de relatie tussen de prinzhorncollectie en het werk van alfred kubin en max ernst

122 Pages·2013·5.03 MB·English

by  Jasper De Clerck

Academiejaar 2012-2013

DE RELATIE TUSSEN DE PRINZHORNCOLLECTIE EN
HET WERK VAN ALFRED KUBIN EN MAX ERNST
EEN COMPARATIEVE STUDIE NAAR INHOUDELIJKE VERBANDEN

Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte,
Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen,
voor het verkrijgen van de graad van Master,
door Jasper De Clerck (00904175).
Promotor: prof. dr. Geerardyn, F

Inhoudsopgave

I. Voorwoord 3
II. Inleiding 5
II.1. Voorstelling van het onderwerp 5
II.2. Status quaestionis 10
II.3. Onderzoeksvraag en methodologie 14
III. Max Ernst 17
III.1. Histoire d’une Histoire Naturelle 17
III.2. Leonardo Da Vinci 20
III.3. Zes driften 24
III.4. Max Ernst en de tendensen uit de psychopathologische kunst 33
III.5. La Mise Sous Whisky Marin 38
III.6. Tien schizofrene meesters 41
III.7. De natuur van de schizofrene configuratie 54
III.8. Besluit 60
IV. Alfred Kubin 63
IV.1. Alfred Kubins esthetiek 66
IV.2. Die Kunst der Irren 69
IV.3. Besluit 80
V. Algemeen besluit 83
VI. Bibliografie 87
VII. Afbeeldingen 91

1
2
I. Voorwoord

Ik kwam voor het eerst met outsiderkunst en met de Prinzhorncollectie in contact tijdens de
colleges Psychoanalyse en Kunst van professor Geerardyn in het academiejaar 2010-2011.
Het onderwerp interesseerde mij onmiddellijk en ik wou er dan ook iets mee doen. Toen ik
gedurende het eerste semester van dit academiejaar in Heidelberg verbleef en daar verschil-
lende tentoonstellingen in de Sammlung Prinzhorn had gezien, leerde ik de collectie beter
kennen en begon ik na te denken over mogelijke thesisonderzoeken. Bij aanvang dacht ik nog
aan een onderzoek over outsiderkunst algemeen maar door de uitgebreidheid van de collectie
in Heidelberg en de diepgang in Prinzhorns theorieën leek het mij interessant om mijn focus
hier te leggen. Op dat moment liet ik de term outsiderkunst vallen omdat deze niet toepasse-
lijk is op de collectie. De term is breder dan enkel de psychotische kunst van patiënten die bij
Prinzhorn aan bod komt en is pas ontstaan vele jaren na het aanleggen van de collectie.1 Niet
veel later dacht ik ook aan de link met het surrealisme en begon hier verder naar te zoeken. Ik
koos Max Ernst als casestudy omdat het een kunstenaar is die mij altijd geïntrigeerd heeft
maar waarover ik nog relatief weinig wist. In mijn verdere zoektocht naar de relatie tussen
Prinzhorn en moderne kunst kwam ik Alfred Kubin tegen en koos hem als tweede casestudy.
Het leek mij interessant om beide kunstenaars in relatie tot deze collectie te vergelijken.

Ook wil ik hier even de tijd nemen om enkele mensen te bedanken voor de steun en hulp die
ik ontving tijdens het schrijven van deze studie. In eerste plaats wil ik mijn promotor Filip
Geerardyn bedanken om dit onderzoek mogelijk te maken. Na een lange zoektocht naar een
promotor die mijn onderwerp wou steunen, kwam ik uiteindelijk bij hem terecht. Hij was on-
middellijk enthousiast, toonde veel interesse in de kunstenaars waarrond ik wou werken en
kon mij dan ook steeds voorzien van interessante literatuur die ik niet altijd zelf gevonden zou
hebben. Zijn interesse in het onderwerp motiveerde mij dan ook extra om het onderste uit de
kan te halen. Verder wil ik zeker mijn vriendin, Ianthe bedanken voor de constante steun tij-
dens dit lange traject. Ze was er steeds voor mij en luisterde graag naar mijn ideeën en kaatste
interessante opmerkingen terug. Ook heeft ze verschillende passages nagelezen op formele en
inhoudelijke fouten. Ook mijn vrienden en familie verdienen hier een korte vermelding voor

1 Joan Crystal Pearlman. "Outsider Art." In Encyclopedia of Aesthetics, edited by Michael Kelly. Oxford Art
Online, http://www.oxfordartonline.com/subscriber/article/opr/t234/e0386 (Laatst geraadpleegd op 24 juli 2012).
3
de ondersteuning die ik van hun genoot. Tot slot wil ik zeker mijn moeder, Ilse specifiek be-
danken voor het volledig nalezen van deze thesis op fouten.
4
II. Inleiding

