De herinnering aan Mata Hari in de Nederlandse dagbladjournalistiek (1917-2007)

90 Pages·2009·0.86 MB·Dutch

De herinnering aan Mata Hari in de Nederlandse
dagbladjournalistiek (1917-2007)

Renée Aline Heidekamp

Studentnummer: 1372084

Master Journalistiek Rijksuniversiteit Groningen, studiepad dagbladjournalistiek
Dr. I.M. van den Broek
Drs. H.J. Wedman

7 augustus 2008
Voorwoord 1

Voorwoord Rotterdam, 6 augustus 2008

Lange tijd heb ik naar dit moment uitgekeken. Het moment waarop ik de laatste hand zou
leggen aan deze scriptie. Het schrijven van het voorwoord zag ik als een concreet eindpunt.
Pas dan zou het meeste schrijf -en onderzoekswerk erop zitten en zou ik eindelijk kunnen
afstuderen. Geen gezeul meer met de Lieux de Mémoire-pillen van Pierre Nora, geen tripjes
meer naar de UB van de Erasmus Universiteit, geen lappen met teksten lezen en niet meer
uren staren naar het computerbeeldscherm, zoekende naar inspiratie.

Dit onderzoek kon uiteindelijk tot stand komen dankzij de onmisbare hulp van een aantal
mensen. Ilja van den Broek, de eerste begeleidster van deze scriptie, wil ik bedanken voor
haar goede suggesties en haar heldere en kritische blik. Bovendien ben ik blij dat zij mij heeft
weten te interesseren voor het ontstaan en de ontwikkeling van herinneringen vanuit een
geschiedfilosofische benadering. Tegenwoordig is dit een passie die ik met haar deel.

Ook ben ik dank verschuldigd aan de mensen die mij vanaf de zijlijn continue hebben
aangemoedigd. Mijn lieve papa en mama voor hun eindeloze vertrouwen in mijn kunnen.
Van hen heb ik één van de belangrijkste menselijke eigenschappen geleerd:
doorzettingsvermogen. Mijn grote zus Annelies voor haar capaciteit om ingewikkelde
kwesties te simplificeren. Maar natuurlijk ook voor de opmaak van deze scriptie én alle
opbeurende telefoongesprekken. Tenslotte wil ik mijn allerliefste vriendje Marco bedanken.
Hij was tijdens deze periode, met de bijbehorende ups and downs een enorme steun. Zijn
aanwezigheid is voor mij onmisbaar.
Inhoudsopgave 2

Inhoudsopgave

Voorwoord..............................................................................................................................................1
Inhoudsopgave........................................................................................................................................2
Inleiding...................................................................................................................................................3
Hoofdstuk 1 Het historisch besef........................................................................................................8
1.1 De opkomst en de problematiek van een herinneringscultuur............................................12
1.2 Collectieve herinnering en identiteit.....................................................................................15
1.3 Een persoon als lieu de mémoire: het ontstaan van symbolen, legenden en mythen.........18
Hoofdstuk 2 De collectieve herinnering aan Mata Hari....................................................................24
2.1 Levensverhaal........................................................................................................................24
2.2 De oosterse vrouw................................................................................................................27
2.3 De courtisane.........................................................................................................................34
2.4 De spionne.............................................................................................................................39
2.4 De pionier..............................................................................................................................44
Hoofdstuk 3 Krantenonderzoek.......................................................................................................49
3.1 Mata Hari in De Telegraaf.....................................................................................................51
3.2 Mata Hari in de Nieuwe Rotterdamsche Courant/NRC Handelsblad....................................58
3.3 De Friese Mata Hari. De representatie in Het Friesch Dagblad en de Leeuwarder Courant 65
Hoofdstuk 4 Conclusie.......................................................................................................................77
Bijlage 1.............................................................................................................................................82
Bijlage 2.............................................................................................................................................83
Bijlage 3.............................................................................................................................................84
Bibliografie............................................................................................................................................85
Inleiding 3

