De Gids. Jaargang 137

1220 Pages·2011·5.89 MB·Dutch

De Gids. Jaargang 137
bron
DeGids.Jaargang137.Meulenhoff,Amsterdam1974
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/_gid001197401_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
i.s.m. en
3
Frits Staal
Het wetenschappelijk onderzoek van de mystiek
Een methodologisch opstel+
ChuangTzuenHuiTzuwandeldenlangsdedijkvanderivierdeHao
toenChuangTzuzei:‘Kijkhoedevoornsuithetwaterspringenennaar
hartelustronddartelen.Datvindenvissenechtleuk.’
HuiTzuzei:‘Jijbentgeenvis-hoekunjewetenwatvissenleukvinden?’
ChangTzuzei:‘Jijbentmijniet,dushoeweetjedatiknietweetwat
vissenleukvinden?’
HuiTzuzei:‘Ikbenjouniet,dusikweetbeslistnietwatjijweet.Aande
anderekant,jijbentbeslistgeenvis-dusdatbewijstnogsteedsdatjij
nietweetwatvissenleukvinden.’
ChuangTzuzei:‘Latenweterugkerennaarjeeerstevraag.Jevroegme
hoeikweetwatvissenleukvinden-dusjijwistaldatikhetwisttoenje
devraagstelde.IkweethetdoorhieraanderivierdeHaotestaan.’
Inleiding
paro'k aprivādevā
Degodenhebbenliefwatniettezienis.
Satapathabrāhma(cid:0)a
DeNatuurverbergtzichgraag
Heraclitus
‘Dechemischebetekenisvaneenzaaklaatgeenruimtevooreenanderewijdereof
dieperebetekenis.Hetisdebetekenisvanhetgeheel.Hetishetlaatstewoord.Die
betekeniswordtnooitbegrepen,datwoordwordtnooituitgesproken.Beidegaan
onsverstandteboven.Deuiteindelijkebetekenisiseenmysteriedatzichkeerop
keeropenbaartentochaltijdverborgenblijft.’
Ditcitaatisnietontleendaaneenscheikundigleerboek,zelfsnietaaneenhandboek
overalchemie.Hetistotstandgekomendoorhetwoord‘religieus’tevervangen
doorhetwoord‘chemisch’ineenpassagewaarinhetgodsdienstonderzoekdoorG.
vanderLeeuw,devadervandegodsdienstfenomenologie,wordtgekarakteriseerd.1.
Ikstelmijvoorinditopstel2.deopvattingteanalyserenentecritiserenalszouden
religieuzeverschijnselenniet‘rationeel’onderzochtkunnenworden(alsofzewel
irrationeelonderzochtkunnenworden)enhetbijgevolgdusnietmogelijkisdezeop
adequatewijzetebegrijpenofteverklaren.Dezeopvattingiserdeoorzaakvandat
hetgodsdienstonderzoekophetpeilvandealchemie3.isblijvenstaan,belangrijke
ontdekkingenopditterreinachterwegezijngeblevenenvloeit,zoalsikzaltrachten
+ FRITSSTAAL.Geb.1930.VroegerhoogleraarindewijsbegeerteaandeUniversiteitvan
Amsterdam,thanshoogleraaraandeUniversiteitvanCaliforniëteBerkeley.Publiceerde
voornamelijkoverfilosofischeentaaltheoretischeonderwerpen.DelaatstekeerdathijinDe
Gidspubliceerdewasinnummer7/8vandejaargang1970:‘Deacademicusalsnowhere
man’.
DeGids.Jaargang137
aantetonen,uitsluitendvoortuiteenaantalvooroordelen.Dezevooroordelenzijn
historischbepaald.Ikzalooktrachtenduidelijktemakendatdezeirrationele
benaderinggeenresultatenopzalleverenindientoegepastopdemystiek.Ditspreekt
nietvanzelf,wantikhoopaantetonendatdemystieknietnoodzakelijkerwijzeals
eenonderdeelvandereligiebehoefttewordenbeschouwd.
Testellendathetmogelijkisrationeleverklaringentegevenindezezakenhoudt
nietin
DeGids.Jaargang137
4
datderatiodeenige,ofzelfsmaardebestebenaderingswijzezouzijn.Ikgeloofdat
wewaardevollerdingenkunnendoendanwetenschappelijkonderzoekverrichten.
