De regeeringe van Amsterdam, soo in 't civiel als crimineel en militaire (1653-1672)

1195 Pages·2009·5.35 MB·Dutch

De regeeringe van Amsterdam, soo in 't civiel als crimineel en militaire
(1653-1672)
Hans Bontemantel
editie G.W. Kernkamp
bron
HansBontemantel,DeregeeringevanAmsterdam,sooin'tcivielalscrimineelenmilitaire
(1653-1672)(ed.G.W.Kernkamp).MartinusNijhoff,DenHaag1897(2delen)
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/bont014rege01_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
I
[Deel I]
Inleiding.
HansBontemantel,DeregeeringevanAmsterdam,sooin'tcivielalscrimineelenmilitaire(1653-1672)
III
Hoofdstuk I. Het leven van Hans Bontemantel.
VermoedelijkepogingvanBontemantelomtebewijzen,dathijvanadellijkeafkomst
is.ZijngrootvaderGerritJansz.vanDelft,eenderoudegeuzen,bekleedt
verschillenderegeerings-ambten.Zijneouders.Bontemanteldoetalskoopmaneen
reisnaarZweden.Zijnhuwelijk.Naderemededeelingenomtrentzijnefamilieenden
stand,waarinhijleefde.Zijneloopbaanalsregent.Zijneonderdanigheidaande
familiesvanPurmerlandenPolsbroek.Zijnehoudingtegenoverregeeringskuiperijen.
Eenenkelemaalvoerthijoppositie.IseengetrouwaanhangervandeWitt.
Bontemantelin1672.Biedtaanuittetrekkenmetdeschutterij.BezoektdeIJsellinie.
Wordtcommissarisvoordeuitleggers.Neemthetschoutambtwaar.Isgestrengtegen
deoproerigeburgerij.WordtdoorWillemIIIontslagen.
Bontemantelalsverzamelaarvanaanteekeningen.Zijnebelezenheidinjuridische
enhistorischewerken.LaatzijnekinderendoopenbijdeRemonstranten.Waarom
hijeerstlaterlidvandeRemonstrantschegemeentewerd.Zijnehoudinginhetproces
dergebroedersKoerbagh,tegenovereenkwaker,enbijhetopsporenvandrukkerijen
vanSociniaanschewerken.WaaromhijTulpenSpieghelniettegelijkals
burgemeesterenwilhebben.Zijneclementiealsrechter.
AanzienlijkeAmsterdamschefamiliesuitdezeventiendeeeuwhaddenereenzwak
op,hareafkomstvanoudenadeltekunnenaantoonen.Zijvondenvaardige
stamboommakers,diedezenwenschvervulden:defamilieOetjeswerdeendescendent
vandenedelenhuizeWaveren,defamiliedeVlaminckwerdvastgekoppeldaanden
oudenstamderHollandscheedelenvanOudshoorn,de
HansBontemantel,DeregeeringevanAmsterdam,sooin'tcivielalscrimineelenmilitaire(1653-1672)
IV
familieBarchman-WuytiersaaneenadellijkBrabantschgeslacht1).
IkhoopHansBontemantelgeenonrechttedoen,wanneerikookhemverdenk
nietgeheelvrijvandezeneigingtezijngeweest.Maarhijzelfdraagterdeschuld
van.Ineenzijnermanuscripten2)vondikeenafschriftvandeovereenkomstoverhet
geleide-enbakengeld,datdepoortersvanAmsterdamvoorhunneschepenen
goederenopdeScheldezoudenhebbentebetalen3).Tothen,diein1396ditverdrag
metAmsterdamsloten,behoortook:GodevaertvanderDellef4),ridder.Debeide
malen,datdienaaminhetstukvoorkomt,heeftBontemantelhemonderschrapt,en
aandenvoetvanhetafschriftnoteerthij:‘Indehandvestenvandennaemvander
Delffzalmendiemeervinden.’Wieeenigszinsmetzijngebrekkigenstijlvertrouwd
is,maghieruitafleiden,dathijwilzeggen:‘indehandvesten,waarindenaamvan
derDelffvoorkomt,zalmendienvanGodevaertvanderDelffmeeraantreffen’,en
hetisookzeergoedmogelijk,dathijalleenmaarbedoelt:‘indehandvestenvindt
mendezennaammeer.’