Inleiding
Mata Hari is populair. Ruim negentig jaar na haar dood spreekt de Nederlandse danseres,
die in oktober 1917 wegens spionageverdenkingen door een Frans vuurpeloton werd
geëxecuteerd, nog steeds tot de verbeelding. De ontelbare boeken, artikelen, films, theater-
en muziekstukken gebaseerd op haar waanzinnige en veelbewogen leven, vinden nationaal
en internationaal gretig aftrek. Alleen al in 2007 verscheen er een tiental biografieën, thrillers
en zelfs kinderboeken over het leven van Mata Hari. Zo’n vijftien jaar geleden maakte ikzelf
voor het eerst kennis met het historisch personage Mata Hari. Het was in één van de eerste
afleveringen van de Amerikaanse serie The Young Indiana Jones Chronicles1 dat Mata Hari
ten tonele verschijnt. Hoofdpersonage Indiana Jones, die zich bij het uitbreken van de Eerste
Wereldoorlog aanmeldt bij het Belgische leger, ontmoet tijdens verlof in Parijs de mooie
danseres Mata Hari. Mata Hari wordt in deze serie uit de jaren negentig geportretteerd als
een sekssymbool. Ze heeft lang, roodkrullend haar en is uitsluitend in kanten niemendalletjes
en satijnen negligés gehuld. Opmerkelijk aangezien op basis van haar persoonlijke
fotoalbum geconcludeerd kan worden dat ze stijl, donker haar had en in haar privéleven
veelal lange jurken, het zij met een voor die tijd behoorlijk decolleté, droeg. Bovendien wordt
de vermeende spionne neergezet als een behoorlijk seksueel actieve vrouw. Niet alleen
beleeft Jones zijn eerste seksuele ervaring met Mata Hari, hij beëindigt de relatie omdat zij er
intieme contacten met andere hooggeplaatste militairen op na houdt. Het verweer van Mata
Hari is simpel. Zij houdt van mannen in uniform.
Bovengenoemd beeldvormingproces is slechts een voorbeeld uit het enorme
arsenaal van portretteringen dat de afgelopen negentig jaar over Mata Hari is ontstaan. Met
name in romans en speelfilms wordt ze, behalve als verleidelijke femme fatale, ook als
mysterieuze oosterse danseres of als sluwe, moordlustige spionne neergezet. Deze laatste
representatie komt bijvoorbeeld voor in de film Mata Hari uit 1932. In die film, met in de
hoofdrol de Zweedse actrice Greta Garbo, vermoordt het personage Mata Hari koelbloedig
een Russische officier. Een opmerkelijk handeling, aangezien de danseres nooit een moord
heeft gepleegd. Dit beeld van een bloeddorstige Mata Hari is echter veranderlijk. Hoewel
Mata Hari blijvend wordt geassocieerd met thema’s als spionage en erotiek, wordt zij
tegenwoordig niet meer direct met doodslag in verband gebracht. De jaren zestig kunnen
worden beschouwd als een keerpunt in de representatie van Mata Hari. Nieuwe inzichten ten
aanzien van haar schuldvraag in combinatie met maatschappelijke veranderingen zijn hierop
van invloed geweest. Auteurs en filmmakers zien Mata Hari niet langer als een slechte
vrouw, maar schenken aandacht aan haar verdienstelijkheid als artieste en haar