Maaralswebesluitenietsteonderzoekenheefthetgeenzineenogenbliklaterte
zeggendatdiezaaknietwerkelijkonderzochtkanworden.Ookbehoevendeobjecten
vanonsonderzoeknietrationeeltezijn.Hetiszinloosbomenenstenenrationeelte
noemen,maardaarvolgtnietuitdatzedùsonbegrijpelijkzoudenzijnofnietrationeel
bestudeerdzoudenkunnenworden.Hetisnietnodigaantenemendatereensoort
drempelzoubestaanwaarachterdedingenvoorhetverstandniettevolgenzijn,tenzij
wekunnenaantonendateendergelijkedrempelbestaat.Enomdataantetonen
kunnenwenietvolstaanmeteenaantaldingenaantewijzendietoevallig
onbegrijpelijkzijnoflijkentezijn,maarmoetenwevaststellendatzealtijd
onbegrijpelijkzullenblijvenofdatzenaaraardenwezenonbegrijpelijkzijn.Zolang
datnietisgebeurd(devraagishoedatzoumoetengebeuren)zijnervoorwathet
begripbetreftslechtstweemogelijkheden:òfprobereninzichtteverkrijgenòf
toegevendatwegeeninzichtwillenverkrijgen(eenvolkomenrechtmatigstandpunt).
Bovendienmoetenwe,alshetzoekennaarrationeleverklaringeninhoudtdatwe
niettevredenberusteninhetfeitdatbepaaldedingenonbegrijpelijklijken,onsook
niettevredenstellenmetcontradictiesdiewetegenkomen,ofdaarzelfseen
verklarendewaardeaantoekennen.Hetaanvaardenvancontradictiesbetekenthet
aanvaardenvanhetonbegrijpelijke.Hoewelwecontradictieskunnenherhalenen
variëren,zijnwijnietinstaateencontradictie,datwilzeggeneengelijktijdige
bevestigingenontkenningvandezelfdeuitspraak,tebegrijpen.Determbegriphoudt
indatwijinstaatzijninzichtteverwervenindematewaarinwijinstaatzijn
onbegrijpelijkheidencontradictiesuittebannen.
Testellendatinzichtverkregenkanworden,idestdatverstandelijkeverklaringen
gegevenkunnenworden,opdezeterreinenbetekentnatuurlijknietdatelke
verstandelijkeverklaring,eenmaalgegeven,nuookdefinitiefis.Eendergelijke
situatiewordtophetgebiedvankennisnergensaangetroffen;infeiteimpliceert
rationeelonderzoekdatelketheorievoorherzieningvatbaaris.Bovendienimpliceert
mijnpleidooivooreenrationelebenaderinginditsoortonderzoeknietdatikvan
meningbendatalleverschijnselenwaarwemeetemakenhebbeneenvoudig,duidelijk
ofalledaagszijn.Integendeel,ophetterreinvandemystieklijkenvelevoorvallen
nietalleengecompliceerdenonthutsend,maarookhettegendeelvanalledaagste
zijn.Ikwilnietpretenderenineenpositietezijnomsluitendetheorieënteleveren
diealdezevoorvallenverklaren.Mijnenigezorgisaantetonendathetzoekennaar
verstandelijkeverklaringenzowelopditterreinalselderszinvol,vruchtbaaren
noodzakelijkis.
Hetlijdtgeentwijfeldatvelendiedegodsdienstofdemystiekbestuderende
overtuigingvanVanderLeeuwnietzullendelen.PlatoenSpinozazoudenhetbij
voorbeeldnietmethemeenszijn.Maardeopvattingdatreligienietverstandelijk
kanwordenbenaderdligttengrondslagaanallerecente‘wetenschappelijke’
benaderingswijzenvanhetwetenschappelijkonderzoekvanreligieenmystiek;bij
gevolgzijndezeonderzoekennietadequaatenlatenveeltewensenover.
Omditteillustrerenwilikdevierbelangrijkstewijzenvanbenaderinginhet
wetenschappelijkonderzoekvanreligieenmystiekbespreken:A.dedogmatische
benadering;B.filologischeenhistorischebenaderingswijzen;C.fenomenologische
DeGids.Jaargang137
benaderingswijzen;D.fysiologischeenpsychologischebenaderingswijzen.(Deze
indelingisabstractentotopzekerehoogtewillekeurig.Sommigecategorieën
overlappenelkaar,bevattenverdereonderverdelingen,enbepaaldeonderzoekers
kunnennietgeclassificeerdworden.)
