De Geschiedenis van het Sultanaat Aceh in Vogelvlucht

20 Pages·3.09 MB·English

by  Verbeek J.R.

i
2770
DE GESCHIEDENIS VAN HET SULTANAAT ACEH IN VOGELVLUCHT
drs J.R. Verbeek

DE GESCHIEDENIS VAN HET SULTANAAT ACEH IN VOGELVLUCHT
drs J.R. Verbeek
Aceh
Tot 1511 vormden Aceh en Daya twee provincies van het machtige
rijk Pedir en werden in naam van de sultan bestuurd door twee
vrijgemaakte slaven, die elk een nicht van de sultan gehuwd
hadden en de functie van stadhouder bekleedden. De stadhouder
van Aceh had twee zoons, waarvan de oudste, Raja Ibrahim, de
grondlegger werd van het onafhankelijke Acehse rijk. Raja
Ibrahim viel het gebied van Daya binnen om een belediging te
wreken en zegde zijn gehoorzaamheid aan de Sultan van Pedir
op, toen deze in de strijd tussenbeide trachtte te komen.
Nadat de hoofdstad Aceh in zijn handen was, belegerde Raja
Ibrahim Pasai, waar de Portugezen zich gevestigd hadden. De
Portugezen werden na een zware strijd verslagen en trokken
zich terug op Malakka en met hen werd de Sultan van Pedir
verdreven. Raja Ibrahim regeerde vervolgens onder de naam
Calah ad-Din, doch werd vermoedelijk door een van zijn vrou
wen, een zuster van de vernederde raja van Daya, vergiftigd.
Na zijn dood werd hij opgevolgd door zijn broer 'Alau ad-Din
Ri'ayat al-Qahhar ("de Geweldige"), die met zijn wetgeving de
grondslag legde voor de latere grootheid van Aceh. Sultan
'Alau ad-Din sloot met de sultan van Turkije een militair
verbond tegen de Portugezen en verwierf militaire steun,
ondermeer in de vorm van geschuttechnologie. In 1537 en 1547
viel hij tot drie maal toe met hun steun tevergeefs de Portu
gezen op Malakka aan. Vervolgens werd steun gezocht bij de
Javaanse vorsten van Japara om de Portugezen uit de archipel
te verdrijven. Zijn opvolger Sultan Ali Ri'ayat Syah werd na
een regeerperiode van 8 jaar opgevolgd door Muda bin Husain
Syah, een kind van vier maanden oud, dat na zeven maanden
stierf. De Raja van Priaman (de broer van Ali Ri'ayat Syah),
die opvolgde onder de naam Mughal Sri 'Alam Periaman Syah
werd, na slechts enkele weken te hebben geregeerd, vermoord.
Hij werd op zijn beurt opgevolgd door zijn neef, de in de
geschiedenis als "bloeddorstig" bekend staande Sultan Zain al-
'Abidin, zoon van de Raja van Aru. Deze sultan kwam na slechts
enkele maanden aan het bewind geweest te zijn zelf eveneens op
gewelddadige wijze om het leven en werd opgevolgd door Sultan
Ala ad-Din Peirak, meer bekend onder de naam Mansur Syah. Deze
vorst trad toe tot een verbond van enkele Hindustaanse vor
sten om de Portugezen te verdrijven en voerde in dit kader een
aanval uit op Malakka. Met een vloot werd de belegering
uitgevoerd, waarbij Turkse hulptroepen krachtens het bondge
nootschap aan de zijde van Aceh streden. De Portugezen hielden
echter stand, zelfs de hulp van de vorstin van Japara mocht
niet meer baten: de vloot van de verbondenen werd door de
Portugezen vernietigend verslagen. Herhaalde aanvallen werden
vruchteloos uitgevoerd, waarbij Sultan Mansur Syah sneuvelde.
Hij werd kortstondig opgevolgd door de jonge Sultan Ali Ri-
ayat Syah, een zoon van de Sultan van Johore bij de enige
dochter van Sultan Mansur Syah. Na een regeringsperiode van
slechts drie jaar onder voogdij werd de jeugde sultan vermoord
door zijn voogd en opvolger Sultan Ala ad-Din Ri-ayat Syah IV.