1 De desbetreffende aflevering heet Demons of Deception. De serie is geproduceerd door George
Lucas.
Inleiding 4

eigenschappen als ‘mens’.
Representaties zijn regelmatig onderhevig aan veranderingen. Veel historische
figuren hebben te maken met een wisselvallig beeldvormingsproces. Maatschappelijke,
politieke en sociale veranderingen zijn hier veelal debet aan. Zo zijn er meer historische
personages waarvan contrasterende beelden zijn ontstaan. Het is opvallend dat met name
bij vrouwelijke figuren dit contrast scherper is. Zoals ik in de derde paragraaf van het eerste
hoofdstuk zal uitleggen, speelt de vrouwelijke seksualiteit hierin een vooraanstaande rol. Het
opmerkelijke aan het beeldvormingsproces van Mata Hari is dat er van haar, naar mijn
mening, vier representaties zijn ontstaan waarvan één erg tegen de rest afsteekt. Zo is Mata
Hari door de decennia heen de belichaming geworden van de sensuele, fatale oosterse
vrouw, de op geldbeluste courtisane, de sluwe, verleidelijke spion. Naast deze negatieve
representaties, is er ook een positiever toonbeeld van Mata Hari onstaan. Hierin wordt de
vermeende spionne afgeschilderd als een eigengereide, haast feministische pionier.
Op basis van deze uiteenlopende representaties kan gesteld worden dat Mata Hari
een mythe is geworden. Deze mythevorming is deels tijdens haar leven, deels na haar dood
in gang gezet. Tijdens haar leven heeft Mata Hari een belangrijke rol gespeeld in haar eigen
beeldvormingsproces. Om zichzelf interessant te maken loog ze stelselmatig over haar
afkomst en origine. In de beginfase van haar carrière verklaarde Mata Hari afwisselend uit
Nederlands-Indië dan wel uit India afkomstig te zijn. Bovendien was ze open over haar vrije
seksuele moraal. Van Mata Hari was vrijwel algemeen bekend dat ze gescheiden was en de
courtisane was van diverse vooraanstaande mannen. Bovendien stond ze bijna naakt op het
podium. Door zich dusdanig te presenteren, wist Mata Hari zichzelf het imago van een
oosterse femme fatale aan te meten. Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog ging
gepaard met maatschappelijke en politieke veranderingen. Door de oorlog werden vrouwen
als Mata Hari vooral gezien als zedeloos en onpatriottistisch. De propagandadiensten van de
Entente speelden hier handig op in, en creëerden een beeld waarin met name buitenlandse
artiesten en courtisanes gezien werden als potentiële vrouwelijke spionnen. Het kostte de
Franse propagandadienst weinig moeite om het zelfverzonnen sensuele oosterse imago van
de Nederlandse Mata Hari, die tijdens de oorlog het bed had gedeeld met tientallen
vooraanstaande militairen van uiteenlopende nationaliteiten, om te zetten in typische
vijandelijke eigenschappen.
Door haar in 1917 te executeren heeft de Franse overheid Mata Hari’s mythe
onsterfelijk gemaakt. De mysterieuze aspecten rondom haar dood spelen daarbij een grote
rol. Decennia lang hebben historici van uiteenlopende nationaliteiten zich bezig gehouden
met de kwestie Mata Hari. De inzet: heeft Mata Hari daadwerkelijk ten koste van Frankrijk
voor de Duitsers gespioneerd dan wel had de toenmalige Franse regering genoeg bewijs om
Inleiding 5

