De nuptiis Philologiae et Mercurii

484 Pages·1983·43.047 MB·Latin

by  Martianus Capella (auth.), James Willis (ed.)

AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN DER DDR
ZENTRALINSTITUT
FÜR ALTE GESCHICHTE UND ARCHÄOLOGIE
BIBLIOTHECA
SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM
TEVBNERIANA
Β
LEIPZIG
BSB B. G. TEUBNER VERLAGSGESELLSCHAFT
1983

MARTIANVS CAPELLA
EDIDIT
JAMES WILLIS
m
tama
BSB Β. G. TEUBNER VERLAGSGESELLSCHAFT
1983
BIBLIOTHECAE TEVBNERIANAE
HVIVS TEHPORIS
REDACTOR: GÜNTHER CHRISTIAN HANSEN
© BSB B. C. Teubner Verlagsgesellschaft, Leipzig, 1983
1. Auflage
VLN 294/375/12/83 · LSV 0886
Lektor: Dr. phil. Elisabeth Schuhmann
Printed in the German Democratic Republic
Gesamtherstellung: INTERDRUCK Graphischer Großbetrieb Leipzig,
Betrieb der ausgezeichneten Qualitätsarbeit, ΙΠ/18/97
Bestell-Nr. 666135 7
DDR 119,-M
PRAEFATIO
Martianus Minneus Felix Capella quis fuerit, qua aetate vixerit, quo
Consilio quibusque adiumentis opus suum de Philologiae et Mercurii nup-
tiis scripserit, non multis disserendum aestimo, cum propediem (modo
faveant siqua numina typothetarum laboribus praeeint) in lucem prod-
itura sint tria opuscula, in quibus de his ipsis rebus fusius disputabitur.1)
ad propositum igitur sufficiet, si breviter memoravero Martianum iu-
risconsultum fuisse Carthaginiensem, Vandalis iam regnantibus vixisse,
et fere quinquagenarium opus suum ideo composuisse, ut Martiano filio
ad artium liberalium cognitionem viam quandam patrio labore muniret,
auctores adhibuisse non paucos, alios quidem quos nobis tempus invide-
rit, alios vero quorum opera hodieque extent, inter quos mentione di-
gnissimi sunt in grammaticis Diomedes et pseudo-Victorinus, in rhetori-
cis Fortunatianus et Aquila Romanus, in geographicis Plinius et Solinus,
in musicis Aristides Quintiiianus, verum haec raptim tetigimus, ad ea
festinantes, quae rei criticae propriora sunt.
Operis Martianei fortuna ea fuit, ut primo quidem lectoribus non paucis
placuisse videatur, deinde, cum tam per bella illa, quibus inter Gothos
et Byzantinos diu ac misere certabatur, quam per Langobardorum in Ita-
liani irruptionem omne litterarum atque doctrinae lumen esset extinc-
tum, ab omnibus fere neglectus eo obscuritatis descendent, ut ad Caroli
Magni aetatem nonnisi unum exemplar pervenerit, idque ipsum, ut vide-
bimus, et misere corruptum et amissis aliquot foliis mancum. et eis qui-
ll Vir enim praeclarissimus Iohannee Préaux, cuius morte debilitantur studia Mar-
tianea, de aetate Martiani Capella« disputationem conscripsit (ut ipse me per litte-
ras anno 1974 edocuit), quae in opere ilio immenso Aufstieg und Niedergang der
römischen Welt publici iuris faciendum esset, ego quoque anno 1975, invitantibus
eiusdem operis editoribus, de Martiano aliqua litteris mandavi, quibus id praecipue
considerabam, quam rationem in fontibus suis adhibendis secutus esset et an miri
stuporis et oscitantiae criminibus, quibus premeretur, aliquatenus exsolvi deberet.