Ikkanmaaréénredenbedenken,waaromBontemantelsaandachtdoordezennaam
zoozeergetrokkenwerd,enweldeze,datzijngrootvadervanmoederszijdeGerrit
Jansz.Delff,DelftofvanDelftheette.Hieropheefthijdanmisschiendestoute
veronderstellinggebouwd,datridderGodevaertaanhethoofdvanzijnstamboom
behoordeteprijken!
Indezevluchtzalikhemnietvolgenenmijtevredenstellenzijnegenealogiete
latenbeginnenmetzijngrootvadervanmoederszijde,GerritJansz.vanDelft,die
wel
1) ZiedeartikelenvandenheerA.deRoeverNz.overdegeslachtenBarchman-Wuytiersen
deVlamingvanOudshoorn,inAmsterd.Jaarboekje1890p.121sqq.en1891p.105sqq.
2) Bontemantel,Civ.enJudic.Aant.I,p.521.
3) Noordkerk'sHandvestenI,p.68.
4) AlduswordtdenaamgespeldinBontemantelsafschrift.BijNoordkerkluidthijGodevaert
vanderDylsz.,bijScheltema(InventarisAmsterd.Archief,Eerstedeelp.27)Godevaerd
vanDylf.
HansBontemantel,DeregeeringevanAmsterdam,sooin'tcivielalscrimineelenmilitaire(1653-1672)
V
iswaardenridderslagnietheeftontvangen,maarzichopeenandereonderscheiding
mochtberoemen:dievantebehoorentotde‘oudegeuzen’.
Inhistorischegeschriftenwordthijvoorheteerstgenoemdalseender
Amsterdamscheschutters,diein1566JanArendszoonmeteenschuituitWaterland
afhaalden,voordetweedeopenbare.preek,buitendeHaarlemmer-poort1).Dathij
zichookbijdeonlustenvanhetjaar1567nietonbetuigdzalhebbengelaten,durfik
welgissen,alwordthetnergensvermeld.Hijwoondealthansindenechten
geuzenhoek,bijdeHaarlemmerpoort2),inhet‘quartier,(dat)teroorsaeckedataldaer
vanoudtsendevoordetroublendeserlandenveelluyden,dyenyetheelpauswaren
gesint,plegentewonen,hetEmbderofteCondeesHoeckgenplachgenaemtte
worden3)’,enhijbehoordetotdeveleAmsterdammers,diein1567en1568uitweken,
endie,doordenbloedraadingedaagd,maarnietverschenen,vooreeuwigverbannen
werden,metverbeurd-verklaringhunnergoederen4).GerritJansz.vanDelftnam
waarschijnlijkinApril1568devlucht5),tegelijkmetzijnbroerenzijnzwager6).
Waarheenhijdewijk
1) Brandt,HistoriederReformatieI,p.325en326.(UitdegedenkschriftenvanReael).
2) Inhethuis,‘genaemptdeguldenharinckton’,blijkens‘Annotatiënvandengoeden,toebehoort
hebbendedenbinnenbescrevenpersonen,vuytsaeckenvandenvoorledentroublenzoe
geëxecuteertalsgeproclameertendegebannen’,Inventarisvan1568,fol.20vo(Amsterd.
archief).Naardennaamvanhethuisteoordeelen,washijdusharingkoopman.Datechter
hetberoepnietaltijduitdennaamvanhethuiskanwordenopgemaakt,blijkthierna,uitnoot
3vanpag.XI.
3) MemoriënenAdviezenvanCorn.Pietersz.Hooft(Hist.Gen.WerkenN.S.No.16)p.17.
Overdeverklaringvandennaam‘EmbderofteCondeesHoeckgen’zieWagenaar,
Amsterdam,I,p.381.
4) Wagenaar,Amsterdam,I,p.310en311.
