de onttovering van de waanzin

179 Pages·2010·21.94 MB·Dutch

by  Studio Dumbar

DE ONTTOVERING
Marius Engelbrecht (1961) studeerde geschiedenis in Leiden en deed
onderzoek aan de universiteit van Twente in geschiedenis van psychologie
en psychiatrie. Uit dat onderzoek is dit boek voortgekomen. Daarnaast was
hij onder andere docent drama en regisseur en volgde een opleiding in
VAN DE WAANZIN
hypnotherapie. Tegenwoordig heeft hij een praktijk in hypnotherapie,
persoonlijke ontwikkeling en stemexpressie.
Wetenschap, het bovennatuurlijke en de
opkomst van een psychologisch mensbeeld
Marius Engelbrecht

1 2
ME_BOEK_Onttovering_DEFopmaak2.indd 1-2 23-11-10 16:13
3 4
ME_BOEK_Onttovering_DEFopmaak2.indd 3-4 23-11-10 16:13
DE ONTTOVERING VAN DE WAANZIN
DE ONTTOVERING
VAN DE WAANZIN
Wetenschap, het bovennatuurlijke en de
opkomst van een psychologisch mensbeeld
Marius Engelbrecht

Den Haag 2010
ME_BOEK_Onttovering_DEFopmaak2.indd 5-1 23-11-10 16:13
INHOUDSOPGAVE
1 INLEIDING 7
Engeland en ‘the world turned upside down’ 10
Zelfhulpboeken 12
Waanzin interpreteren 15
De opkomst van een ‘wetenschappelijke’ menskunde 19
De onttovering 22
Over de aanpak 26
2 DE ArcHITEcTUUr VAN GEDAcHTEN 30
Foucaults Geschiedenis van de waanzin 30
Magie als denkvorm 35
Primaire en secundaire processen 42
Freud en Piaget: hoezo? 47
De wereld volgens het kleine kind 48
Structuur of inhoud? 55
Mentale uitrusting 60
3 WAANzIN EN HET bOVENNATUUrLIjkE: DE VrOEGE DEbATTEN 64
Drie diagnoses 65
Bezetenheid en hekserij 69
Hekserij of melancholie 71
De duivel en de verbeelding 75
Het heksendebat in Engeland 80
4 DIAGNOSES IN AcTIE 89
©
2010 Marius Engelbrecht Mary Glover’s betreurenswaardige toestand 89
De duiveluitbanning 92
Vormgeving: Zeevonk grafisch ontwerp, Den Haag Bradwell versus Jorden 102
Illustraties: Robert Fludd, the Macrocosm and the Microscosm Een familiedrama 111
(uit: Utriusque cosmi maioris, 1617/1619)
5 HET ONTTOVErEN VAN DE SPIEGEL 119
William Harvey, de bloedsomloop gedemonstreerd
(uit: De motu cordis et sanguinis, 1628)
Foto auteur: Katharina Pöhlmann Van geest doortrokken vlees 120
Printstudio Statenkwartier, Den Haag De terra incognita 123
De herordening van het denken 126
www.mariusengelbrecht.nl ‘Method in madness’ 129
Mechanicisme tegenover magie 135
De ontdekking van de bloedsomloop 139
NUR 694 Cultuur- en mentaliteitsgeschiedenis De zon van de microkosmos 146
ISBN 978-90-9025879-9 Naar een lichaam zonder geest 147
ME_BOEK_Onttovering_DEFopmaak2.indd 2-3 23-11-10 16:13
INHOUDSOPGAVE
6 PSycHOLOGIA EN NEUrOLOGIA 150 NOTEN 268
Het verdwijnen van de humeuren en organen uit de psychologie 153 SUMMAry 318
Het zenuwstelsel en de ziel 156
Psychisch, somatisch of psychosomatisch? 158
Een geestelijke en een lichamelijke ziel 164 LITErATUUr 324
Hoofd, hart en buik 167
7 WETENScHAP EN HET bOVENNATUUrLIjkE: DE LATE DEbATTEN 172
INDEX 342
Het Glanvill-Webster debat 175
Vergelijking met de eerdere debatten: 1568-1603 versus 1655-1681 185
Inhoud of context? 193
De centralisering van de geestelijke wereld 198
Wetenschap als tijdbom 202
8 INTErNALISErING EN rATIONALISErING VAN HET PSycHIScHE 210
De drie diagnoses, één eeuw later 211
Een nieuwe taakverdeling 213
De binnenkant van de menselijke geest 216
Melancholie als innerlijke ervaring 224
Het heilige en het demonische 225
Heilige extase 229
Spiritualiteit en het lichaam 234
9 DE ONTTrONING VAN DE zIEL 238
De rede en de ziel 238
De rede los van de ziel 241
De eenwording van het brein 243
10 SLOTbEScHOUWING 251
De drifthuishouding 253
Nog eens: primaire en secundaire processen 256
De zelforganisatie 260
Tussen wetenschap en verbeelding 261
ME_BOEK_Onttovering_DEFopmaak2.indd 4-5 23-11-10 16:13
1 | INlEIDING
1 INlEIDING
Waanzin is een in de huidige psychologie en psychiatrie niet meer gebruikt
woord, verouderd, te weinig technisch en te populair. Het duidt het psychisch
afwijkende in een wilde en beweeglijke vorm aan, niet de zwakzinnigheid maar
psychose, de maanziekte en de hysterie, niet de mentale handicap maar angsten,
visioenen en hallucinaties, het excessief onredelijke, het op hol geslagen zijn van
de zinnen. Wie met waanzin geconfronteerd wordt, of dat nu vanuit het
persoonlijke of het professionele vlak is, gaat onherroepelijk interpreteren.