Deze sultan voerde geen oorlog met de Portugezen en was aan
vankelijk ook de Nederlanders vriendelijk gezind, toen in 1599
Aceh voor het eerst door twee Zeeuwse koopvaardijschepen onder
bevel van Frederik de Houtman bezocht werd. Doch toen De
Houtman aarzelde om de sultan bij te staan in de oorlog tegen
Johore sloeg de vriendschap om in vijandschap, die door de
Portugezen werd aangewakkerd. De beide schepen werden onver
hoeds aangevallen, waarbij een deel van de bemanning, inclu
sief De Houtman, in gijzeling werd genomen. De sultan eiste in
ruil voor hun vrijlating het grootste schip op. Maar ruim twee
jaar later keerde het t ij toen opnieuw twee Zeeuwse schepen
arriveerden met geschenken voor de sultan en een schrijven van
Prins Maurits. De Nederlanders kregen nu vergunning een han
delsfactorij op te richten en de sultan zond een gezantschap
naar Prins Maurits, bestaande uit Abdul-Zamet, die kort na
aankomst in Middelburg overleed, en Sri Mohammed. Gezant Sri
Mohammed werd door de Prins met veel egards en machtsvertoon
ontvangen tijdens zijn belegering van Grave.
In dit tijdvak manifesteerde de Engels-Nederlandse handelsri
valiteit zich ook in Aceh, waar in 1602 de Engelse vlootvoogd
James Lancaster door de sultan werd ontvangen. Bij een van de
latere contacten is door de Engelsen een prachtig uitgevoerd
bronzen pronkkanon met het vorstelijk monogram aan de sultan
ten geschenke gegeven.
Inmiddels was in Aceh de 94 jarige sultan door zijn zoon Ali
Ri-ayat Syah gevangen gezet en daarop spoedig overleden. Het
eerste jaar van de nieuwe regering werd door een grote droogte
geteisterd, waardoor er voedselgebrek ontstond en er een grote
sterfte onder de bevolking plaatsvond. Ali Ri-ayat Syah was
weinig bekwaam en was verstrikt in een bloedige oorlog met
Pedir, toen in 1606 een Portugese oorlogsvloot, die was uitge
zonden om Malakka te ontzetten, Aceh aanviel. De sultan riep
de hulp in van zijn door hem gevangen gehouden neef Maharaja
Derma Wangsa om de Portugese aanval het hoofd te bieden. Deze
slaagde erin de Portugezen te verdrijven en verwierf hiermee
zoveel invloed, dat hij de sultan kon opvolgen onder de naam
Iskandar Muda, toen deze in 1607 onverwacht overleed.
De welwillende houding tegenover de Nederlanders sloeg tijdens
zijn regering om in een wantrouwen, dat in 1616 resulteerde in
de gedwongen opheffing van het VOC handelskantoor in Aceh. De
strijd tegen de Portugezen zette hij echter onverminderd door,
waartoe hij een vloot van 300 oorlogsvaartuigen uitrustte om
de Portugezen uit Malakka te verdijven. De vloot van Iskandar
Muda werd verslagen, waarbij de komst van een Nederlands
eskader de totale vernietiging van de Acehse vloot voorkwam.
Een tweede poging in 1628 faalde eveneens; het waren uiteinde
lijk de Nederlanders die in 1641 de Portugezen uit Malakka
verdreven. De oorlogsinspanning vormde een zware belasting
voor het Acehse rijk, dat ontvolkt raakte en verarmde.
Op haar hoogtepunt tijdens de regeringsperiode van Sultan
Iskandar Muda (Marhun Meukuta Alam), welke duurde van 1607 tot
1636, strekte het rijk Aceh zich uit tot Deli, Aru en Siak op
de Oostkust, over enige stranddistricten langs de Westkust tot
Benkulen en omvatte een aanzienlijk deel van Malakka (Pahang,
Perak en Kedah). Het kreeg daardoor een tijdlang de gehele
peperhandel in de regio onder controle. De rijkdommen die de
sultan hiermee vergaarde waren van fabelachtige omvang en
maakten een grote indruk op Westerse bezoekers van het hof.