denique virgo doctissima et ipsi Philologiae comparanda Danuta Shanzer de Mar-
tiani aetate ita disseruit, ut in eandem sententiam iret, quam et ego et Préaux am-
plest eramus, sed propter incredibilem operarum tarditatem nondum in lucem emi-
seramus. et Danutae quidem disputatio hoc anno (1981) fortasse apparebit, alterae
illae ad Kalendas graecas reiectae videntur. summa vero argumentorum est neque
felicitatis (§ 669) neque proconsulis (§ 999) mentionem a Vandalica aetate abhorrere,
simulque cladem Bomanam, ad quam spectare videntur verba quamdiu viguit
(§ 637), alludere vel ad urbis direptionem an. 455 vel ad proelium navale a Basilisco
male gestum an. 468.
V
PEAEFATIO
dem CCL annis quid Martiani verbis acciderit, non facile est statuere.
certum saltern est Fulgentio mythographo1) id opus vel maxime pla-
cuisse, qui sermonem Martianeum immodico suo tumore imitetur, sed
qua aetate Fulgentius ille vixerit incertum manet, cum sitae idem ac
Fulgentius episcopus adhuc inter doctos disceptetur. Cassiodorus vero,
licet Martianum de artibus liberaíibus aliqua scripsisse audivisset, inter
codices illos, quos monachis Vivarii degentibus legavit, eum librum non
videtur habuisse.2)
Anno deinde 534, cum editio quaedam correctior a Securo Meliore Fe-
lice, rhetore urbis Romae, pararetur, ad manum fuere complura exem-
plaria, sed mendosissima ; neque quatenus Felici Securo contigerit ut
menda ea tolleret, scire iam possumus. suspicari licet eum orthogra-
phiam quidem ad normam quandam reduxisse, nonnullas fortasse aper-
tas et quasi obvias corruptelas sanavisse, plures tamen intactas reliquisse.
sequenti aevo, quod Merovingicum dicunt, quot lectores Martianus in-
venerit, vix divinare quis possit. quippe Gregorius Turonensis, qui anno
538 natus anno 594 decessit, ita de Martiano nostro loquitur, ut crederes
eum inter notissimos auctores numerandum fuisse3) ; sed neque ipse Gre-
gorius neque alii eius aetatis scriptores quicquam omnino dicunt, quod a
Martiani thesauris petitum esse videatur. tamen hoc aevo irrepsisse
suspicor títulos illos, quos a magistellis semibarbaris confictos in libris
omnibus invenire est (§ 282 De pronomine ; 283 De verbo ; 284 De adverbio ;
285 De participio; 286 De coniunctionibus; 287 De praepositionibus;
345 De formis; 346 De differentia·, 347 De accidenti etc.). nam sic ratio-
cinor: primum quidem a Martiani ipsius manu proficisci non potuisse
haec capitala ; deinde, si in eis libris fuissent, quos Securus Melior adhi-
bebat, prorsus ab eo eicienda fuisse ; nam vix crediderim rhetoricae pro-
fessorem, Romae Boethii et Cassiodori aetate degentem, ita stultum at-
que illitteratam fuisse, ut puerilia haec atque insiticia esse non agno-
sceret. et cum ex veterrimorum codicum consensione apertum sit in
archetypo libro haec fuisse, restât ut post 534 et ante 800 primo quidem
in margine scripta sint, deinde in verborum contextum irrepserint.
Sed dum de titulis disserimus, notandum est quasdam corruptelas,
quas in archetypo fuisse manifestum est, non antea oriri potuisse quam
titulis in verborum contextum iam receptis. sic § 362 archetypi lectio
fuit: quid de subiecto et in subiecto est quod aliud de subiecto aliud in sub-
iecto est disciplina, nam eadem rhetoricae de subiecto est, Ciceroni in subiecto.
locum lacunosum esse statim videmus; scripsit fortasse Martianus: de
subiecto et in subiecto est, quod alii de subiecto, alti in subiecto est, ut disci-
1) Martianus laudatur Expos, serm. ant. 45; sermonis Martiani vestigia apud Ful-
gentium passim reperies.