Daarover gaat dit boek. Niet over de waanzin zelf, dat is een veel te ruim begrip,
maar over het interpreteren. Ongeacht de tijd en cultuur waarin men leeft, gaat
men op zoek naar richtlijnen. Meestal zijn die samengesteld uit elementen van
geneeskunde en psychologie, vaak ook mythologie en religie, en natuurlijk
levenservaring, gewoonte, gezond verstand. Tezamen geven die de kaders aan
van waaruit de waanzinnige verschijnselen begrepen worden. We zouden deze
kaders ook mensbeelden kunnen noemen. Door de tijden heen veranderen ze,
soms weinig of zeer geleidelijk, soms revolutionair.
Dit boek gaat over veranderende interpretaties van waanzin in de
vroegmoderne tijd, de zestiende- en zeventiende eeuw, de tijd van de
Wetenschappelijke Revolutie. In een langere ontwikkeling, vanaf de Renaissance
tot in de Verlichting, hebben grote veranderingen plaatsgevonden in opvattingen
over de mens en zijn gedragingen: nieuwe ontdekkingen in de anatomie, nieuwe
theorieën over het hart en over bloed, over het zenuwstelsel, over reflexen, over
de verhouding tussen lichaam en geest, maar ook over specifieke psychische
verschijnselen en diagnoses. In discussies over wanen, visioenen, melancholie,
hysterie en meer in het algemeen over de werking van de menselijke geest,
kunnen we de opkomst waarnemen van een modern-westers, in zekere zin
wetenschappelijk concept van de mens, een nieuwe benadering die in toenemende
mate de traditionele heeft verdrongen. Theorieën die altijd fundamenten waren
geweest voor de geneeskunde verloren in korte tijd hun geloofwaardigheid.
Meer dan vijftien eeuwen lang was de leer van de vier humeuren het
uitgangspunt geweest bij de benadering van ziekte en gezondheid, met
melancholie als belangrijkste bron van psychische problemen. Tot men deze leer
opeens, in een halve eeuw tijd, in de steek liet. Rond 1700 werd de humeurenleer
nog alleen serieus genomen in volkswijsh1eid en door ongeschoolde genezers,
maar niet meer door artsen en anatomen. Een andere populaire diagnose, die
vanh ydstee ro ‘wnandelende baarmoeder’, beleefde een vergelijkbare neergang.
Eeuwenlang waren hysterische aanvallen opgevat als gevolg van de baarmoeder,
de , die wegens een tekort aan sexuele bevrediging of een teveel aan
sexuele verlangens, gefrustreerd en hongerig door het lichaam ging bewegen en
daarbij pijn, ademnood, gilpartijen en paniek veroorzaakte. Met een dergelijke
7
ME_BOEK_Onttovering_DEFopmaak2.indd 6-7 23-11-10 16:13
DDEE OONNTTTTOOVVEERRIINNGG VVAANN DDEE WWAAAANNZZIINN 1 | INlEIDING
interpretatie kon hysterie natuurlijk alleen een ziekte van vrouwen zijn. In de Natuurlijk zijn mensbeelden, zelfbeeld, normen en waarden in de
loop van de zeventiende eeuw werd de oorzaak steeds vaker in de menselijke geschiedenis voortdurend in beweging, maar toch hoop ik aannemelijk te maken
geest gezocht, in verstoringen ten gevolge van frustraties en geblokkeerde dat zich hier een fundamentele en historische verschuiving voltrok, dat in de loop
gevoelens. En hoewel het idee bleef dat vrouwen er extra gevoelig voor waren, van de zeventiende eeuw in toenemende mate de contouren zichtbaar werden
werd hier en daar voorzichtig geopperd dat ook mannen eraan konden lijden. van een natuurlijk en in zekere zin psychologisch mensbeeld, het mensbeeld dat
We kunnen deze twee voorbeelden als uitingen zien van een grotere in de eeuwen daarna zo typerend zou worden voor de moderne westerse cultuur.