De bloei zette zich nog voort tijdens de kortstondige en
vreedzame regering van Sultan Moghal of Iskandar Thani (1636-
1641), doch daarna trad het verval in, waarbij de onzorgvuldig
geregelde troonsopvolging een rol speelde. Daar Sultan Iskan
dar Thani geen erfgenamen achterliet, werd het bestuur in 1641
in handen gelegd van zijn echtgenote, die regeerde onder de
naam van Sultane Safiyatuddin Taj al-Alam bint Iskandar Muda.
De keuze van de vorstin, de dochter van Iskandar Muda, vormde
een tegenzet van de rijksgroten versus de vorsten van Johore,
die op basis van hun nauwe huwelijksverwantschap met het
Acehse vorstenhuis de troon claimden. Bij wijze van compensa
tie werd toen een nieuw tractaat met Johore gesloten, waarbi]
Aceh stilzwijgend afzag van de aan haar verschuldigde hulde
blijken. Het rijk brokkelde af: in 1669 onttrok Deli zich aan
het oppergezag van Aceh en na 1675 beperkte het gezag van Aceh
zich tot Noord-Sumatra. Sultane safiyatuddin Taj al-Alam werd
op haar beurt tot 1701 uitsluitend door sultanes opgevolgd.
Ondanks hun zwakte bleven de sultanes verzet bieden tegen de
uitbreiding van de invloed van de VOC. Sultane Sri Ratu Syah
Zakiat ad-Din Inayat Syah zocht hiertoe tevergeefs het bondge
nootschap met de regionale grootmacht Siam. Een deel van de
rijksgroten toonde een toenemend bezwaar tegen de benoeming
van vrouwen in het sultansambt en in 1699 produceerden zij
hiertoe een brief van een Kadi in Mekka, waarin de uitoefening
van het sultansgezag door een vrouw in strijd werd verklaard
met de wetten van de Islam. Hierop werd de regerende Sultane
Sri Ratu Kamalat Syah afgezet en vervangen door Sultan Badr
al-'Alam Syarif Hasyim Jamalullil, waarna nimmer meer een
vrouw tot het sultansambt werd verheven. Het ingetreden verval
kon hiermee in de 18e eeuw niet meer worden gekeerd, ook toen
er weer uitsluitend sultans werden gekozen. Deze waren veelal
van Arabische afkomst, soms een Buginees. Door burger- en
successie-oorlogen verzwakte het rijk, waarbij de sultan alle
werkelijke macht verloor en Aceh een veelheid van staatjes
werd. Het ging echter op het eind van de 18e eeuw de Compagnie
evenmin voor de wind. In een aantal opeenvolgende oorlogen
ging het Nederlandse gezag op Suraatra geheel verloren. De
voormalige Nederlandse handelskantoren en posten werden door
de Engelsen overgenomen. Gedurende een periode van bijna 20
jaar waren de Engelsen de enige Europese mogendheid die enige
invloed uitoefende op de gang van zaken in Aceh. Na een roeri
ge periode van interne strijd rond de Acehse troon kwam het
Britse bestuur in 1817 tot de slotsom, dat de handelsbelan
gen het herstel van de vrede in Aceh vorderden. Na beëindiging
van de Napoleontische oorlogen werd een begin gemaakt met het
herstel van de Nederlandse souvereiniteit, waarbij ook het
gezag in de koloniën zou worden hersteld. De lokale Engelse
koloniale autoriteiten bleven zich echter met hand en tand
verzetten tegen de uitbreiding van het Nederlandse gezag,
waarbij met name de vrije doorvaart van Engelse schepen in de
Straat van Malakka veilig gesteld diende te worden. De Engel
sen stichtten hiertoe een nederzetting in Singa Pura en ver
wierven het recht in Aceh een kantoor en een resident te
vestigen, met uitsluiting van alle andere Europese mogendhe
den. In de loop der tijd gingen steeds meer onderhorigheden
verloren, ondermeer doordat deze de suzereiniteit erkenden van
de vorst van Siak. Dit deden Asahan, Batu Bara, Serdang, Deli,
Balu Cina en Langkat, zodat in het begin van de 19e eeuw de