5) Ikleidditafuithetfeit,datinde‘Annotatiënvandengoeden’enz.zijnnaamnietvoorkomt
indeneersteninventaris,van1567,maarwelindentweeden,van1568.Overdeuitwijking
inApril1568zieTerGouw,GeschiedenisvanAmsterdam,VI,p.212en213.
6) Zijnbroer,PieterJansz.(van)Delft,wordtals‘fugitief’genoemdopfol.5vovandeninventaris
van1568.VoorzijnzwagerhoudikEgbertPietersz.,diealskapiteinVinckeenrolspeelde
bijdeonlustenin1567.Uitde‘Copievaneenquoyervandeverhuyringhevanseeckere
confisqueerdehuyssenbinnenderstedevanAmstelredamme,1569,’fol.2(Amsterd.Archief)
blijkt,datGerritJansz.vanDelftgetrouwdwasmet‘AichtePietersdr.’Dr.Breen,diezoo
vriendelijkwasopmijnverzoekdezeplaatsvoormijafteschrijven,meendeuithetverband
temogenafleiden,datdezeAagjePietersdr.waarschijnlijkeenzusterwasvandentezelfder
plaatsegenoemdenEgbertPietersz.,aliaskapiteinVinck.Ikgeloofditteeerder,daarde
zoonvankapiteinVinck,PieterEgbertsz.Vinck,alsgetuigestaatbijdendoopvanHans
Bontemantel,denzoonvandedochtervanGerritJansz.vanDelft.(DoopboekOudekerk
teAmsterdam,24Januari1613.)
HansBontemantel,DeregeeringevanAmsterdam,sooin'tcivielalscrimineelenmilitaire(1653-1672)
VI
nam,ismijnietgebleken.DemeesteAmsterdammersgingeneerstnaarEmbden;
vandaartrokkenvelennaardeOostzee-steden1).
Tienjarenlangmoesthij,zooalnietbuitenHolland,dantochbuitenAmsterdam
blijven2).Eerstbijdesatisfactievan8Februari1578werdendepoortenvoorde
ballingengeopend,ennoggeenveertiendagenverliepener,ofvelenkeerdennaar
hunneoudewoonplaatsterug3).OokGerritJansz.Delftheeftdevreugdevandat
weerziengekend.Alspoedighoorenwijvanhemalseendermannen,diedennieuwen
staatvanzakeninAmsterdamhebbengegrondvest.ToendeGereformeerden,op
den24stenMei,‘naedewedercompsteuthetballynckschap’,
1) TerGouw,Amsterdam,VI,p.202-204.
2) Commelin,Amsterdam,II,p.580noemtGerritJansz.Delftalsregentvanhetdolhuisin
1574en1578;Wagenaar,Amsterdam,II,p.311laathemookin1574regentvanditgesticht
worden;TerGouw,Amsterdam,VII,p.426,noemthemalsregentvan1574-1578.Hetis
echteronmogelijk,datGerritJansz.Delftin1574teAmsterdamwas.Deballingenzijndaar
nietteruggekeerdvóór1578:zelfsdeamnestievauRequesensgoldvoorhenniet,wantde
Amsterdamscheregeeringhadvandienlandvoogdverkregen,datdeuitgewekenenniet
binnenharestadmochtenterugkomen,voordatHollandweergeheelonderworpenzouzijn.
(TerGouw,Amsterdam,VII,p.125en126.)Uiteenactevaninkoopvaneenkrankzinnige,
van16Mei1578,mijmedegedeelddoorMr.Veder,bleekmij,dattoeno.a.regentwas
GerritJansz.Coesvelt,dienietvoorkomtopderegentenlijstbijCommelin,Wagenaaren
TerGouw.MisschienisGerretJansz.DelftmetdezenGerretJansz,Coesveltverward.
3) TerGouw,VII,p.307.