Datdezeviermanierenomdereligieenmystiekwetenschappelijktebenaderen
nietdoeltreffendzijnwordtduidelijkzodrawe,alis
DeGids.Jaargang137
5
hetmaaroppervlakkig,hetbegripverstandelijkeverklaringzèlfanalyseren.Een
verstandelijkeverklaringvaneenverschijnselvereisthetformulerenvaneentheorie
diezegtdatverschijnselteverklaren.Indemystiekhebbeneenaantalmysticizelf
reedseendergelijketheoriegeformuleerdofietsdatdaaroplijkt(bijvoorbeelddat
demystiekberustopgoddelijkeinspiratie),inwelkgevalwijmoetentrachtenvast
testellenofdietheoriejuistisofalthansmeteenredelijkematevanzekerheidgeacht
kanwordenjuisttezijn.Hiertoedienenwijeersttebepalenwàtwij-enzij-wensen
teverklaren.Ditiseenfundamentelevraagwaar,merkwaardigerwijze,nauwelijks
aandachtaangeschonkenis.Zijdringtzichaanonsopzodrawijbeseffendatiemand
eenmysticuswordtgenoemdomdathijbepaaldeervaringen,demystiekeervaringen,
heeftgehadendezeervaringenzichvoordoenalservaringenvaniets.Degenedie
demystiekwilbestuderenmoetindeallereersteplaatsbepalenofdezeervaringen
deervaringenzijndiezij,inelkindividueelgeval,pretenderentezijn.Hetonderzoek
vandemystiekvaltbijgevolguiteenintweedelen,waarvanheteersteenmeest
fundamentelehetonderzoekvanmystiekeervaringenbetreft,hettweedehet
onderzoekvandeinterpretatiesdiemysticienanderenvandezeervaringenhebben
gegeven.
Devraagnaardelegitimiteitvanmystiekeervaringen,diemethodologischgezien
eenvraagvanhetmeestelementairesoortis,betreftdeprimaireinterpretatievande
gegevens.Dergelijkeinterpretatieszijn,eenmaalgegeven,vatbaarvoorherziening
alsdatnodigmochtblijken(inhetlichtvannieuwegegevens,inhetkadervanbetere
theorieënetcetera).Wordtaandergelijkepreliminairebeschouwingenvoorbijgegaan
dankanzelfsnietgezegdwordendatdemystiekalszodanigernstigisopgevat,laat
staandatzijvoorwerpvanrationeelonderzoekzouzijngeweest.Wordendegenoemde
vierwijzenvanbenaderingnuindezetermenbeschouwddanblijkenzijop
dramatischewijzetekortteschieten.Dedogmatischebenaderingwordtgekenmerkt
doorhetfeitdatdeaanhangerservaneenverklaringalaanvaardhebbenvóórzijzelfs
deverschijnselenmaarhebbenbestudeerd.Devoorstandersvandedrieandere
methodenbestedeneenvoudiggeenenkeleaandachtaandevraagofdemystieke
ervaringen‘waar’zijn.Dezewordendoorhenbehandeldalsniet-geïnterpreteerde
ofnietteinterpreterenverschijnselenenmetelkaarenandereverschijnselenen
anderetheorieëninverbandgebracht-somsopuiterstoppervlakkigewijze(Deel
II).
Hetwetenschappelijkonderzoekvandemystiek,indematewaarindattotnutoe
isgeschied,doetdenkenaanhetbeschrijvenvaneennooitbetredengebieddatalleen
vanhorenzeggenbekendis.Daarombestaatdeneigingtevervalleninopsommingen
enclassificatiesvaneenreeksverschillendeverhalenzonderenigepogingtoteen
kritischwaardeoordeel.Wijhebbenbijvoorbeeldgeenmethodewaardooreenechte
mysticusvaneenpseudo-mysticusonderscheidenkanworden.Hetzaldanookgeen
verbazingwekkendathetterreinzelfsteedswazigerlijkttewordenenlangzamerhand
verzinktineenmoerasvaneruditie.Alsaangedrongenwordtbrengendeonderzoekers
algemeenhedenteberdewaaruitzoumoetenblijkendathetgebiedvoorgeleerden
niettoegankelijkis.Enalsomdezevooroordelentebevestigenlijkensommigendie
hetgebiedbetredenhebbenerinderdaadnietuittezijnteruggekeerdofhebbenhun
onderzoekgestaakt.Ikwilbetogendathetfeitdatdekritischegeestvanhetrationele
onderzoekhiervolslageningebrekeblijfttewijtenisaanmisvattingen,dateen
verstandelijke,theoretischeènexperimentelebenaderingvanditgebiednietalleen
DeGids.Jaargang137
mogelijkmaarnoodzakelijkiswildemystiekooitwerkelijkeenvoorwerpvan
wetenschappelijkonderzoekwordenendaterinfeiteaanwijzingenzijndateen
theorievandemystiek,dietendeleopdergelijkkritischonderzoeksteunt,zeker
perspectievenbiedt(DeelIII).