haar ter dood te veroordelen. In feite is de Franse overheid zelf grotendeels debet aan de
mythevorming van Mata Hari. Het land heeft haar dossier, tot op de dag van vandaag,
angstvallig geheim weten te houden. Aangezien de Franse regering pas in 2017 het dossier
Mata Hari volledig zal vrijgeven, blijft het vooralsnog gissen of zij zich daadwerkelijk schuldig
heeft gemaakt aan spionage. Door de vele speculaties en theorieën is Mata Hari altijd
‘levend’ gehouden. Eveneens speelt Mata Hari’s vroegtijdige dood een rol. Haar schoonheid,
in combinatie met een dood die door mysterie wordt overschaduwd, blijft tot de verbeelding
spreken. De danseres kan daarmee geschaard worden in het rijtje van andere
jonggestorvenen die op een tragische en/of onopgehelderde wijze om het leven zijn
gekomen als Jeanne d’Arc, keizerin Elisabeth van Oostenrijk, Marilyn Monroe, Elvis Presley,
Kurt Cobain en Lady Di.
Waarom is de mythe van Mata Hari nu zo bijzonder? Het moet worden gezegd dat
Mata Hari’s rol in de vaderlandse historie niet direct enorm is te noemen. Haar internationale
betekenis daarentegen, is bepaald niet gering. Mata Hari heeft deel uitgemaakt van één van
de meest complexe politieke kwesties ooit: de Eerste Wereldoorlog. Bovendien is zij
uitgegroeid tot een bekend symbool. Op Anne Frank na, kan Mata Hari gezien worden als de
bekendste Nederlandse vrouw aller tijden. Behalve de tijd waarin ze leefde en haar
internationale karakter spreekt de ontwikkeling van Mata Hari’s beeldvormingsproces mij het
meeste aan. Het veranderlijke karakter van deze representaties zegt namelijk iets over de
ontwikkeling van het vrouwbeeld in de twintigste eeuw. Een eeuw waarin ten aanzien van
vrouwen enorm veel is veranderd. Juist deze uiteenlopende beeldvormingsprocessen lijken
mij een interessante invalshoek voor een journalistieke scriptie. Want als auteurs, filmmakers
en historici geneigd waren of nog steeds zijn om Mata Hari als een bepaald prototype neer te
zetten, waren of zijn Nederlandse journalisten dan niet geneigd diezelfde beelden over te
nemen? In deze scriptie staat de ontwikkeling van het beeld van de Nederlandse
dagbladpers over Mata Hari centraal, vanaf haar executie in 1917 tot 2007.
Het beeldvormingsproces van Mata Hari zal ik onderzoeken aan de hand van de
herinnering. In het eerste, theoretische hoofdstuk zal ik uitgebreid stilstaan bij de
geschiedfilosofie die met dit thema gepaard gaat, zoals het historisch besef, de opkomst en
problematiek van een herinneringscultuur, het verschil tussen individuele –en collectieve
herinneringen en de relatie tussen de collectieve herinnering en identiteit. Een grote rol is in
dit onderzoek weggelegd voor zogenoemde lieux de mémoire oftewel plaatsen van
herinnering. Deze notie is ontwikkeld door de Franse historicus Pierre Nora. Het woord lieu
wordt door Pierre Nora echter ook en zelfs vooral gebruikt als een vorm van beeldspraak. In
feite kan dus eigenlijk alles als een ‘lieu’ geïnterpreteerd worden. Zo zijn boeken, schilderijen
en uitroepen onlosmakelijk verbonden met bepaalde historische associaties. Net als
Inleiding 6

bijvoorbeeld feesten, emblemen, herdenkingen, personen, woorden, begrippen, gerechten
enzovoorts. Samengevat is een lieu de mémoire eigenlijk een symbolische eenheid die
voortkomt uit de menselijke verbeelding.2 Aangezien deze scriptie een onderzoek naar de
collectieve herinnering van een historisch figuur behelst, schenk ik in de laatste paragraaf
veel aandacht aan een persoon als lieu de mémoire in combinatie met het ontstaan van
symbolen, legenden en mythen.
Het tweede hoofdstuk omvat een empirisch onderzoek. In dat deel benoem ik
meerdere, naar mijn mening vier, representaties van Mata Hari die tussen 1917 en 2007 zijn
ontstaan. De vier portretteringen die ik heb gevonden zijn: de sensuele, fatale oosterse
vrouw, de op geldbeluste courtisane, de sluwe, verleidelijke spion en de eigengereide,
geëmancipeerde pionier. Door deze toonbeelden in hun tijd en context te plaatsen zal ik
proberen te verklaren hoe deze beelden konden ontstaan en door welke ontwikkelingen ze
zijn beïnvloed. Een belangrijke thema binnen elke representatie vormt de vrouwelijke
seksualiteit. Het valt namelijk op dat dit aspect sterk bepalend is voor het ontstaan van een
positief hetzij negatief beeld van een vrouw.
Het derde hoofdstuk betreft het krantenonderzoek. In dit hoofdstuk zal ik
onderzoeken in hoeverre deze beelden in de Nederlandse dagbladberichtgeving (van 1917
tot 2007), ten aanzien van Mata Hari, terug te vinden zijn. Aangezien het onmogelijk is om
voor dit onderzoek alle kranten die Nederland rijk is te behandelen, zal deze scriptie zich
beperken tot een viertal kranten. Twee landelijke dagbladen: De Telegraaf en NRC
Handelsblad en twee Friese kranten: de Leeuwarder Courant en het Friesch Dagblad. De
reden om te kiezen voor juist deze vier kranten is simpel. De betreffende dagbladen waren al
in het begin van de twintigste eeuw opgericht en worden nu nog steeds uitgegeven.3 Een
belangrijk criterium, want zo zijn de kranten beter met elkaar te vergelijken. Ten tweede heb
ik gekozen voor twee Friese dagbladen omdat Mata Hari in Friesland is geboren. Ik ben
benieuwd of in Mata Hari’s geboorteprovincie anders over haar geschreven wordt dan in de
landelijke kranten. Tenslotte zijn de uiteenlopende signaturen van de vier kranten sterk van
invloed geweest op mijn keuze. Het lijkt mij voor de handliggend dat het als kwaliteitskrant
aangemerkte NRC Handelsblad, de populaire ochtendkrant De Telegraaf, een algemene
regionale krant als de Leeuwarder Courant en een regionaal dagblad van christelijke