HansBontemantel,DeregeeringevanAmsterdam,sooin'tcivielalscrimineelenmilitaire(1653-1672)
VII
eenkerkeraadkozen,werdhijtotouderlingbenoemd1);nahetgeuswordenvande
stadnamhijzittingalsraadenschepen,enbehoorde,alsvertegenwoordigervande
handboogschutterij,totdeafgevaardigden,die,opverzoekvandenPrinsvanOranje,
naarAntwerpenwerdengezondenomde‘alteratie’bijhemterechtvaardigentegen
deklachten,doordeafgezetteregentendaaroveringediend2).
Blijktuitditallesreeds,datGerritJansz.DelftinAmsterdameenmanvanaanzien
wasgeworden,ookanderedanstadsbelangenwerdenweldraaanzijnezorg
toevertrouwd.In1580komthijvooronderdegedeputeerdenvanAmsterdamter
dagvaart3)enbekleeddehijdenpostvanontvangervanHolland4),ennoginhetzelfde
jaarwerdhijtotthesaurier-ofcommies-generaalvandatgewestbenoemd5).Daardoor
zalhijzijnewoonplaatswel
1) TerGouw,VII,p.351en352.
2) TerGouw,VII,p.385en412.
3) InResol.Holl.23Januari1580issprakevaneencommissievoorfinancieeleaangelegenheden,
waarino.a.zittingzullenhebben‘GerritJansz.vanDelfofanderegedeputeerdenvan
Amsterdam.’
4) Resol.Holl.7April1580.
5) Resol.Holl.28Januari,2en17Mei,23Juni,13,21,27en29Juli,en24Aug.1580.Den
28stenJanuariwerdbeslotenopdeaanstaandevergaderingrapportuittebrengen,ofhetniet
noodigzalzijneenthesaurier-generaalte‘ordonneeren,sonderontfangvanpenningen’(een
outvanger-generaalwaseral)‘diestaatsoudeopmakenvanalleinkomstenenachterwezen
vandenlande,soowelinhetonderhoudvandeknegten,vandeoorlogscheepenalsmunitiën
vanoorlog,endeDirkdeByedaertoenietsoudemogenwordengëemployeert.’Den17den
Meiwerddeconcept-instructievoorhetambtvanthesaurier-generaalaandesteden
toegezondeneneennominatieopgemaakt,bestaandeuitJanPauli,GerritJansz.Delffen
ReyniervanNeck.Den27stenJuliwerddeinstructieencommissievoorGerritJansz.Delff
gearresteerd,maartweedagenlaterverklaarden‘dievanhetNoorder-quartier,datsijgeen
Thesaurierinhaerquartiernodigh(hadden),endaerom(is)desaeckevandenThesaurier
uytgesteltvoordesetijdt.’Den24stenAugustuswerddeinstructiedefinitiefgearresteerden
legdeGerritJansz.Delffdeneeddaaropaf.-Menkandezeinstructievindenaanhetslot
vanBontemantelsCiv.enJudic.Aant.I.Dethesaurierwasverplicht‘daegelijxin'tcollegie
vandeStatenendehaeregedeputeerden,alseenlidtmaedtvandien,tecompareren;’hijwerd
benoemdopeenjaarweddevanƒ1800,dochmoestminstensdrieklerken,opzijnekosten,
aannemen,enontvingvergoedingvoordereiskosten,zoovanhemalsvanzijneklerken.
HansBontemantel,DeregeeringevanAmsterdam,sooin'tcivielalscrimineelenmilitaire(1653-1672)
VIII
uitAmsterdamhebbenmoetenverleggennaardenHaag,waardestijdsde
Statenvergaderingnogwelnietaltijd,maartochmeestal,bijeenkwam.Eerstin1582
-waarschijnlijknaden14denMaart,toenhijinzijnambtgecontinueerdwerd1)-
verklaardehijuitdrukkelijknietvanmeeningtezijnwederominAmsterdamte
komenwonen,zoodateersttoeneenanderinzijneplaatstotlidvandevroedschap
werdbenoemd2).Alsthesaurierbleefhijsomspersoonlijkborgvoordegelden,die
hijtot'slandsdienstmoestopnemen-eenomstandigheid,waaruitmenzoumogen
afleiden,dathijbemiddeldwas3),en
1) Resol.Holl.14Maart1582.
