De consolatione philosophiae. Opuscula theologica

288 Pages·2005·6.809 MB·English

by  Anicius Manlius Severinus Boethius, Claudio Moreschini (editor)

B I B L I O T H E CA
SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM
T E V B N E R I A NA
BOETHIVS
DE CONSOLATIONE PHILOSOPHIAE
OPVSCVLA THEOLOGICA
EDIDIT
CLAUDIO MORESCHINI
EDITIO ALTERA
MONACHII ET LIPSIAE
IN AEDIBVS K.G. SAUR MMV
Bibliographic information published by Die Deutsche Bibliothek
Die Deutsche Bibliothek lists this publication in the
Deutsche Nationalbibliografie:
detailed bibliographic data is available
in the Internet at http:// dnb.ddb.de
© 2005 by K. G. Saur Verlag GmbH, München und Leipzig
Printed in Germany
Alle Rechte vorbehalten. All Rights Strictly Reserved.
Jede Art der Vervielfältigung ohne Erlaubnis des Verlages ist unzulässig.
Gesamtherstellung: Druckhaus „Thomas Müntzer" GmbH, Bad Langensalza
ISBN 3-598-71278-2
PRAEFATIO
Theologicorum Boethii opusculorum textum egregie
inquisivit abhinc centum annos Eduardus K. Randius1,
qui primus eorum recensionis fundamenta declaravit.
Quamquam ad peculiarem aliquam quaestionem tantum
pertinebat, scilicet ad genuinitatem de fide christiana li-
belli, attamen Randii memoria etiam ad librorum manu
scriptorum historiam respexit. Eius viri docti vestigia se-
quentes, separatim alio scripto has quaestiones fusius
tractavimus , quas nunc carptim et summatim repetimus.
Itaque secundum Randii sententiam in quattuor clas-
ses libri dividuntur, quae sunt3:
1. F, Floriacensis, quae tractatus I, II, III, V continet,
cuiusque vetustissimus et optimus est Parisinus, Nat.
Bibl. Lat. 7730, saeculo IX exaratus; nos siglo Ζ eum
insignimus;
2. T, Turonensis, in qua opuscula I, II, III, IV inve-
niuntur; horum librorum vetustissimus est codex Au-
giensis XVIII, saeculi IX (K siglum a Randio accepit, a
nobis Q, ne cum Bernensi 179, qui Philosophise Conso-
lationem continet, confunderetur);
3. D, Dionysiana, quae libros I, II, III, V continet,
quaeque a Monacensi codice (Staatsbibliothek, Clm
1. Cfr. Ε. K. Rand, Der dem Boethius zugeschriebene Trak-
tat de fide catholica, Neue Jahrb. f. class. Philol., Suppl. Band
XXVI, 1901, pp. 401-461.
2. Cfr. C. Moreschini, Varia Boethiana, M. D'Auria, Napo-
li 2003.
3. Cfr. op. cit., pp. 412-413.
VI PRAEFATIO
14370), saeculi X repraesentatur; nos siglum D huic libro
adhibemus. Huius familiae aliquod, sed nobis ignotum,
exemplar iam Iohannes Scotus Eriugena usurpaverat;
4. C, Corbeiensis, in qua omnia opuscula reperiun-
tur; eius autem familiae optimae notae liber est, Randii
sententia, Parisinus, Bibl. Nat. Lat 12949, et ipse saecu-
lo nono exaratus. Quem lib rum Randius siglo C indi-
caverat, nos autem J, quoniam C siglum Bambergensi
libro, Consolationem continenti, tribuitur.
Praeterea Randius tres antiquos commemorat libros:
Laurentianum XIV, 15, saeculi noni (Lji nos, ut alii
editores, qui hunc codicem in Consolatione usurpave-
runt, siglo L indicamus); Ambrosianum Ν 60 sup., sae-
culi vel noni vel decimi; Tegernseensem, nunc Mona-
censem (Staatsbibliothek Clm 18765), saeculi noni
ineuntis, quos omnes familiae Turonensi iure suo attri-
buit.
At ista codicum in quattuor familias divisio aliquate-
nus corrigi debet: nam post Randii inquisitionem non-
nulli alii libri inventi sunt, qui Consolationis editioni
usui fuerunt, quique Randio ignoti erant, alii (inter
quos Laurentianus et Tegernseensis, quos nuper memo-
ravimus) maius, quam Randius ipsis tribuerat, pondus
manifeste habent.