2) Cassiodori Institutiones ed. R. A. B. Mynors, Oxon. 1937, p. 130.
3) Hist. Francorum 10, 31 (p. 449 ed. Arndt).
VI
PRAEFATIO
plina {sic edidit Dickius ex libro Monacensi 14401). additur deinde titu-
his Quid de subiecto et in subiecto·, mox omissis quibusdam oritur arche-
typi.lectio: quid de subiecto et in subiecto. (de subiecto et in subiecto> est
quod'ete. similis error videtur fuisse in archetypo 358, ubi Dickius exhi-
bet; rebus sua sunt verba, quae naturalia atque etiarn propria dicimus, ut
lapis, lignum etc. in vetustissimis invenimus: quae sunt verba rebus stia
sunt verba quae naturalia etc., quae sine dubio sic orta sunt: quae sunt
verba rebus sua. <rebus M) sunt verba, quae naturalia etc. item p. 117, 5
Dickii coniectura laudanda est, de substantia pro de hac reponentis. quip-
pe cum Martianus scripsisset : antequam de substantia dicarn ..., additus est
titulus De substantia ; dein cum inelegans visa sit repetitio De substantìa,
antequam de substantia dicam ..., pro altera ilia substantia positum est hac.
Ex Orthographia quoque conicere licet Merovingica aetate potius quam
mediante sexto saeculo archetypon fuisse conscriptum, nam sescentis locis
invenimus e et i, o et u, b et ν confusa, item e litteram quam protheticam
dicunt, ut estadis pro stadiis, escribitur pro scribitur, item i litterae aphae-
resin ut Spania pro Hispania, strumentum pro eo quod est instrumentum,
etc. non id quidem affirmare velim, aetatis Merovingicae vel Latinitatis
Gallicae propria haec fuisse, quae sciantur per omnes fere imperii Romani
regiones inde a quarto saeculo passim reperiri; sed vix crediderim aut
ipsum Martianum aut Securum illum Meliorem sic scripsisse.
Itaque suspicari licet ex Melioris recensione plures codices defluxisse
et in scholis sequentis saeculi (quamdiu scholae supererant) adhibitos
esse, quorum tamen unus tantummodo in Caroli Magni aetatem durave-
rit; quod docent cum communes omnium nostrorum errores, tum prae-
cipue lacunae duae, in quinto videlicet libro § 522 et sub fine octavi
§ 887. quali vero manu conscriptus fuerit liber archetypus, non is sum,
qui vel divinare, nedum alios docere, audeam. haec tamen statui posse
opinor : litteram a antiquiore forma exaratam esse, quae cum u vel cum ci
confundí facile posset, ut docent huius modi errores in libris : p. 238, 4
reaproquo pro reciproco-, 239,19ampleaturproamplectitur; 242, 9godatiae
pro galatiae ; 244,12 suaressit pro succrescit ; 253, 7 tertici pro tertia ; 254,18
dictas pro datas; 321, 1 collecta pro collata; 321, 2 subalior pro subtilior;
328, 21 litteris pro lateris ; particulam ut compendio ü scriptam fuisse ;
quoniam aliquando quo notatum; enim eo compendio, quod H maiuscu-
lae simile est. sed tamen hoc lacunoso codice quasi ad immortalitatem
commendatus, quanto favore ab hominibus medii (quod dicunt) aevi
Martianus noster exceptus sit, non necesse est pluribus edocere, cum
attestentur libri manu scripti plus ducenti quadraginta1) et commentarli
plures, quorum mentione dignissimi sunt ei, quos Iohannes Scottus, Mar-
1) Libros manuscriptos 244 enumerat Claudias Leonardi, I codici di Marziano Ca-
pella, Aevum 33, 443 — 489; 34, 1—99; 35, 410 — 524, quo catalogo nihil usquam uti-
lius reperient harum rerum studiosi.