2) Tweededeel,p.71.-Overal,waarnaar‘Eerste’of‘Tweededeel’wordtverwezen,ismijne
Bontemantel-uitgavebedoeld.
3) InCiv.enMil.Reg.II,p.616schrijftBontemantel:‘DitisgeweestdienGerretJansz.Delft,
dietotAmsterdamaenBurgemeesterRynierCantsichverborgdevoor3000pondencruyt,
gecofttotuytwinningevandenhuysevanStaveren,ennaderhantvoormerckelijckersomme,
die(hij)vaneenigecoopliedenlichte,totstillingedermuytineerendesoldaten,leggende
onderhetcommandevanprinsWillemaendenRhijn,metwelckgelt(hij)personelijck
derwaerstrock.’OverheteerstevindtmennaderuitkomstinResol.Holl.1Mei1581,waar
menleest:‘AlsoodenThesaurierGerritJansz.Delffhemheeftverbondenvoordebetaalinge
vandrieduisendpondenkruits,alsbijArentJansz.KoesveltvanweegendeStaatengekogt
salworden,totoverwinningevandenhuisevanStaveren,vanReynierCant,burgemeester
derstadAmsterdam,omdenselvenCantteversorgendebetaalingevandien,opalsulke
daagenentermijnen,alsmetdenselvenCantdiesaangaandesalmogenwerdengehandelten
geaccordeert,soois'tdatdeStaatenvoornoemtbeloofthebbenenbeloovenbydeesen,dat
denselvenThesaurierterespiratievandentijtvandebetaalingedaartoeordonnantiesal
verleenenmoogen,hetzijuytdeinkomstenvandeconvoyen,degemeenemiddelenofte
anderecontributiën,daaruitdegereetstemiddelenvanbetaalingebevondensullenmogen
worden.’ReynierCantschijntinkrijgsbehoeftengehandeldtehebben:inResol.Holl.2Mei
1581leestmenook,dateenhoeveelheidkruitenkogelsvanhemzalwordengekocht.Over
denaanvalophetslotvanStaverenvgl.Bor(ed.1621)BoekXVIfol.17voen18.-Delaatste
mededeelingvanBontemantel,datGerritJansz.Delft‘naederhant’,dusna1581zich
persoonlijkborgsteldevooreensomgelds,diehijgebrachtzouhebbenaanPrinsWillem,
diemettroepenaandenRijnlag,kanonmogelijkjuistzijn.Alleenin1572heeftPrinsWillem
mettroepenaandenRijngelegen;GerritJansz.Delftwastoennoggeenthesaurier,maarin
ballingschap.Hetismogelijk,datBontemantelzichvergistindevolgordedergebeurtenissen,
endatzijngrootvadereenderballingenwas,diedenPrinsfinantieelehulpverleenden.In
dedoordenheervanSomerenuitgegevencorrespondentievanOranjeenWesenbekein
1570vondikgeengewagvanhemgemaakt.
HansBontemantel,DeregeeringevanAmsterdam,sooin'tcivielalscrimineelenmilitaire(1653-1672)
IX
waaruittevensweereensblijkthoeveelmoeitehetindientijdkosttehetgeldvoor
deverdedigingvanhetlandbijeentekrijgen1).
Op17Februari1584beslotendeStatenvanHollandGerritJansz.DelfttotMei
d.a.v.tecontinueeren;indentusschentijdzouordegesteldwordenophetbeleidvan
degemeenemiddelentothetvoerenvandenoorlog,zoodatna1Meigeenthesaurier
meernoodigzouzijn,maaralleenregistervanhetachterwezenbehoefdeteworden
gehouden.Nogdenzelfdendagverklaardehij,zondertractementtotdengenoemden
datumzijnambttewillenbekleeden,‘soowanneersijneeyghenaffairessulcks
(souden)mogenlijden’,ennam‘eeneerlijckaffscheydtvandeHeerenStaten’,die
heminhunnezittingvandenvolgendendaguitnoodigdenzijnejaarweddeteblijven
genietentotopdeneerstenMei2).