Tamiang-nvier de grens vormde tussen Siak en Aceh. De opkomst
van de onafhankelijke rijken Trumon, Singkel en Bulu Samak
vormde eveneens een gevoelige slag voor Aceh. Bij het Londons
Traktaat van 1824 werd de ongemakkelijke verhouding tussen
Nederland en Engeland in het Maleise gebiedsdeel geregeld
waarbij Nederland zijn bezittingen op Malakka opgaf en af'zaa
van het protest tegen de bezetting van Singa Pura in ruil voor
de Engelse bezittingen en claims op Sumatra. Tevens zegde
Nederland toe de veiligheid van het handels- en scheepvaart
verkeer te bevorderen, zonder daarbij de souvereiniteit van
Aceh aan te tasten. De Padri-oorlog vereiste echter voorlopig
alle aandacht van het Nederlands-Indische Gouvernement zodat
er slechts beperkt gewaakt kon worden tegen zeeroof en slaver
nij. Uit deze bepaling vloeide een aantal malen netelige
kwesties voort, ondermeer het gebeuren rond de civiele schoe
ner Dolfijn, die na een muiterij van het inheemse deel van de
bemanning met f 30.000,- aan goud in handen gevallen was van
de sultan van Aceh. Imiddels werd de Nederlandse invloed
uitgebreid tot de "afvallige" onderhorigheden, hetgeen in de
Nederlandse visie kon geschieden zonder de afgegeven garantie
omtrent de souvereiniteit van Aceh te schenden. Het vorstendom
Trumon fungeerde als buffer tegen het Acehse rijk. De eerder
genoemde Acehse zeeroverspraktijken brachten echter ook inter
nationale problemen met zich mee, aangezien Amerikaanse,
Engelse en Napolitaanse schepen er het slachtoffer van werden
Dit betekende het einde voor de Nederlandse onthoudingspoli
tiek ten opzichte van Aceh, dat in 1852 al contact had gezocht
met Keizer Napoleon III van Frankrijk. Uiteindelijk werd door
de Gouverneur van Sumatra's Westkust, Generaal van Swieten, in
1857 een vriendschapsverdrag gesloten met Sultan Ibrahin
Mansur Syah. De sultan verbond zich in dit contract mee te
helpen aan de beteugeling van de zee- en strandroof, alsmede
een einde te maken aan de Acehse slaventochten op het eiland
Nias. Nieuwe zeeroofkwesties, de uitbreiding van het Neder
landse gezag in Siak, de veranderde verhouding met Engeland op
Sumatra, als gevolg van het optreden van de Engelse avonturier
Wilson in Siak en de Indian Mutiny tot 1859, en de toenemende
betrokkenheid van derde mogendheden maakten een einde aan de
broze goede verstandhouding tussen Nederland en Aceh. Het
daadwerkelijk uitbreken van de vijandelijkheden was, vooral na
het Sumatra-tractaat van 1871, dat de Nederlanders de vrije
hand gaf in Sumatra, nog slechts een kwestie van tijd. Nadat
de Acehers daadwerkelijk geprobeerd hadden buitenlandse mo
gendheden in de kwestie te betrekken, zond de Indische Rege
ring Nieuwenhuijzen als Commissaris naar Aceh, die de betrek
kingen met Nederland eenduidig moest regelen. Daar men een
weigerachtige houding van Aceh verwachtte en de tijd drong
werd hem een militaire expeditie, onder bevel van Generaal
J.H.B. Kohier, nagezonden. Men hoopte met dit militaire
machtsvertoon de Acehers tot andere gedachten te brengen of
anders een volkenrechtelijke staat van oorlog te creeeren, die
het ingrijpen van derde mogendheden in bijvoorbeeld een pro-
tectoraatsvorm zou verhinderen. Ook de oorlog tegen het Neder
landse Gouvernement, verklaard op 26 maart 1873 bracht geen
herstel van de centrale sultansmacht. In het binnenland werd
het daadwerkelijke gezag uitgeoefend door de plaatselijke
bestuurders, de Oëleëbalangs en was het gezag van de sultan