II. 1. Voorstelling van het onderwerp

In 1922 publiceerde Hans Prinzhorn(1886 – 1933)2 zijn Bildnerei der Geisteskranken, een
ongeëvenaarde publicatie op het vlak van de studie van psychotische kunst en kunstenaars.3
Het boek handelt over de creatieve drang bij geesteszieken en hoe men hieruit conclusies kan
trekken over het algemene creatief subject. Prinzhorn vertrekt hierbij van de bijzonder uitge-
breide collectie kunst van psychiatrische patiënten uit heel Europa(en zelfs Japan), die in het
psychiatrisch ziekenhuis van Heidelberg ontstond en zich nog steeds daar bevindt. Deze col-
lectie, die vandaag de dag de Prinzhorncollectie genoemd wordt, werd aangelegd tussen ruw-
weg 1890 en 1920 en bestaat uit een kleine 5000 kunstwerken van ongeveer 500 verschillende
kunstenaars. Het was de voormalige directeur van het ziekenhuis, Karl Wilmanns, die met het
oog op een wetenschappelijke publicatie, begon met het aanleggen van deze kunstverzame-
ling. In 1919 was het ook hij die Prinzhorn als onderzoeker voor deze publicatie aanwierf in
de psychiatrische kliniek. Prinzhorn was uiterst geschikt voor deze taak. In 1908 behaalde hij
zijn doctoraat in de kunstgeschiedenis. Later, tijdens zijn late twintiger jaren, ontstond de inte-
resse voor de psychiatrie en de geneeskunde en schoolde hij zich hier ook in.4
Door de combinatie van een kunsthistorische achtergrond in de visuele analyse van af-
beeldingen en een sterke interesse in, en grondige studie van geneeskunde en psychiatrie,
slaagde Prinzhorn er in om een onderzoek te publiceren dat de wetenschap omtrent het on-
derwerp van de psychopathologische kunst volledig veranderde. Hij nam afstand van de pa-
thologisch diagnosticerende aanpak, de leidende tendens in de weinige studies over psychoti-
sche kunst voor 1920 waarbij de kunst van patiënten gebruikt werd om te onderzoeken aan
welke aandoening de betrokken persoon leed en om psychologische vraagstukken weten-
schappelijk op te lossen.5 In plaats daarvan koos Prinzhorn voor een meer kunsthistorische
aanpak gebaseerd op een grote interesse in het grensgebied tussen psychopathologie en artis-
tieke creatie.6 Via de kunst van geesteszieken gaat hij op zoek naar de beginselen van expres-

2 John M. Macgregor, The discovery of the art of the insane (Princeton: Princeton university press, 1989), 194.
3 Hans Prinzhorn, Artistry of the mentally ill. A contribution to the psychology and psychopathology of configu-
ration. Vert. Eric Von Brockdorff ( New York: Springer verlag, 1972).
4 Macgregor, art of the insane, 194.
5Denk hierbij aan Fritz Mohr die een belangrijke studie over psychopathologische kunst als diagnosticerend
hulpmiddel publiceerde vlak voor Prinzhorn’s publicatie. De relevantie van zijn studie met betrekking tot
Prinzhorn wordt uitvoerig behandeld in: Macgregor, art of the insane, 189-193.
6 Macgregor, art of the insane, 195.
5
sieve, artistieke configuratie in het creatieve subject en postuleert hierbij een continuïteit in
alle vormen van de picturale expressie.7 Zijn boek is niet enkel bedoeld voor psychiaters,
maar het is ook gericht tot kunsthistorici of andere geïnteresseerden in het onderwerp.8
Desondanks de vele pogingen van Prinzhorn om de twee kanten van zijn opleiding in
zijn studie te verzoenen, is het uiteindelijk de kunsthistoricus die de bovenhand heeft.9 Dit
komt voornamelijk naar voor vanaf het tweede deel van de studie, waarin hij ook tien ‘schizo-
frene meesters’ voorstelt en hier onbewust toch een sterk esthetisch oordeel over velt.10 Ook
al schreef hij in de inleiding dat dit allerminst zijn bedoeling was.
Door de revolutionaire vernieuwingen op het vlak van psychopathologische kunst, de
makkelijke toegankelijkheid voor leken in de psychiatrie en de sterke en ruime selectie van
illustraties in Bildnerei der Geisteskranken is het niet verwonderlijk dat het boek zich op slag
enorm begon te verspreiden en Prinzhorn vlak na de publicatie reeds bekend was in een groot
deel van Europa. Het was de belangrijkste en meest grootschalige bijdrage aan de studie van
de expressieve configuratie bij geesteszieken. Vanuit verschillende hoeken kwam er interesse
voor dit merkwaardig onderzoek dat zich bezighield met een soort kunst die voor de meeste
mensen onbekend en bijzonder vreemd was. Velen van hen legden, net als Prinzhorn, spon-
taan de link met tekeningen van kinderen en met de zogenaamde ‘primitieve’ kunst.

Ook voor eigentijdse kunstenaars bracht deze publicatie bijzonder veel nieuwe inspiratie met
zich mee. Zelfs voor diegenen die geen Duits konden lezen, waren de afbeeldingen op zich-
zelf voldoende om interesse op te wekken voor deze onbekende vorm van artistieke creatie.
De publicatie verspreidde zich in vele verschillende artistieke milieus en liet sporen na in di-
verse kunststromingen, maar het is vooral voor het late expressionisme en het toekomstige
surrealisme dat dit boek een belangrijke rol speelde.
Prinzhorn was bijzonder geïnteresseerd in het expressionisme en legde in zijn publica-
tie zelf ook de link tussen de collectie psychopathologische kunst en deze eigentijdse kunst-
stroming.11 Hierbij haalt hij de emotionele, expressieve houding ten opzichte van de kunst, die
gepaard gaat met een verwerping van de buitenwereld, aan als gemeenschappelijk aspect.12 In
deze context is vooral de tot het expressionisme gerekende kunstenaarsbeweging Der Blaue

7 Macgregor, art of the insane, 195-196.
8 Macgregor, art of the insane, 196.
9 Macgregor, art of the insane,196.
10 Macgregor, art of the insane,197-198.
11 Prinzhorn, Artistry, 263-270.
12 Hall Foster, “Blinded Insights: On the Modernist Reception of the Art of the Mentally Ill,” October, 97 (zomer
2001), 7.
6