Overzijnverderenlevensloopismijnietsbekend.OokBontemantelschijntdaar
weinigvangewetentehebben.Onderzijnepapierenvondikalthanseenbrief,door
FransBanningCocqaanzijn‘cousin’HansBontemantelgeschreven,waaruitblijkt,
datdeeerstezich,opverzoekvanzijn‘cousin’,moeitehadgegevendeinstructie
vanGerritJansz.Delftalsthesauriertebekomen,enwaarinhijhemverderbericht:
‘Ickenkanmedenietbevinden,datdesenGerritJansenDelff,vóóroftenaehet
quiterenvansijnthesaurierschap,inSeelandteenighamptsoudehebbenbedient,
maerverstae,medeuyteenparticulier,dathijdaernaeeenstillevensoudehebben
geleytalhierinDenHaghe,sondersicheldersmedet'bemoeyen,'twelckmede
daeruytstaett'presumeren,omdathij
1) Vgl.P.L.Muller,StaatVer.Nederl.p.273.
2) Resol.Holl.17en18Februari1584.
HansBontemantel,DeregeeringevanAmsterdam,sooin'tcivielalscrimineelenmilitaire(1653-1672)
X
alhierinSt.Jacobskerckleghtbegravenophetkoor.Opsijngraft(sooickwerdt
bericht)soudesijnequaliteytenmedemetletterenuytgehoudenstaen,dieickbij
gelegentheytsalgaenuytschrijvenendeUE.toeschicken’1).
DatikoverGerritJansz.Delftalleshebmedegedeeld,atmijvanhembekendwerd,
mogezijneverklaringvindenindeomstandigheid,dathijdeeenigevanBontemantels
voorvaderenis,dieinonzegeschiedenisalthanseenrolvanzekerebeteekenisheeft
gespeeld.Daaraanzalhetdanookweltoeteschrijvenzijn,datHansBontemantel
inzijnegeschriftenhierendaargewagvanhemmaakt,enzichmoeiteheeftgegeven
-blijkensdenbriefvanBanningCocq-ommeervanhemtevernemen,danhijreeds
wist.Overzijnefamilievanvaderszijdebewaarthijeendiepstilzwijgen,eninhet
algemeendeelt
1) MissivevanFransBanninckCocqaanHansBontemantel,denHaag,5/15December1647.
(Bontemantel,Aant.v.versch.zakenII,bundel5‘Brievenvannotabelepersonen’.)Ikheb
geenmoeitegedaannaarhetopschriftvandezengrafsteen,datmisschiennogenkelemij
onbekendebizonderhedenbevatte,tezoeken,daarhetnietvoorkomtinhetboekjevanMr.
P.vandenBrandeler,DeGrooteofSt.Jacobskerkte'sGravenhage,waarinmedegedeeld
wordtwelkegrafschriftenin1893nogaanwezigwaren.Deoverigezerken-dusdeeltde
auteuropp.45mede-zijntijdensdeomwentelinginhetlaatstdervorigeeeuwverminkt
eninhetbegindezereeuwzoodanigdoorelkandergelegd,datzijnietmeeralsbetrouwbare
gidsenkunnendienen.Tenslottezijhiernogmedegedeelddatmij,uitdegenealogievan
hetgeslachtDelff,inhetmaandbladDeNederl.Leeuw,9dejaargang,p.67en68,niet
geblekenisvaneenigeverwantschaptusschenGerritJanz.Delffendeschildersfamilievan
diennaam.Indegenealogie,voorkomendeinhetartikelvanJhr.B.W.F.vanRiemsdijk,
getiteld‘DeportrettenvanJacobWillemz.Delfenzijnedriezonen’(OudHollandXIIp.
237)wordtvermelddatdezustervandenportretschilderJacobWillemz.Delfgetrouwdwas
metJanHermansz.vanRuyven.DaarookBontemanteleennichtvanRuyvenhad,kanhier
deschakelliggentusschendefamilievanBontemantelendievandegenoemdeschilders.
HansBontemantel,DeregeeringevanAmsterdam,sooin'tcivielalscrimineelenmilitaire(1653-1672)