Quapropter inter optimos Consolationis libros me-
moramus Aurelianensem 270, qui siglum habet O, et
Neapolitanum G IV 68 (siglum N), ambos saeculi no-
ni; Neapolitanus autem arta cognatione cum Tegern-
seensi libro vinctum esse ipse Consolationis textus
ostendit. Utrosque libros, quod ad Theologica opuscula
attinet, primi, quod sciam, contulimus. Aurelianensis
liber O, quem Randius ignoraverat, Floriacensi familiae
tribuendus est; praeterea quinque opuscula continet,
quae res in dubium revocat Randii divisionem, qui pri-
PRAEFATIO VII
mae classi opuscula I, II, III, V (ut supra vidimus) tri-
buebat. Neque Vaticanus Urbinas 532, saeculi decimi,
qui tarnen opus Contra Eutychen et Nestorium tantum
habet, Randio plene cognitus erat: nam etsi Vaticani
libri hie illie mentionem fecit, attamen vir doctus ipsi
nullum locum in divisione sua tribuerat; Vaticanus au-
tem optimus liber eiusdem Floriacensis classis est, quae
nunc tribus codicibus (Ο, Ζ et U) repraesentatur. Vati-
canus Urbinas libro Ο affinis esse videtur.
Quod ad Tegernseensem Τ et Neapolitanum (ex rao-
nasterio Sancti Galli oriundum) attinet, iam diximus de
eorum affinitate, atque, quod de Tegernseensi opinatus
erat Randius, idem et nos de Neapolitano, scilicet am-
bos cum manu scripto Augiensi stare. Tamen liceat no-
bis aliquantum a viro docto dissentire atque ex omni-
bus palmam Tegernseensi dare; praeterea in Turonensi
familia ex altera parte Τ et Ν collocandi sunt (sicut in
Consolatione recensenda), ex altera Q. Recte autem
Randius censuerat Laurentianum librum a familiae Tu-
ronensis archetypo iam antiquitus defluxisse: hoc enim
demonstratur ex eo quod L contra TNQ saepe stat.
Haec conclusio, ad quam Randius pervenerat, confir-
mabitur in Consolationis editione. Hanc familiam Turo-
ne originem habuisse haud satis constat: qua re nobis
quidem cautius esse videtur tantummodo earn in Ger-
mania ortum habuisse opinari.
Dionysianae autem familiae nullum novum exemplar
reperire potuimus praeter id quod Randius invenerat,
scilicet librum Monacensem Clm 14370.
Denique Corbeiensis familiae Parisinum Bibl. Nat.
Lat. 12949 optimum librum esse Randius censebat; at
ex nostris investigationibus tam bonae notae quam Pa-
risinum esse patuerunt eos, quos nunc nominamus, qui-
que omnes saeculo nono vel decimo pariter ac Parisi-
VIII PRAEFATIO
nus exarati sunt: Harleianus (London, Brit. Library
3095), cuius siglum est H; Laurentianus Sancti Marci
167 (siglum: X); Bernensis Bürgerbibliothek 510 +
517A4 (sigl um: Y). Huius familiae codices Η J X simil-
limi inter se sunt; Y contra a Floriacensis familiae ex-
emplari, vel ab aliquo a quo etiam Bambergensis S, de
quo dicemus, contaminatus est, multosque Η J X libro-
rum errores effugit. Huius familiae exemplaria similli-
ma inter se sunt eorumque textus, qui certe a gramma-
tico vel a viro theologiae docto, retractatus est, multum
a ceterarum familiarum differt; ipsa Turonensi est pro-
xima imprimisque eius exemplari Laurentiano XIV, 15,
praesertim in libris de fide catholica et contra Eutychen
et Nestorium.
Denique Randii opinionem non sequimur, qui Am-
brosianum Ν 60 sup. ex eodem atque Laurentianum
fonte defluxisse putaverat: Ambrosianus enim Lauren-
tianum librum, eiusque correctiones, adeo fideliter re-
praesentat ut ex ipso descriptum esse censeamus. Itaque
Ambrosianum non adhibuimus, utpote nullius pretii,
quamvis satis antiquum.