nominaal. De Nederlands-Indische Regering verzuimde in dit
staatkundig verbrokkelde geheel verzoeningsgezinde krachten
een kans te gunnen en bleef de sultan als vertegenwoordiger
van de centrale macht aanspreken. De "oorlogspartij" won
aanzienlijk in kracht toen de eerste expeditie, na het sneuve
len van de opperbevelhebber, onverrichter zake terugweek. Bij
de tweede Aceh-expeditie in 1874 werd de kraton veroverd,
nadat deze was verlaten. Sultan Mahmud III Shah stierf in
hetzelfde jaar. Het sultanaat werd in 1874 opgeheven en Aceh
onder militair gezag geplaatst. Hiermee was de oorlog echter
geenszins beëindigd, er ontstond een langdurige en kostbare
oorlog, die van Nederlandse zijde met wisselend succes met
wisselende methoden werd gevoerd. In 1904 onderwierp 'Ala 'ad-
Din Muhammad Daud Syah, de pretendent sultan van Aceh, zich
aan het Nederlandse gezag. Hij werd met zijn zoon en troonsop-
volger Teungku Ibrahim naar Java verbannen, waar hij op 7
februari 1939, na 32 jaar ballingschap overleed te Meester
Cornelis. Hoewel de overgave van de pretendent-sultan werd
beschouwd als het einde van de oorlog, bleef de pacificatie
van het gewest bijzondere aandacht vragen. De Oëlebalangs
bleven onder Nederlands gezag als zelfbestuurders fungeren.
Het aantal zelfbesturende landschappen in Aceh bedroeg niet
minder dan 102, waarvan de meeste van zeer kleine omvang.
Merkwaardig is, dat naast de titel van Teuku soms ook die van
Maharaja voorkomt, hetgeen wijst op Indiase invloeden.
Belangrijke landschappen in Aceh zijn: Pidië, Keumangan,
Keumala, Geumpang, Lho Seumawe (waarvan de zelfbestuurder de
titel Maharadja draagt), Samalanga, Peusangan, Keureutoë,
Peureula, Langsa, Tungkob en Trumon.
In januari 1946 brak een hevige opstand uit, waarin de PUSA
(Persatuan Ulama Ulama Seluruh Aceh), een beweging met een
fanatiek godsdienstig karakter een grote rol speelde. Talrijke
Oëleëbalangs met hun gezinnen werden in die tijd vermoord.
In 1953 werd Aceh een Daerah Istimewa en leden van de talrijke
zelfbestuursgeslachten bekleden thans nog steeds belangrijke
posities in het provinciale bestuur.
De Kraton Aceh
De Aceh-rivier maakt op ongeveer 5 kilometer landinwaarts een
sterke kromming, waarbij haar loop van een westelijke in een
noordelijke richting overgaat. Nabij deze kromming op ongeveer
200 meter van de linkeroever lag de kraton van Groot Aceh in
een vrij dicht bevolkte vlakte. Behalve de kraton Darud Dunia
bouwde Sultan Ala ad-Din Johan Mahmud Syah I van het konink- '
rijk Darussalam (1267-1309) hier in 1292 de Meuseugit Raya
Jami Baitur Rahman ("verblijf van de Barmhartige") welke
later door de Sultans Iskandar Muda en Iskandar Thani aanzien
lijk werd vergroot. Sultan Ala ad-Din Syamsu Syah (1497-1511)
bouwde een nieuwe kraton, Kuta Alam genaamd, alsmede de meu
seugit Baitur Rahim ("verblijf van de Erbarmer"). Dezelfde
naam werd later ook gegeven aan de door Sultan Iskandar Muda
m de kraton Darud Dunia gebouwde meuseugit. Tijdens de rege
ringsperiode van Sulthane Nural-'alam Nagiat ad-Din syah
werden deze meuseugit en de kraton door brand verwoest, doch
later in meer bescheiden vorm herbouwd. Met het afnemen van de
sultansmacht en het voortdurende geldgebrek van de vorst
verviel de kraton in de loop der tijd steeds meer, zodat van
de vroegere grandeur weinig meer overbleef. Veth omschreef in
zijn boek "Atchin en zijne betrekkingen tot Nederland" (1873)
de toestand van het complex als een "smerigen, half ingeval
len, gedeeltelijk zelfs van atappen ontblooten kraton".