verschuiving van traditionele opvattingen naar meer moderne – laten we zeggen: We gaan deze verschuiving volgen aan de hand van medische en psychologische
psychologische – opvattingen van lichaam en geest. Psychologisch? Het woord theorieën, diagnoses, gevalsbeschrijvingen en persoonlijke getuigenissen van
werd toen niet of nauwelijks gebruikt. De eerste vermelding van dit woord op2 mensen die zelf midden in deze overgangstijd stonden en die zich daar vaak
papier vinden we in 1598 in Duitsland, in de titel van een boek van Rudolf Göckel. duidelijk van bewust waren. Omdat het gaat om een overgang van een universum
Zo’n tachtig jaar la t3er vinden we het woord nog eens, in Engeland, in een boek van kosmische en magische krachten naar een universum van natuurlijke en
van Thomas Willis. Het lijkt daarom nogal anachronistisch om theorieën uit die wetenschappelijke wetmatigheden, zullen we in de veelheid van
tijd psychologischte noemen. Toch zou het jammer zijn en vooral onhandig als meningsverschillen, verslagen en theorieën juist die onderzoeken die daar
we het woord om die reden gaan vermijden. Het betekent immers letterlijk expliciet over gaan. Wordt de mens gestuurd door goede en kwade geestelijke
‘kunde van de ziel’ en verwijst zo naar het complex van vragen en ideeën over hoe wezens? Zijn visioenen echt openbaringen van een andere, bovennatuurlijke
wij als mensen in elkaar zitten, wat we beleven en wat ons aanstuurt. In die zin wereld of spelen ze zich af in de verbeelding van de waarnemer? Horen
kunnen we van ‘psychologie’ en ‘psychologisch’ spreken, zolang we maar beseffen stemmenhoorders echte stemmen of zijn het hallucinaties? Bestaan toverij,
dat dit complex in die tijd zelf niet onder een afgebakende noemer viel, maar hekserij en bezetenheid of zijn dit vormen van verbeelding, waanzin en
vanuit verschillende elkaar vaak overlappende disciplines beschouwd werd: aanstellerij? Deze vragen werden in de onderzochte periode veelvuldig gesteld
geneeskunde, anatomie, alchemie, magie, theologie, filosofie. en we zullen ze als ingang nemen tot enkele grote debatten die hierover gevoerd
De vraag is of met veranderende medische en psychologische theorieën zijn, rond 1570, rond 1600, rond 1670. Samengevat komen de vragen hierop
ook mensbeelden in een ruimere zin veranderden: opvattingen over lichaam en n- Veeerrt:ellen visioenen en trances iets over een bovennatuurlijke werkelijkheid of
geest, over de plaats van de mens in de kosmos, zelfbeeld, normen en waarden. Al alleen iets over de binnenkant van de menselijke geest?
lezend in oude teksten kreeg ik steeds meer de indruk dat dit het geval was, dat - Bestaan bezetenheid en hekserij of zijn het uitingen van verbeelding en waanzin?
zich hier in deze anderhalve eeuw iets fundamenteels voltrokken heeft,
veranderingen van een reikwijdte die wij ons nu nog maar moeilijk kunnen
voorstellen, omdat we dat wat er uit voortkwam, de moderne westerse
benadering, zo vanzelfsprekend vinden. Rond 1600 beleefde de mens zich nog Ik wil deze vragen door de tijden heen constant houden en de schrijvers in eerste
helemaal ingebed in een kosmisch web van krachten, geesten en demonen, tekens instantie zelf de antwoorden laten geven. Het modern-wetenschappelijke
en bedoelingen. In dit krachtenspel werden gedachten opgevat als van een soort standpunt staat volledig aan het ene uiterste, het traditioneel magische aan het
engelachtige, etherische substantie, waar wij mensen deel aan konden hebben, andere. Sommige mensen zullen een standpunt zoeken dat ergens tussen beide
zolang onze eigen lichamelijke woelingen die zich als gevoelens manifesteerden, in staat of dat beide omvat. Aan de hand van de vele antwoorden op deze vragen
dit niet in de weg stonden. Een eeuw later werd een mensbeeld verdedigd waarin zullen we proberen te reconstrueren hoe mensbeelden in die periode van ruim
de mens, inclusief zijn brein en gedachten, volgens mechanische of chemische een eeuw veranderden.