DeGids.Jaargang137
6
I De zogenaamde irrationaliteit van de mystiek
Onzegeestneemtindeordederverstandelijkezakendezelfdeplaatsin
alsonslichaamindeuitgestrektheiddernatuur.
Pascal
Hetzoekennaarrationeleverklaringenentheorieënisgrotendeels(zijhetnietgeheel
enal4.hetresultaatvaneenontwikkelingdiekenmerkendisvoordewesterse
beschaving.Zoublijkendatdezeontwikkelinghettoenemenvanonsinzichten
begripbelemmertdanmoetenwijeenandererichtinginslaanofalthansdie
ontwikkelingineenandererichtingombuigen.Volgenssommigenzijner
aanwijzingendiehieropduiden.Maarindezecontext,eengebiedwaarindegeest
vanhetrationeleonderzoeknooitisdoorgedrongen,doendievooronsnietterzake.
Dehuidigewetenschapvangodsdienstenmystiekiseveneenseenresultaatvan
eenontwikkelingbinnendewestersebeschaving.Dezeontwikkelingheeftgeleid
totdeopvattingdatreligieenmystiekirrationeelzijn.Aangezienerbewijzenin
overvloedzijnwaaruitblijktdatditeenmytheisdieinfeiteeenbelemmeringvormt
voorhetvergrotenvanonsinzichtindezematerie,dientdezeopvattingverlaten,
gewijzigdoftenminstekritischopwaardegetoetstteworden.Teneindeerachterte
komeninhoeverredatmogelijkis,ishetnuttigdehistorischeachtergrondenervan
watnadertebelichten.
Demythevanirrationaliteit,datwilzeggendeopvattingdatdewaarheidniet
ontsierdwordtdoorcontradictieseninconsequenties,worteltinhetvroege
christendom,indereligiedusennietindemystiek.Eenvroegevertolkerervanwas
Paulus,volgenswieChristuszowelvolledigGodalsvolledigmenswas.Daarom
vindenweuitsprakenals:‘Immers,deJodenverlangentekenenendeGriekenzoeken
wijsheid,dochwijpredikeneengekruisigdeChristus’(1Korinthe1:23).Vervolgens
ontmoetenweindeontwikkelingvanhetchristendomanderebepaaldirrationele
geloofsartikelenalsdeleerstellingvandedrieëenheid,deonbevlekteontvangenis
endeopstanding.Eenvroegekerkvader,Tertullianus,deedeenwanhopigepoging
omeenrationelebewijsvoeringtecombinerenmetdezeneigingtotirrationalisme
inhetchristendom.Hijbetoogtdatdergelijkegeloofsartikelenwelwaarmóetenzijn,
omdatniemandzoietsabsurdsbedachtkanhebben:credoquiaabsurdum(‘Ikgeloof
omdathetabsurdis’)encertumestquiaimpossibile(‘Hetiszekeromdathet
onmogelijkis’).
Aandergelijkekleurrijkespitsvondighedenkwamechtersneleeneinde.De
geschiedenisvandechristelijkewijsbegeerteindemiddeleeuwen,hetproduktvan
deinteractietussenchristendomenGrieksewijsbegeerte,isgrotendeelsde
geschiedenisvandeanalysederrelatiestussengeloofenrede.Vantevorenstond
vastdathetgeloofalsoverwinnaaruitdezeongelijkestrijdtevoorschijnzoukomen,
aangezieneenmiddeleeuwswijsgeer,alshijhetgeloofondergeschiktmaakteaan
derede,nietlangereenchristenwas.Maardesondanksgetuigdedebenaderingvan
dechristelijkegeloofsartikelenindemiddeleeuwenvanmeerrationaliteitdanin
enigeandereperiode.Indiezinkanwordengezegddathetchristendomtoeninelk
gevalzeerernstigwerdopgevat.HetiswaardathetvroegerationalismevanAnselmus
enPetrusAbelard(vanwieBernardvanClairvauxzeidathijeenafgezantvanSatan
was)verworpenwerddoordegrotefilosofenuitdedertiendeeeuw,AlbertusMagnus
DeGids.Jaargang137
enThomasvanAquino.Maarookbijhenhadderedenogeenbetrekkelijkbelangrijke
functie,namelijkomhetfundamentteleggenvoor‘sinonlafoi,dumoinsles
préambulesdelafoi’(Gilson1952,756-757).
