaan via de staat zou worden herverdeeld als een manier
om gevaarlijke sociale crises te voorkomen. Aan die verklaring bij te
dragen is mijn doel.

Over de beperkingen, die aan onderzoek van zo tomeloze ambitie moeten
worden gesteld, kom ik in de Vraagstelling te spreken. Hier moet worden

1 N.C.C. Vos, J.L.M. Vos, E. Theloosen en mijzelf.
1
vermeld, dat achter het werk van deze omvang natuurlijk een grote groep
mensen staat aan wie ik dank verschuldigd ben. In de eerste plaats
degenen die aan de eerste fase hun bijdrage hebben geleverd: Jozef Vos en
Eric Theloosen. Zij zullen nog slechts de vasthoudendheid herkennen in
de aanpak van toen. Dan Nick Vos, wie het in onze onderlinge
werkverdeling te beurt is gevallen de periode na mei 1945 uit te werken,
en die voor mij een dankbaar klankbord is geweest. En al heb ik hem
indertijd maar enkele keren gesproken, Ben Sijes is voor mij altijd een
voorbeeld geweest van hoe je historisch onderzoek moet doen en van hoe
je in het detail de structuur kunt laten zien. Zijn sporen zijn in heel mijn
tekst terug te vinden. Vervolgens dank ik de beide promotoren, Marcel
van der Linden en Erik Nijhof voor hun opmerkingen en hun
betrokkenheid, en de talrijke mensen die in de lange aanloop naar deze
tekst hebben geholpen met advies, met herinneringen of opgediept
historisch materiaal of – onschatbaar bij uitgebreid archiefonderzoek –
simpelweg met onderdak. Dank aan: Bert en Jel van Dijk, Ada van
Spijker, Bart Schimmel, Wim en Leonie Zweekhorst voor het onderdak,
dhr. H. van Eck, dhr. M. van der Heijden, dhr. A. van Hessen, dhr. B.J.
van Spaendonck en mevr. B. van Vucht Tijssen voor hun persoonlijke
herinneringen, de geïnterviewden van soms meer dan dertig jaar geleden
voor hun medewerking, en tenslotte de talrijke professionele krachten in
archieven, documentatieafdelingen en het museum Twentse Welle voor
hun doeltreffende ondersteuning. Mijn dank gaat ook uit naar dhr. D. van
den Wall Bake, die heeft gezorgd dat ik toegang kreeg tot het Berenschot-
archief. Bijzondere vermelding verdienen mijn broer Jan Kuys en Arie
van der Marel, die mij in het laatste deel van het traject met raad en daad
terzijde hebben gestaan.

En wie heeft me er steeds aan herinnerd dat er ook buiten het
onderzoekswerk een leven is: mijn vrouw Dinie. Daarvoor mijn grote
dank, want het wijst op het betrekkelijke van dit onderzoek tegenover de
zaken die er echt toe doen. Maar ondanks alles wat ervoor ingeleverd is,
moet óók gezegd: wie van Dinie de ruimte krijgt om zijn punt te maken,
diens ‘punt’ moet dan toch wel ergens de moeite waard zijn.

2
Deel 1: De vraagstelling

1.1 De ‘uitruil’
Eén van de centrale stellingen van de reguleringsschool van Michel
Aglietta en de zijnen is die van het ‘fordistisch compromis’. Hiermee
wordt bedoeld de overeenstemming tussen werkgevers en vakorganisaties
sinds de tweede helft van de jaren 1940, overeenstemming die het
mogelijk maakte nieuwe productiemethoden in de fabrieken te
introduceren zolang maar de opbrengsten daarvan mede aan de
arbeidsvoorwaarden of de sociale zekerheid ten goede kwamen.2 Het
fordistisch compromis heeft als onderzoeksthema vooral in België veld
gewonnen, maar is een nogal vaag concept gebleven doordat nooit is
ingevuld wat voor de betrokken partijen het concrete nut van zo’n ‘uitruil’
van strategische posities zou zijn geweest.3 In Nederland heeft het
onderwerp van het fordisme hier en daar sporen in de literatuur
nagelaten4, maar – misschien eveneens vanwege de vaagheid van het
concept – niet geleid tot synthetiserend historisch onderzoek. Daaronder
versta ik onderzoek op grond van historische bronnen dat begint bij de
manier van produceren in de fabrieken en van daaruit verbanden legt,
althans zoekt, met de arbeidsverhoudingen in de bedrijfstak, en (het begin
van) sociale politiek op landelijk niveau.

Aglietta neemt als beginpunt voor zijn betoog de Amerikaanse Taft-
Hartley Act van 1947, die een einde maakte aan de invloed die de
vakorganisaties sinds de New Deal binnen de fabrieken hadden
opgebouwd. De Taft-Hartley Act verschoof het zwaartepunt van de
arbeidsverhoudingen naar de onderhandelingstafel van de sociaal-
economische instellingen. Op die manier kwamen de vakorganisaties
buiten de bedrijven te staan en verloren zij de invloed op de manier

2 Michel Aglietta, Régulation et crises du capitalisme. L’Expérience des États-Unis, Parijs 1976, blz.
96-101. Niet Aglietta zelf spreekt van een ‘fordistisch compromis’. De term is de korte aanduiding
van Robert Boyers ‘labor-capital compromise’ dat zou hebben geleid tot de expansie van de
consumptiegoederensector. Robert Boyer, The Regulation School. A Critical Introduction, New York
1990, blz. ix-x.
3 Vanessa Rottiers, De verspreiding van het fordisme in de Belgische textielindustrie van 1950 tot
1970. Case study aan de hand van het textielbedrijf DACCA, thesis Leuven 2003; Conny Devolder,
Het fordistisch compromis opnieuw bekeken. De houding van de christelijke metaalcentrale tegenover
arbeidsorganisatie (1945-1985), paper Gent 2004, blz. 1.
4 Bedrijfsgroep Amsterdam, Het Fordsiesteem, of: de lopende band aan de macht, Amsterdam 1974;
Nicolette van Gestel, Vernieuwing van bestuur als element van een nieuwe regulering. De
reguleringsbenadering van Michel Aglietta e.a., in: N.J.M. Nelissen, A.J.A. Godfroij, P.J.M. de
Goede (red.), Vernieuwing van bestuur. Inspirerende visies, Bussum 1996, blz. 111-128.
3