wetmatigheden werkte. Dat wij desondanks ook een ziel hadden werd (nog) Als er werkelijk sprake is van veranderde denkkaders, van veranderde
door vrijwel niemand ontkend, maar hoe en in welke vorm, daar durfde men mensbeelden, dan zouden niet alleen de antwoorden in de latere jaren moeten
steeds minder uitspraken over te doen. verschillen van de antwoorden van een eeuw eerder, maar ook de argumentatie,
Deze veranderingen konden niet zonder implicaties blijven, en dit werd de nadrukken die impliciet of expliciet gelegd werden, de criteria die golden, de
ook door tijdgenoten opgemerkt. Verwetenschappelijking van het wereldbeeld onuitgesproken vanzelfsprekendheden die in de teksten verborgen zijn. Door de
werd met enthousiasme maar vaak ook met angst begroet. Men besefte dat schrijvers zoveel mogelijk zelf te laten vertellen hoop ik te ontdekken welke
traditionele en diepgewortelde opvattingen over de geestelijke wereld en de factoren bepalend zijn geweest voor de verschuiving naar nieuwe interpretaties.
menselijke ziel wel ezeonnsd ehre hte ot nbdoeversnpniat tkuounrldijekne delven in een ideeënoorlog die Hoe is, met andere woorden, een mensbeeld dat in de eeuwen daarna zo
voorlopig nog niet voorbij was. Met angst voorzag men de mogelijkheid van een vanzelfsprekend werd, in een lange eeuw van denken, onderzoek en strijd tot
wereld en een mens . Een enkele scherpe waarnemer stand gekomen?
vreesde dat de men4s in de toekomst dan alleen nog met zijn eigen individuele
geluk bezig zou zijn.
8 9
ME_BOEK_Onttovering_DEFopmaak2.indd 8-9 23-11-10 16:13
DE ONTTOVERING VAN DE WAANZIN 1 | INlEIDING
ENGELAND EN ‘THE WOrLD TUrNED UPSIDE DOWN’
beweging die toen in heel Europa bloeide.
Er is nog een reden waarom Engeland interessant is en dat is dat de
Wij zullen ons voor deze vragen vooral richten op ontwikkelingen in Engeland. politieke situatie met een burgeroorlog, de onthoofding van de koning en de
Dit heeft verschillende redenen. Engeland was in de zeventiende eeuw een machtsovername door puriteinen de wereld op zijn kop zette en oude zekerheden
brandpunt van wetenschappelijke en filosofische activiteit. Daarin was het lossloeg. In de ‘world turned upside down’, zoals Gerrard Winstanley de
natuurlijk niet de enige, maar er is toch ruime overeenstemmSoinugr ceosv eorf tdhee omwentelingen in zijn tijd typeerde, stortte de censuur van staat en kerk in en
bSeelpfalende invloed die het Engelse denken heeft gehad op gebieden van filosofie, werd een wildgroei van stromingen, religieuze secten en revolutionaire
politiek en wetenschap. De filosoof Charles Taylor schrijft in zijn genootschappen mogelijk en een intellectuele vrijheid die voor die tijd ongekend
hoe de wetenschap als levensbeschouwing vooral voortkwam uit Teehne was. Het is vooral het naast elkaar bestaan van uiteenlopende magische, religieuze
cSocimenbtiinfiact iRee vvaonlu rtaiotinonalistische filosofie me5t empirische wetenschap zoals die in en wetenschappelijke interpretaties en de voortdurende meningsverschillen en
Engeland voor het eerst tot stand kwam. Floris Cohen beschrijft in zijn debatten tussen de aanhangers daarvan, die deze periode en deze cultuur zo
hoe iets ontstond wat hij een Baconiaans Brouwsel noemt fascinerend maken en zo geschikt om veranderende mensbeelden te bestuderen.
(‘Baconian Brew’), waarin verschillende uitgangspunten, zoals de empirische
aanpak van Francis Bacon, het mathematisch-natuurkundige denken van Galileo De periode die onderzocht wordt was een tijd waarin, zo zei men, niets meer
Galilei, het deeltjesdenken van de mechanicisten en, verrassend genoeg, het zeker was. De ooit zo stabiele christelijke waarheid was verscheurd door
denken in etherkrachten van de alchemisten, samenkwamen in wat men de rivaliserende godsdienstige stromingen en nieuwe wetenschappelijke theorieën.