2 Pierre Nora, ed, Realms of memory. Rethinking the French past. Volume I: Conflicts and divisions
(New York: Columbia University Press, 1996) 14-15.
3 Het huidige NRC Handelsblad is in 1970 ontstaan na een fusie van de Nieuwe Rotterdamsche
Courant en het Algemeen Handelsblad. Artikelen van voor 1970 zullen uit de Nieuwe Rotterdamsche
Courant afkomstig zijn.
Inleiding 7

signatuur als het Friesch Dagblad, op verschillende wijze over Mata Hari hebben bericht. In
het laatste hoofdstuk zal ik conclusies trekken en een antwoord geven op de hoofdvraag.
Hoofdstuk 1 Het historisch besef 8

Hoofdstuk 1 Het historisch besef
Het begrip ‘historisch besef’ staat momenteel hoog op de politieke agenda. Nederlanders,
met name jongeren, zouden te weinig kennis hebben van de (vaderlandse) geschiedenis. In
2001 diende de commissie historische en maatschappelijke vorming (ook wel bekend onder
de naam de Commissie-De Rooy) een rapport in bij de toenmalige staatssecretaris van OC
&W Karin Adelmund. Volgens de commissie moest het vak geschiedenis op de middelbare
school hervormd worden. Het bevorderen van historisch besef moest het belangrijkste doel
van het geschiedenisonderwijs zijn, want: “historisch besef omvat meer dan alleen maar
kennis van of zuivere belangstelling voor geschiedenis; het omvat de samenhang tussen de
interpretatie van het verleden, het begrijpen van het heden en het perspectief op de
toekomst”.4 Met name het aanreiken van historische overzichtskennis leek voor de
commissie een noodzaak. Maar wat is nu feitelijk ‘onze’ geschiedenis? Welke historische
figuren en welke gebeurtenissen zijn van buitengewone betekenis geweest voor Nederland?
Deze en andere vraagstukken leverden heftige debatten op. In september 2005 begon een
commissie met het samenstellen van de officiële ‘Canon van Nederland,’ een overzichtswerk
met belangrijke aspecten uit de vaderlandse geschiedenis, cultuur en samenleving. Die werd
op 3 juli 2007 gerealiseerd.
Het is opmerkelijk dat enerzijds er een gebrek aan historisch besef is, terwijl
anderzijds het verleden mateloos populair lijkt te zijn. Musea, standbeelden en nationale
archieven schieten als paddenstoelen uit de grond. Maar ook onder het publiek zijn met
name historische films, series en documentaires erg geliefd.5 Er kan dus niet worden
gesuggereerd dat de Nederlander minder interesse heeft, dan wel zich minder bewust is van
het verleden. Het historisch besef heeft betrekking op de wijze waarop de hedendaagse
mens in materiële en immateriële zin omgaat met het verleden.6 De omgang met het
verleden is niet stabiel, maar onderhevig aan veranderingen. Historici noemen hiervoor
verschillende oorzaken. Ten eerste krijgen sommige gebeurtenissen overdreven veel
aandacht, terwijl andere onderwerpen in de vergetelheid raken. Zo wordt in Nederland
doorgaans veel aandacht besteed aan de Gouden Eeuw en de Tweede Wereldoorlog. Maar