VII
PRAEFATIO
tinus Laudunensis, Remigius Autissodorensis conscripsere.1) neque sane
id mirum fuit, nam in uno Martiani opere tractabantur omnes discipli-
nae, quae ad instruendos pueros ea aetate maxime idoneae putabantur.
fusius certe atque doctius de grammatica Priscianus, de rhetorica Quin-
tilianus, de arithmetica et de musica Boethius scripserant, sed omnium
artium liberalium enchiridion alibi frustra quaereres quam apud Martia-
num. neque dubium potest esse allegoricum scribendi genus, quod nunc
fere obsolevit, illius aetatis auribus magnopere placuisse.
Sed ut gaudendum est Martiani opus ad aevum Carolingicum utcum-
que pervenisse, sic cum dolore agnoscendum est misere corrupta eius
verba transmissa esse, quod cum ex ipsius operis verbis, tum praecipue
ex collatione Martiani cum auctoribus eius elucet. possis enim exempli
causa hos versus inspicere, qui in totius operis fine positi sunt (consen-
sum sequor librorum antiquissimorum) :
Habes sanile Martiane fabulam
miscillo lusit quam lucernis flamine
satora pelaegos dum docere nititur
artes cagris vix arnicas atticis.
sic in novena decidit volumina,
haec quippe loquax docta indoctie aggerans
fandis tacenda farcinat, immiscuit
musas deosque disciplinas cyclicas
garrire agresti cruda finxit placmatae,
et cetera non minus obscura atque corrupta, ut ingenue fatear, lec-
tor, neque ego neque alius quisquam, qui Martianum edendum sus-
ceperit, ex his versibus vel sensum vel syntaxin uHam concinnare po-
tuit.
Iam vide quanta et qualia infortunia Felici nostro acciderint in eis locis,
ubi auctorem eius iam nunc extantem habemus.
Aquila Romanus de figuris 15, p. 26, 20 Halm: diasyrmos, elevatio vel irrisio; ea
figura eat, qua ludewtes quae dicuntur ab adversario dissolvimus.
Mart. Cap. 525: diasyrmos est elevatio vel impressio; in hoc figura laudantes quae
dicuntur ... etc.
Aquila Romanus p. 27, 30: sed hic ambitus constat ex membris . . .
Mart. Cap. 527: quae multis (lege: qui ambitus) constat ex membris . . .
Aquila Romanus p. 36, 6: .. . Atellam praesidio communient, Nuceram Cumas
muUitudine suorum occupabunt.
Mart. Cap. 536: . . . Tadelam praesidio communient, Numeriam cum hac midtitu-
dine suorum obtinebunt.
Aquila Romanus p. 37,1 : si dicas 'M. Cato ille' . . .
Mart. Cap. 537: si dicas antole . . .
Item si Pliniana Martianeis conféras, similia reperies: Plin. 3, 43 Praetoriae Au-
gustae : Mart. Cap. 639 Praetoribus Augustae ; Plin. 3, 80 Metina : Mart. Cap. 643 Mid-
1) Iohannis annotationes edidit C. E. Lutz, Cambr. Mass. 1939; eadem et Remi-
gli glossas edidit Leidae 1962-1965.
VIII
PRAEFATIO
ma; Plin. 3,83 Aegüion: Mart. Cap. 644 Elegion; Plin. 3,92 a Camarina·. Mart. Cap.
648 ac marina·, Plin. 3, 94 Euonymos: Mart. Cap. 648 donymus; Plin. 3, 95 Hactenus
de prima Europae sinn, a Locris Italiae frons incipit Magna Oraecia appellata, in tres
sinus recedens Ausonii maris, quoniam Ausones tenuere primi. patet LXXXXVI, ut
auctor est Varrò. : Mart. Cap. 649 Hie primus Europae sinus Ausonii maris patet
LXXXXVI milibus quique tress inus habet.