Van de vroegere kraton waren slechts enkele resten over
gebleven, waaronder de Pinto Khob, een even buiten de
kratonmuur gelegen stenen poortje, dat wellicht ooit diende
als uitgang van de kraton naar de Taman. In deze Taman, een in
steen opgetrokken lustoord in de vorm van een gestyleerde
lotusbloem, gelegen in de omgeving van de kraton bij Kota
Gunungan, is de cultuurinvloed merkbaar van de Indiase Groot-
Mogols. Bij Kota Gunongan, ook wel Kota Pecut genoemd, bevond
zich voorts een ommuurde begraafplaats, waarbinnen zich de
graven bevonden van enkele ratu's.
Het kratoncomplex zelf was langwerpig van vorm en omgeven door
een 4 a 5 meter hoge buitenmuur, waarbinnen nog een tweede en
derde muur waren opgericht, die enceintes vormden, waaronder
die van de eigenlijke dalam. De afmetingen van de buitenomtrek
bedroegen ongeveer 800 bij 1500 meter, zodat het complex een
oppervlak besloeg van ongeveer 16^ hectaren. Aan de zuid- en
oostzijde stroomde binnen de kratonmuren de Kroeëng Daroe, die
even daarbuiten in de Aceh-rivier uitstroomde. De voornaamste
gebouwen waren het woonhuis en het "kantoor" van de sultan, de
eetzaal van de oude sultan, het huis van Pucut Pidi en haar
volgelingen, de balè rom, het huis van de oude syabander, de
eerdergenoemde Meuseugit Baitur Rahim, en het kruithuis. Daar
naast waren er verschillende goed onderhouden vorstelijke
begraafplaatsen, waaronder die van Sultan Ibrahim Mansur Syah
en zijn beide kinderen.
De noord- en westfacen van de kraton waren in geduchte staat
van tegenweer gebracht; de overige waren minder uitgebouwd,
doch werden beschermd door een ondoordringbare wildernis van
bambu-duri, die het geheel een grote stormvrijheid gaven. De
wallen van de kraton waren vrijwel op Europese wijze gebouwd
en van traversen voorzien. De noordface leek enigszins op de
gebastionneerde vorm van de Italiaanse bevestigingsmanier en
bestond uit een linie van twee gebastionneerde fronten, met
kleine bastions en een zeer lange courtine. De westface was
over de gehele lengte op drie punten gebroken, zodat ge
schikte opstellingsplaatsen voor geschut ter bestrijking van
de gracht werden verkregen. Het zuidfront had de vorm van een
rechte lijn, waarvan het middelste gedeelte ongeveer 20 meter
vooruitstak voor de grachtsverdediging; de oostface, ten
slotte, had een uitspringende hoek ter bestrijking van het
noordelijke gedeelte. De omwalling bestond slechts voor een
kleion gedeelte uit stenen muren, namelijk 10 meter rechts en
24 meter links van de hoofdpoort in de noordface; voor het
overige was deze geheel van aarde. Na de mislukte eerste
expeditie van 1873 was de omwalling aanzienlijk versterkt en
werd het profiel van de borstwering van het noord- en west
front hersteld met blokzoden en, als zandzakken gebruikte,
gevulde aardmandjes van gevlochten klapperbladen. De meuseu-
PLATTE GROND VAN DEN KRATON