4 www.slo.nl/themas/00110/Geschiedenis/00002/4Gesch_h1_De_Rooij.doc/, 10-10-2007. De
commissie baseert zich ondermeer op de stellingen van de Duitse didacticus K.E Jeismann
5 Zo werd in 2007 de Nederlandse film Zwartboek, dat zich afspeelt in de Tweede Wereldoorlog, door
het volk uitgeroepen tot ‘beste Nederlandse film.’ En uit een enquête van de Nederlandse
Belangenvereniging Schotelbezitters 2007 bleek dat de zender GeschiedenisTV het populairste
informatieve themakanaal op de Nederlandse televisie is.
6 Kees Ribbens, Een eigentijds verleden. Alledaagse historische cultuur in Nederland 1945-2000
(Hilversum: 2002) 11.
Hoofdstuk 1 Het historisch besef 9

over de Nederlandse rol in de Eerste Wereldoorlog of het Nederlandse verzet tegen de
Indonesische onafhankelijkheid is veel minder bekend.
Gesteld kan worden dat juist deze ongelijkmatige verdeling van de aandacht leidt tot
een afnemend historisch besef. Hiervoor zijn verschillende bewijzen te geven.7 Ten eerste
komt het verleden regelmatig in ‘dienst’ van het heden te staan. Een recent voorbeeld is de
creatie van een ‘nieuwe’ oorlogsheld door de Franse president Sarkozy. Eind oktober 2007
riep Sarkozy de bijna vergeten verzetsstrijder Guy Môquet uit tot een nationale held.
Volgens de president is Môquet “één van de anonieme helden waarover de
geschiedenisboeken niet spreken. Hij staat voor de grandeur van een man die zichzelf geeft
voor en hoger doel, de natie.”8 In dit geval gebruikt de Franse president in zekere zin het
verleden ten dienste van het heden. Hij maakt van Môquet een heroïsch symbool, een man
waar het Franse volk een voorbeeld aan zou kunnen nemen, maar bovenal trots op kan zijn.
Historici zijn doorgaans niet blij met deze ‘idealisering van het verleden’.9 Op deze wijze
wordt het verleden voor politieke doeleinden gebruikt en naar de mening van sommige
historici zelfs misbruikt. In deze visie heeft het verleden geen eigen plaats maar staat het in
dienst van het heden.10
Ten tweede wordt het verleden in toenemende mate geromantiseerd. Dit komt
voornamelijk door historische boeken, films en series. Een bekend voorbeeld van een sterk
geromantiseerde film is de legendarische filmtrilogie Sissi uit de jaren vijftig met in de
hoofdrol Romy Schneider. In deze films worden op zoetsappige wijze delen uit het leven van
de Oostenrijkse keizerin Elisabeth (1837-1898) beschreven. Geschiedkundig blijkt er weinig
van de trilogie te kloppen. Elisabeth wordt neergezet als een gelukkig getrouwde vrouw
terwijl in werkelijkheid de band tussen haar en de keizer Frans Jozef I bijzonder slecht was.
Bovendien wordt hun eerste zoon Rudolf die op jonge leeftijd zelfmoord zou plegen, niet
genoemd in de film. Ook wordt haar politieke invloed in de films overschat. Maar ook in vrij
recente Hollywoodfilms kan een vorm van romantisering geconstateerd worden. In films als
Titanic en Pearl Harbor staat niet de historische ramp of de aanval centraal, maar de

7 Zie ondermeer: Leen Dorsman, Ed Jonker en Kees Ribbens, Het zoet en het zuur. Geschiedenis in
Nederland (Amsterdam: Wereldbibliotheek, 2000) 41-42. en Maria Grever, ‘Visualisering en collectieve
herinneringen. “Volendams meisje” als icoon van de nationale identiteit’, Tijdschrift voor geschiedenis
117 (2) (2004) 208 en 227.
8 René Moerland, ‘Het verleden is er om te ideologiseren. Dus heeft Frankrijk sinds vandaag een
nieuwe oorlogsheld. Met dank aan president Sarkozy’, nrc.next, 22-10-2007.
9 Idem.
10 Mariska Kool, Zwarte duivels? Collectief geheugen en mythevorming over het optreden van de
Rotterdamse Mariniers in mei 1940 (Erasmus Universiteit Rotterdam, 2005) 7.