‘experimentele filosofie’ noemde. Ook die specifieke menging van uitgangspunten, Het heliocentrische wereldbeeld van Copernicus en Galilei, nieuw ontdekte
die de basis werd voo6r de moderne wetenschap, vond het eerst en het duidelijkst continenten en culturen en voorheen onbekende dieren en mensensoorten
in Engeland plaats. In de eeuw daarna erkenden zelfs de grote Franse maakten de wereld groter en onduidelijker. Wij moeten het spectaculaire gehalte
Verlichtingsfilosofen hun krediet aan de Engelsen, aan Thomas Hobbes, Robert van deze ontdekkingstijd niet onderschatten. De arts John Webster beschreef in
Boyle, John Locke en Sir Isaac Newton. John Locke geldt als één der belangrijkste 1679 verhalen over nieuwe wezens tussen mens en aap in, soort ‘wild men’ die
grondleggers van het modern-westerse individualistische mensbeeld en een oerang oetans genoem1d0 werden. Men had er één met succes enkele menselijke
daarop gebaseerd politiek ideaal van gelijkwaardigheid en zelfbeschikking. Zijn gebruiken aangeleerd. Ook waren er discussies of er kleine mensjes bestonden,
model van de menselijke geest wordt voor het ontstaan van het moderne die men wel pygmeeën noemde en waarover reizigers in de Molukken en in
mensbeeld als paradigmatisch beschouwd. Afrika rapporteerden. En of deze dan eenzelfde soort ziel en mentale vermogens
Ook in de geschiedschrijving van de psychiatrie zelf hecht men wat de hadden als mensen. En áls er d1it1 soort kleine mensjes waren, of er dan niet ook
zeventiende eeuwn berevtroeufst vdeiseela wseaarde aan de Engelse medische enne pusryocsheiatrische ergens reuzen konden bestaan. Alles was mogelijk. Er waren nieuwe werelden
theorievorming en situeert de ontstaansgeschiedenis van enkele invloedrijke7 te ontginnen, nieuwe vragen te stellen en vooral ook nieuwe mogelijkheden om
concepten, zoals , basis Lviofeo rP rheeste rlavtaetrivee c oangaceinpstt Self-Kill, inalgdaar. uit te wisselen, want het was ook de eerste eeuw waarin de boekdrukkunst op
Een vroege vorm van statistisch psychologisch onderzoek werd in 1637 grote schaal haar vruchten afwierp. Met de wijde verspreiding van gepubliceerde
gepubliceerd door John Sym in diens , een boeken en later ook tijdschriften kon men veel sneller veel meer informatie
eerste poging om kwantitatief, met 8hulp van tellen en vergelijken, de oorzaken opnemen en werd de lezende elite ook meer dan ooit tevoren uitgedaagd te
van zelfmoord in kaart te brengen. Een vroege aanduiding van wat men veel denken, te overwegen en te reageren.
later het onbewuste ging noemen, wordt in kringen van de Cambridge Platonisten In de loop van de zeventiende eeuw ontstond steeds duidelijker een
gesignaleer9d, vooral bij Ralph Cudworth die schrijft over ‘drowsy unawakened herkenbare groep van wetenschappelijk geïnteresseerden, zowel geleerden als
cogitation’. Een duidelijker aanduiding van het onbewuste, maar nog steeds niet liefhebbers. Er vormde zich een levendige beweging met gemeenschappelijke
onder die naam, vinden we aan het einde van de zeventiende eeuw bij Thomas vragen, discussiepunten en meningsverschillen, een zich over vele landen in
Tryon, een schrijver die we nog uitvoerig gaan tegenkomen. Europa uitspreidend netwerk van intellectuele creativiteit. Naast de klassieke
Voldoende redenen dus om ons onderzoek naar vroegmoderne psychologie manieren van communiceren aan universiteiten, in salons en intellectuele
op Engeland te richten. Hiermee wordt uitdrukkelijk niet beweerd dat Engeland kringen ontstonden er nu ook nieuwe hulpmiddelen voor communicatie, zoals
de enige was of dat de ontwikkelingen aldaar op zichzelf stonden. Een geschiedenis kranten, tijdschriften en bibliotheken. De eerste eeuw van de wijde verspreiding
van de menskunde is niet te denken zonder denkers uit heel Europa daarin te van gedrukte tekst was ook een lange eeuw waarin een ‘Honderdjarige Oorlog’
betrekken, zonder Paracelsus, Vesalius, Johan Wier, René Descartes en vele uitgevochten werd1 o2ver rivaliserende kennissystemen, een strijd die ‘the Wars of
anderen. Een keuze voor Engelse debatten houdt daarom niet in dat we ons Truth’ is genoemd. We kunnen de meningsverschillen waar mijn boek over gaat
alleen tot die beperken. Het gaat om onttoveringsprocessen in de vroegmoderne als onderdeel van deze levensbeschouwelijke oorlog zien.