Non obtundam diutius, ne nimium tätigere, lector, praesertim cum de
hac re et satis fuse disseruerim De Mart. Cap. emendando pp. 1—4 et
certiorem te tacere possit unaquaeque Martiani pagina, ilhid saltern ani-
mo teneas velim, libros omnes Martiani manuscriptos, qui nunc extent,
ex uno exemplari profluxisse, séptimo fortasse saeculo exarato et errori-
bus plurimis eisque foedissimis referto, itaque, si quis methodo, quam
vulgo Lachmannianam dicimus, obtemperare vult, omnes eo ñervos in-
tendet, ut archetypi illius lectiones revocet et quasi constituât, en quam
breviter dicitur, quod nisi maximis laboribus confici non potest! nam
primo quidem omnes libros inspicere humanae vitae brevitas vetat;
deinde, quod vel gravius priore est, in libris tantum non omnibus, ubi-
cunque monachis legentibus verba non sana videbantur, archetypicarum
lectionum vestigia sedulo deleta sunt, ut ex codicibus Martianeis quasi
ducentis quinquaginta vix sex septemve supersint, quibus tuto te confi-
dere audeas. et qui sint illi codices, partim quidem mihi contigit ut inve-
nirem, partim vir doctissimus atque humanissimus Iohannes Préaux mihi
benigne monstravit. et hic quidem ad eam causam venimus, qua necesse
factum sit, ut nova Martiani editio pararetur. quippe Adolfus Dick, vir
haud pedestri doctrina praeditus, ingenii acumine minime destitutus,
neque ab ullo editoris officio propter laborem de^erritus, una re impedi-
tus est, quo minus Martianum suum omnino emaculatum atque deter-
sum in lucem emitteret: quippe nimium fidebat codicibus interpolatis,
qui multis locis lectiones prima fronte speciosas offerunt, neque intelli-
gebat, quam late apud Martiani libros ille mos repsisset, ut scribae, si
quid non intelligerent, statim pro captu refingerent. ita factum est, ut
ex omnibus eis libris, quos Dickius adhibuit, sinceri essent nonnisi Rei-
chenauensis et Bambergensis, quos iam ante contulerat Eyssenhardtius,
cum contra illi, quos duces Dickius praecipue sequebatur, omnium men-
dacissimi iudicandi sint. quae res ut melius teneatur, exempla apponam,
unde satis eluceat, quam lubrica sit eorum librorum fides, possim in hoc
loco tractando multus esse, sed sufficiet unus liber sextus, ubi ex Plinii
testimonio satis convincetur librariorum mendacitas.
1. § 630 ... quae quidem (i. e. Baetica) habet iuridicos conventus quatt-uor: Gadita-
num, Cordvbensem, Astigitanum, Hispalensem ...] sic Dickius rectissime ex Plinio
(3, 7), cuius verba sunt: iuridici conventus ei quattuor, Oaditanus, Gordvbensis, Asti-
gitanus, Hispalensis. in omnibus Martiani libris desiderantur nomina Astigitanum
Hispalensem; item in omnibus a Diokio adhibitis praeter R'B1M numerus quattuor
aut omissus aut in duo(s) mutatus est.
IX
PRAEFATIO
2. § 635.. . cuius (i. e. Rhodani) ora diversis nominibus appellata; namHispaniense
unum, alterum Metapinum] Plinius (3, 33) habet: ex his alterum Hispaniense, alteram
Metapinum. ex libris Dickianis B'B1 habent alterum, etapinum, ceteri alterum alpi-
num.