Gilsonmerkteinditverbandopdatdeovergangvanhetbijnaongehinderde
rationalismevanAnselmusenPierreAbélardnaarhetmeerbeperkterationalisme
vanAlbertusMagnusenThomasvanAquinotendeletewijtenisaanhetfeitdatin
detussentijddebeperkingenentekortkomingenindeFysicaenMetafysicavan
DeGids.Jaargang137
7
Aristotoleswarenontdekt.AangezienderedevereenzelvigdwerdmetAristoteles,
werdwatAristotelesonderwezenhad,ofgeachtwerdonderwezentehebben,
beschouwdalsbepalendvoordegrenzenvanhetgeengekendkanwordenenwathij
niethadonderwezenwasbepalendvoorhetgeengeloofdmoetworden.Daarmee
wasvastgestelddatereengebiedbestaatwaargeloofdmoetworden,eengebieddat
nietverstandelijkkanwordenbenaderd(Gilson1952,756).Daaromwerdgemeend
datdoordebeperkingenvanAristotelesvasttestellendegrenzenvanderedegegeven
waren.
Naastdezeontwikkelingenindewijsbegeerte,waarinderedealthanseenbepaalde
plaatshad,bleefeenmeeruitgesprokenirrationeletendensinhetchristendomde
helemiddeleeuwendoorbestaan.MetdeReformatiekreegdezetendenseennieuwe
impuls.Spoediggreephetirrationalismeopgodsdienstigterreinomzichheenen
verbreiddezichookoveranderegebieden.Pascalsteldederationelegodvande
filosofentegenoverdeirrationelegodvanAbraham,IsaakenJacobengafdevoorkeur
aandelaatste(vergelijk,Pensées556).Laterverschaftehetzogenaamderationalisme
vanHegeleenraamwerkvoordemeestontstellendirrationeleeninconsequente
theorieën.Anderedialectischefilosofendroegenookhunsteentjebij,evenals
Kierkegaard,enlatereprotestantsetheologengebruiktendedialectiekomdenadruk
teleggenophetirrationelevandechristelijkegeloofsopvattingen.KarlBarthwees
bijvoorbeeldzoweldefilosofiealsdemystiekafuitnaamvandeirrationaliteitvan
hetgeloof.Methetexistentialismetenslotte,datondankszijnduidelijkchristelijke
antecedentenzowelchristelijkealsatheïstischevormenontwikkelde,bereikenwe
eenuitgesprokenverheerlijkingvanhetabsurde.
Dezeheleontwikkelingkanwordensamengevatindevolgendetermen:Vande
grotegodsdienstendermensheidlegthetchristendomdenadrukopgeloofen
irrationaliteitineenmatedieindeanderegodsdiensten(ookdeIslam)zelfsnooit
inoverwegingisgenomen.Indemiddeleeuwendedenchristelijkefilosofenmoedige
pogingenomeenrationeleverklaringtegevenvoordechristelijkegeloofsartikelen.
Overhetalgemeenwerddewestersegodsdienstechterdoorirrationalismebeheerst.
Enbijgevolgisdemodernewesterseopvattingtenaanzienvanreligie-zowelde
sympathiserendealsdeafwijzende-datreligieeenzaakisdiegeheelenalbehoort
tothetdomeinvanhetirrationele.
Hetistijdomterugtekerentothetwetenschappelijkonderzoekvandemystiek.De
mystiekeervaringkan,alselkeandereervaring,geldigheidhebbenofniet(in
individuelegevallenofinhetalgemeen),maarhetiszinloostezeggendatzerationeel
ofirrationeelis.Determendiemysticigebruikenomhunervaringentebeschrijven
lijkensomsirrationeel,maareendergelijkwaardeoordeelheeftgeenenkelnutals
deervaringenzelfnieteerstopwaardezijngetoetst.Dedoctrinesentheorieënvan
velemysticikunnenjuistofonjuistzijn,maarinveelgevallenzijnzerationeelvan
aard.Juistomdieredenwerdenzijinveledogmatischevormenvanhetchristelijk
irrationalismeafgewezen.EengoedenvroegvoorbeelddaarvanisAugustinus,die
zichvanhetManicheïsmebekeerdetothetchristendom.HetManicheïsmewaseen
zeerascetische,mystiekeenrationelewereldgodsdienstdienaeenontwikkelingvan
ruimduizendjaarverdweenenindeperiodevanhaargrootstebloeigeografischeen
gebiedbestreekdatinhetwestendoorSpanjeeninhetoostendoorChinawerd
DeGids.Jaargang137