menskunde. Een bepalend deel van de theorievorming speelde zich in Engeland
af, maar ook daar was het een onderdeel van die grote en creatieve intellectuele Intussen bloeide de traditionele wereld van magie en demonen en de christelijke
10 11
ME_BOEK_Onttovering_DEFopmaak2.indd 10-11 23-11-10 16:13
DE ONTTOVERING VAN DE WAANZIN 1 | INlEIDING
mythologie met duivel, heks, Antichrist en Apocalyps net zo als daarvoor, merkwaardigs gezegd te worden, iets als ‘omdat ik in mijn leven gezien werd
misschien zelfs extra gestimuleerd door de godsdienstoorlogen die in zoals jij, lezer, ben ik te vroeg gestorven’. Het boek beschrijft dromen en visioenen
verschillende Europese landen woedden en die vooral op het continent grote en geestverschijningen en hoe we met de geestenwereld in contact kunnen
verwoestingen aanrichtten. In veel mensen woelde de angst voor demonen en komen, hetgeen in die tijd omstreden was en als gevaarlijk en onchristelijk werd
heksen grenzend aan paniek, of anders wel de angst voor heks uitgemaakt en gezien. En dan ‘…too soon was sent for;’ gevolgd door het enige woord dat slordig
vervolgd te worden. Secten verwachtten de eindtijd, de tijd waarin Christus zijn geschreven is: ‘which’. De schrijver maakt hier blijkbaar zijn zin niet af. Of zou het
duizendjarig rijk op aarde zou inluiden, maar niet voordat eerst de 1A3ntichrist in een verkeerd gespeld ‘witch’ betekenen? ‘Omdat ik gezien werd zoals jij, lezer,
een vernietigende oorlog zijn rijk van het kwaad zou vestigen. Secten en ben ik veroordeeld’. Dan zouden deze zinneAn oToreka etiesne mofa Dcarbeaermes w aanadr sVchisuiownisng
religieuze genootschappen, vrij van een hiërarchisch georganiseerde kerk, kunnen zijn dit boek niet te lezen. 14
vonden eigen manieren om in trance te raken, de Quakers en de Shakers door Het boek waar het hier om gaat is ,
langdurig hun lichaam te trillen en te schudden en al pratend en zingend een geschreven door Thomas Tryon, een spirituele wereldverbeteraar die ik hiervoor
soort doorgeefluik voor de geestelijke wereld te worden. Profeten en visionairen al even noemde omdat hij als één der eersten een beschrijving van het onbewuste
maakten hun volgelingen en lezers deelgenoot van hun spirituele ervaringen en gaf, zij het niet onder die naam. Zijn boek valt in een categorie die we tegenwoordig
religieuze vergezichten. ‘zelfhulpboeken’ noemen, boeken met aanwijzingen om geestelijk en lichamelijk
Wat voor de één een hoopvol teken was dat het steeds grotere groepen gezond te worden of te blijven. Ten onrechte denken wij wel eens dat
mensen lukte in contact met de geestelijke wereld te treden, was voor de ander zelfhulpboeken een uitvinding van de twintigste eeuw zijn, de eeuw waarin
het bewijs van de overwinning van de duivel en de naderende ondergang van de psychologie en psychotherapie zo’n grote vlucht hebben genomen. Maar ook in
wereld. De opkomende wetenschap had een complexe positie in dit krachtenspel de vroegm oderne tijd las men zelfhulpboeken.
van culturen, ideeën en collectieve gevoeligheden. Door de ene werd de extase Terwijl ik de in handschrift geschreven woorden las werd een leven van
waar soms hele gemeenschappen zich aan overgaven met een theorie over de drie eeuwen geleden opeens heel werkelijk en tastbaar. Wat er met de zinnen
fysieke besmettelijkheid van waanvoorstellingen verklaard, voor de ander waren bedoeld werd weten we niet zeker, maar een boek over geestverschijningen en
het juist dit soort wetenschappelijke verklaringen die de grote dreiging vormden, leven na de dood, zo’n boek had lading. In zelfhulpboeken uit de zestiende en
die binnen enkele decennia de religie zouden uithollen en het pad voor de duivel zeventiende eeuw gaat een wereld open van een menskunde en een cultuur die
plaveien. Het was, kortom, een tijd waarin verschillende benaderingen hun wij vergeten zijn. Sommige van de schrijvers waren zelf ook door de dalen van de
extreme en minder extreme, geschoolde en minder geschoolde aanhangers verwarring en de Dmisecloaunrcsheo liceo ngecegranainn ge n Tgraovuebnl ed eo lfe zMeri nindz iachntde nt heen hDainsedavsaet teonf
hadden, maar ook een tijd waarin visies er tastbaar toe deden, omdat het vaak oMmel amnecth houlyn ongrijpbare binnenwereld om te gaan. Eén van hen, Timothy Rogers,
niet alleen om de juiste diagnose of het juiste wereldbeeld ging, maar ook om het schreef in zijn
wel of niet vervolgen en doden van vermeende heksen en magiërs. dat hij niet alle aspecten van zijn innerlijke strij d evenD uisitcvoouerrsieg durfde
zELfHULPbOEkEN te beschrijven, omdat hij bang was dat zijn angsten en w15anen, ‘the terrors’ zoals
hij ze noemde, daardoor weer zouden terugkomen. Zijn is een
ontroerend boek over zijn moeilijke tocht, geschreven om anderen te helpen die
die tocht nog moeten gaan. Hij vraagt de lezer om niet te snel te oordelen, om de
Voor dit onderzoek bracht ik enige tijd door in de Readingroom van de British sombere gevoelens en gedachten van de melancholicus serieus te nemen en niet
Library in Londen. De Readingroom was toen nog in de reusachtige koepelzaal als aanstellerij af te doen – want het is zo moeilijk uit te leggen aan degene d1i6e het
naast het British Museum. Ik las daar een boek uit 1689. Op de binnenpagina niet zelf heeft meegemaakt. ‘Wees zo aardig te geloven wat ze zeggen’. We
sWtohnedn etheins ibno ohka nthdosuch sreiefts tg reesmchermevbeenr mteekst: zouden ditzelfde kunnen lezen in een hedendaags boek over depressie of over
though I am dead and gone burn-out.