3. § 643 ... tres Stoechades, quarum haec sunt nomina singtdarum: Prote, Mese
<iquae et> Pomponiana, tertia Hypaea] Plinius (3, 79) habet: nomina singulis Prote,
Mese, quae et Pomponiana vocatur, tertia Hypaea. Reichenauensis testimonio putre-
dine corrupti hoc loco caremus, nisi quod in margine legi potest secunda, ut id sal-
tern scias, secunda non fuisse in primaria scriptura; Bambergensis habet prote
mes**** pomponiana·, ceteri absurdo mendacio prima temisto, secunda pomponiana.
4. § 650 Hydruntum urbem\ Hydruntum Plinius 3, 100, sdruntum R una littera
perperam mutata (cf. spanis pro ipanis, i. e. Hypanis p. 234, 17); quod cum mani-
feste corruptum esset, urbem veteribus ignotam Foruntum sibi fabricavere librarli,
ut in ceteris codicibus nunc legitur.
5. § 653 in ora autem portus cui nomen Scironia saxa . . .] Plinius (4, 23) sic: in
ora autem portus Schoenos, oppida Sidous, Cremmyon, Scironia saxa ... R'B1
habent cui nos ubi ceteri a Dickio adhibiti habent cui nomen-, sed cui nos respondet
Pliniano Schoenos, ut iam Salmasius vidit anno 1629.
6. § 659 praeterea Aeria] bene sic Dick collato Plinii loco (4, 58); praeteria BlM
(Reichenauensis testimonio caremus), quod ex praeterea aeria facile potuit oriri;
praeterea ceteri, cum orthographiam correxisse sibi visi essent. potest sane fieri, ut
recte praetulerim Creta Aeria pro praeteria, sed sic quoque reperies verae lectionis
vestigia in recentioribus sedulo deleta esse.
7. § 661 quartus vero e magnis Europae sinus ab Hellesponto incipiens Maeotis ostio
terminatur] eadem ad verbum habet Plinius (4, 75), unde Dickius veram restituit
lectionem; sed Reichenauensis solus ex Dickianis habet quartus vero e magnus, ibi
quoque deleta a correctore vocula e, ceteri quartus vero magnus, cum egregie se locum
correxisse putarent.
8. § 670 mox alia distinctio: Libyphoenices appellantur, qui Byzacium incolunt. . .]
sic Dickius rectissime, R1B1 vestigiis insistens; ceteri habent mox alia distinctio
Libyae: Phoenices appellantur, qui Byzantium incolunt. Pliniana sunt (5, 24): mox
Africae ipsius alia distinctio: Libyphoenices vocantur, qui Byzacium incolunt.
9. § 701 haec (sc. urbs Babylon) nunc ad solitudinem rediit exhausta vicinitate Seleu-
ciae] sic Petersen egregie ex Plinio (6, 122: ad solitudinem rediit exhausta vicinitate
Seleuciae), Reich, et Bamb. secutus, ubi legitur prima manu exhaustate seleuciae,
quod manifeste ex exhausta vicinitate seleuciae ortum est. sed ceteri habent exhaustae
seleuciae, unde Grotius exhausta a Seleucia satis misere coniciebat.
Non obtundam diutius, lector, nam (si magni Scaligeri verbis uti licet)
oportet te bestiam, non hominem esse, si non capis, luce meridiana enim
clarius est multa in archetypo perperam scripta fuisse, quae R1B1 fide-
liter repraesentent, cum in ceteris a Dickio adhibitis lectiones inveniamus
a librariis confictas, dum se pristina Martiani verba restituere arbitran-
tur. non novum hoc vel inauditum affirmo, nam plus centum abhinc
annis vir acutissimi ingenii Fr. lui. Petersen de libris RB haec scripsit:
„Quicquid in alterutro codice ab emendatore scriptum alterius codicis
primae scripturae testimonio non confirmatur, id omni re diligenter con-
siderata tale esse repperi, ut aut ab hominibus linguae Latinae mediocri-
ter peritis et rerum, de quibus Capella disputât, non omnino ignaris in-
veniri potuerit, aut pravitas eius haud difficulter coarguatur. Itaque sine
X