Haec est condicio librorum antiquorum Theologica
opuscula continentium: saeculo decimo, ut saepe fit et
praecipue in Consolatione videre possumus, iam libri
inter se contaminati erant. Ex iis unum eligimus, qui
etsi non necessarius ad textum constituendum est, ta-
rnen probabiles lectiones, praecipue a Turonensi familia
4. Bernensis 510 charta 12r. partem libelli Quomodo sub-
stantiae etc. (a linea 70: «primo sint bono similia» usque ad
lineam 114: «ipsum quoque bonum est») omisit, propter anti-
graphi unius folii iacturam, ut videtur; ea verba a posteriore
manu iterum scripta sunt in intercalari folio.
PRAEFATIO IX
sumptas cumque Floriacensis hie illic contaminatas
praebet. Loquimur de Bambergensi libro, Staatsbiblio-
thek Q. VI. 32 (Patr. 45), saeculi X-XI, quem siglo S
indicamus.
Quae ad antiquiorem librorum recensionem attinent,
prout investigare potuimus, in pauca verba redacta,
haec sunt; certe quaestio omnino expedita non est alii-
que viri docti alias rationes fortasse proponere, fortasse
alios manu scriptos libros conferre, et quae censemus
emendare poterunt: ars, ut constat, longa est.
2. Idem manuscriptorum status in Consolationis tradi-
tione invenitur: nam, ut recte et Randius5 et Troncarel-
lius6 autumant, Consolationis et Theologicorum opus-
culorum traditio concors videtur, iam ab antiquis
temporibus (id est a sexto saeculo) invalescente more
hanc cum illis in iisdem codicibus coniungere.
Qua re Consolationis quoque libri in duas familias
(quamvis non tam clara delineatione quam in Opusculis
theologicis) dividuntur, quarum altera est Gallica, Ger-
manica altera; multo autem difficilior est in libros manu
scriptos Consolationem continentes inquisitio, cum
propter magnum eorum numerum tum propter conta-
minationem, quae et genuinas alterius familiae lectiones
cum alterius mutavit et utrarumque correctiones omni-
bus locis superseminavit.
5. Cfr. Boethius, The Theological Tractates. The Consola-
tion of Philosophy with an english translation by H. F. Stewart
and Ε. K. Rand, Cambridge Mass. - London 1918, p. VIII.
6. Cfr. F. Troncarelli, Boethiana Aetas. Modelli grafici e
fortuna manoscritta della «Consolatio Philosophiae» tra IX e
XII secolo, Alessandria 1987, pp. 31 sqq.; 43 sqq.
χ PRAEFATIO
Nunc igitur necessarie ponitur quaestio, utrum in fa-
milias libri re vera dividi possint, alteraque, quae priori
conexa est, utrum librorum archetypus fuerit, necne.
Cum haec longa inquisitio sit, iterum benivolum lecto-
rem oramus ut quae alibi indagavimus7, si velit, legat;
nunc videamus quae recentior deque Boethio op time
meritus editor, Ludovicus Bielerus, scripserit (CChLat
94, 1957, p. XII). «Non mihi in animo erat», ait ille vir
doctus, «ut editionem omnino novam aut omnibus nu-
meris absolutam pararem. Plus quadringenti enim codi-
ces mihi recensendi fuissent, scholia commentarii versi-
ones mediae aetatis scrutandae ... Neque id operis
pretium credo futurum fuisse; multo enim paucioribus
testibus contend esse possumus si ei rei uni studemus
ut verba scriptoris satis fideliter exprimamus. Nam qui-
cumque varias lectiones a Peipero et Weinbergero ad-
notatas attente legerit facile sibi persuadebit non tam
codicum quam ipsarum rationem habendam esse lectio-
num. Sunt enim et bonae atque genuinae lectiones et
deteriores facilioresque, vel, ut ita dicam, vulgatae;
utraeque vero in codicibus ita sunt permixtae ut de re-
censionibus distinguendis quaestio esse vix possit, cum
praestantiores codices a deterioribus numero tantum-
modo bonarum lectionum differre videantur». His rati-
onibus nisus (quas nos quoque probamus), Bielerus cu-
ravit ut alii libri manu scripti, praeter eos, quos
praecedentes editores contulerant, ad textum consti-
tuendum sibi praesto essent, quamquam eius cura nunc
nobis minus quam satis erat praestitisse videtur. Itaque
Bielerus totos contulit Antverpiensem M.16.8 (A) et, de
quibus iam diximus, Aurelianensem 270 (Ο) et Neapo-
7. Videsis supra, notam n. 2.