for when living I was thought like thee, Het zo herkenbare en tegelijkertijd zo vreemde is precies wat mij steeds
but alas too soon was sent for; which weer aantrok in dit onderzoek naar een episode uit de geschiedenis van de
psychologie. Herkenning en verwondering, over mensen die worstelen met
ziekte en gezondheid, met vragen over een bovennatuurlijke wereld en een leven
na de dood, en die met elkaar vechten om de waarheid. Maar dan wel in een tijd
Die woorden trokken mij in één keer naar een wereld van drie eeuwen geleden. van ontdekkingsreizen en pestepidemieën, godsdienstoorlogen en heksenvervol-
Opeens was het boek niet meer alleen een informatiebron over de ideeën van gingen, een tijd waarin men op pleinen terechtstellingen kon gadeslaan, galgen
toen, maar had een betekenis voor de mensen die het ooit in hun handen hadden. en brands tapels, een tijd ook waarin mensen ’s avonds aan de hemel veldslagen
Misschien een cadeau van iemand die weet dat hij gaat sterven aan iemand die aanschouwden, gevechten tussen engelen en demonen en botsende legers met
het pas later zal lezen. Maar als we deze tekst nog eens lezen blijkt er iets vurige zwaarden, waarin gedacht werd dat er tussen de zon en de aarde niet
12 13
ME_BOEK_Onttovering_DEFopmaak2.indd 12-13 23-11-10 16:13
DE ONTTOVERING VAN DE WAANZIN 1 | INlEIDING
17
alleen kometen maar ook gevleugelde draken rondvlogen. En ze was ziekelijk en in die zin bedreigend: de zich de haren uit het hoofd
De belangstelling voor waanzin was in deze tijd groot. Melancholici, trekkende zonderling in de eenzame uithoeken van dorp en stad. Voor we de
bezetenen en zelfmoordenaars waren literaire figuren, dagboekschrijvers en zestiende- en zeventiende-eeuwse veranderingen in de conceptualisering van
dichters noemden zich melancholisch. Artsen, geestelijken en geleerden schreven waanzin verder uitwerken moeten we even stilstaan bij de moeilijkheden die een
uitvoerige tractaten over de ziel, over gevoelens en verbeelding, dromen en zo vaag maar tegelijkertijd zo vaak gebruikt begrip in zich bergt.
visioenen. Shakespeare ontwikkelde zijn personages vermoedelijk geïnspireerd WAANzIN INTErPrETErEN
door medisch-psychologische boeken die in zijn tijd gelezen werden, onder
andere die v1a8n Timothy Bright en Johan Wier, twee artsen die we nog gaan
tegenkomen.
Er waren natuurlijk andere termen om psychische verschijnselen te In de meeste moderne psychologische en psychiatrische woordenboeken komt
beschrijven dan tegenwoordig. Het psychische wordt tegenwoordig doorgaans het woord waanzin niet meer voor. Wel waan en waanvoorstelling in de zin van
npsoygcahle kaal gedefinieerd als ‘het g1e9heel van gedragingen en de zichtbare en een overtuiging of voorstelling waar redelijkerwijs geen argument voor
verborgen determinanten daarvan’. Het valt op dat in deze definitie het woord aangevoerd kan worden. Als diagnostische term wordt waanzin algemeen als
, ziel, geen rol meer speelt, maar hierover in latere hoofdstukken meer. De onbruikbaar beschouwd. Weliswaar zijn diagnostische termen wel vaker
psycholopgsyiec,h leetterialitjker de zielkunde, is erop gericht psychische verschijnselen te omstreden. Ten aanzien van schizofrenie heerst al sinds de introductie van het
verklaren en hanteerbaar te maken. De psychiatrie, letterlijk de geneeskunde van woord onenigheid en is steeds een minderheid aan deskundigen van mening dat
de ziel ( en ), is meer specifiek gericht op psychische aandoeningen of de psychiatrie ermee gediend zou zijn deze diagnose te schrappen. Van de
ziekten. Zij is gegrondvest op psychologie en geneeskunde. Het feit dat het woord meervoudige persoonlijkheidsstoornis is de reputatie nog twijfelachtiger, om van
psychologie in de onderzochte periode nieuw was en slechts een paar keer de teloorgang van hysterie als diagnose in de loop van de twintigste eeuw te
gebruikt werd en het woord psychiatrie nog helemaal niet bestond, dwingt ons zwijgen. Maar desondanks is van het woord waanzin de te geringe eenduidigheid
vooral te luisteren naar hoe men het destijds zelf definieerde. Timothy Rogers en daardoor onbruikbaarheid evident.
schrijft dat degene met een ‘troubled conscience’ naar een geestelijke gaat en dat Van de vele termen die in de vroegmoderne tijd in diagnoses en debatten
deze naar de ziel kijkt en niet naar het licha2a0m. En als hij naar een arts gaat, kijkt gebruikt werden is waanzin dan wel de onduidelijkste, maar toch ook een
deze naar het lichaam en niet naar de ziel. Dat zal vaak het geval geweest zijn, verzamelterm waarin een anders moeilijk definieerbare veelheid van
maar toch vinden we in het Engeland van de zeventiende eeuw ook woorden die verschijnselen gevat kan worden. Doorgaans duidt deze term psychische
wel op een aparte tak van geneeskunde wijzen, zoals ‘spiritual phis2i1ck’ (spirituele toestanden aan waarin de intelligentie niet onderontwikkeld of gereduceerd is,
geneeskunde), ‘phisition of the soul’ en wat directer: ‘mad doctor’. Dokters-van- dus anders dan bij zwakzinnigheid. Het denken werkt maar de logica is
de-ziel waren doorgaans van huis uit artsen die zichzelf verder hadden onbegrijpelijk, de zint uigen werken maar het waargenomene correspondeert
gespecialiseerd maar die in de eerste plaats arts bleven. Verder werd, zoals niet met de waarneming van anderen. Preciezere inkleuring en afbakening van
Rogers schrijft, een deel van de geestelijke problemen door zielzorgers wat waanzinnig genoemd kan worden is sterk cultuurbepaald. Wat een moderne
opgevangen, de geestel ijken. We zullen zien dat zij even actief als de artsen westerling al gauw een waanvoorstelling zal noemen, kan in de zestiende eeuw
bijdroegen aan de discussies over de menselijke geest. als authentieke religieuze ervaring beleefd zijn. Wat door westerlingen vaak
We moeten zorgvuldig lezen opdat we niet onze moderne opvattingen in hysterie genoemd is, hyper gevoeligheid, extreme vatbaarheid voor indrukken en
verslagen menen te herkennen terwijl er misschien andere dingen bedoeld zijn. een frequent verlies van zelfbeheersing, wordt in sommige niet-westerse culturen
Psychische problemen warpesnyc vhrioscehg eprr voabkleeerm het domein van de geestelijke, omdat tot de noodzakelijke karaktertrekken van een sjamaan gerekend. Wat men wel de
ze ook vaker als grensproblemen ervaren werden van wat zich tussen hemel en ‘sjamanenziekte’ noemt is de ontdekk22ingsreis die de genezer zelf moet afleggen
aarde afspeelde. De term uit de vorige zin is eigenlijk ook al alvorens hij anderen kan genezen. Omgekeerd is het zo dat de moderne
problematisch, omdat het voor ons moderne mensen verwijst naar iets dat zich consumptieve leefstijl met computers, hoog energieverbruik en voortdurende
in het psychische afspeelt, dus in het innerlijk, terwijl dat voor visioenen en tijdsdruk voor een westerling een vanzelfsprekende voorwaarde is voor een
stemmen alleen zo is wanneer men aanneemt dat het hallucinaties zijn. En die efficiënt en welvarend leven, maar voor de sjamaan misschien wel het meest lijkt
aanname was nu juist in de vroegmoderne tijd verre van vanzelfsprekend. Voor op een collectieve waan. Exacter definiëren lijkt mij voorlopig niet zinvol. Ik laat
de term waanzin geldt nog meer dat ze verschillende betekenissen heeft, dat liever over aan de artsen en geestelijken en aan de patiënten zelf die er in de
gedeeltelijk omdat we het over een andere tijd hebben en dus een andere cultuur vroegmoderne tijd over schreven.
dan nu, maar ook omdat de term zelf, en de fenomenen die ze aanduidt, nu Het woord waanzin is behalve door de vaagheid ook door de negatieve
eenmaal moeilijk te omvatten zijn. Waanzin was beangstigend en aantrekkelijk associaties en veroordelingen die het omkleden, in diskrediet geraakt. Maar ook
tegelijk. Ze was demonisch, verbonden met bezetenheid en de influisteringen van deze zijn cultuurbepaald. Heden ten dage associeert men wanen en hallucinaties
kwade machten, maar kon ook heilig zijn: de religieuze extases van visionairen. al gauw met geestesstoornissen, met ziekte en met de noodzaak tot psychiatrische
14 15
ME_BOEK_Onttovering_DEFopmaak2.indd 14-15 23-11-10 16:13