de AS 202: Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting

2018·1.6 MB·Dutch

by  Stichting de AS

Arie Hazekamp & TEGEN DE OUDE ORDE 1
NEDERLANDSE
Rudolf de Jong EN TEGEN DE NIEUWE ORDE
Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting
Arie Hazekamp DE BEZIELENDE KRACHT VAN JOOP WESTERWEEL 4
A MA rraiiere t HHinaa Szzeemkkaiatmm pp AASODANrNer LFAeG srDRtEiaeECBtsie RHeJ sOaOI nSnNKaTarEG EcdNh:Ne i V sD IItDANeu NEiW tKAs AieALe kNiMIneSA vMPBaR olSE sCiCc nHh HdISeO TSO oTRvOjLe Tt- UZnIOieNIST 112051 N ANTAIJRDCENHSI SDTEEN
e
Rudolf de Jong JACQUES REES EN HET 26 d
e
ANARCHO-SYNDICALISTISCH PERSPECTIEF rlan DUITSE BEZETTING
Rudolf de Jong SOLIDARITEIT MET JOODSE COLLEGA'S 29 d
s
De oproep van Jo Priem e
a
n
Rudolf de Jong TEUN VERHOEF: VERZET VAN DE DAAD 31 a
r
c
Arie Hazekamp UITGEVER IN OORLOGSTIJD 33 h
De publicaties van Gerhard Rijnders iste
gedurende de Tweede Wereldoorlog n
Rudolf de Jong NEEN ZONDER GEWELD 42 tijd
e
De brieven van Jan Hooijberg aan Seyss-Inquart n
s
d
Sjon Besseling DE MEMOIRES VAN WIM GULIEN 45 e
De achtergrond van zijn raadselachtige brieven D
u
nader verklaard its
e
be
z
Cees Bronsveld 'NAAKT' OP DE NEDERLANDSE TELEVISIE 52 e
Reacties & discussies ttin
g
Igor Cornelissen P.A. PIJNAPPEL (1875-1935) 55 –
Bijvangst 18 d
e
Thom Holterman LIBERTAIR PROJECT: NAAR EEN VRIJE EN 58 A
S
EGALITAIRE SAMENLEVING 2
0
Uit het land van Proudhon 39 2

Peter Zegers e.a. BOEKBESPREKINGEN 61
Rudolf de Jong IN MEMORIAM BERT ALTENA 1950-2018
Prijs van dit nummer 7,50 euro
DE AS 202
IN MEMORIAM bERt ALtENA 1950-2018
de AS
Op 3 oktober 2018 overleed historicus Bert Altena. Hij
anarchistisch tijdschrift was een van de belangrijkste wetenschappers in
opgericht in 1972 door Hans Ramaer en Wim de Lobel Nederland op het gebied van anarchisme en sociale
geschiedenis. Daarnaast zette hij zich decennia lang in
46ste jaargang, nummer 202, najaar 2018. voor het Domela Nieuwenhuis Fonds en was hij inten-
De AS is een uitgave van Stichting de AS en verschijnt in drie of vier afleveringen per jaar (in sief betrokken bij het Domela Nieuwenhuis Museum in
totaal minimaal 190 blz.). Heerenveen. Naast zijn wetenschappelijke werk schreef
ISSN: 0920-3257. hij regelmatig voor de AS en Buiten de Orde.
Jaarabonnement: 19,50 euro; buiten Nederland 27,50 euro. Nieuwe abonnementen gaan in met Op 11 oktober vond de uitvaart plaats op crematorium
de eerstvolgende editie, tenzij anders aangegeven bij bestelling. Abonnementen worden jaar- Westerveld, waar onder anderen Rudolf de Jong een
lijks automatisch verlengd, behalve als vóór 1 december schriftelijk (bijv. per e-mail) is opge- toespraak hield. Hieronder plaatsen we enkele fragmen-
zegd. ten uit deze toespraak. In een volgend nummer van de
Betalingen: (IBAN:) NL02 TRIO 0198 0821 50; (BIC:) TRIONL2U AS zal in een uitgebreider artikel stil worden gestaan bij
t.n.v. Stichting de AS. de betekenis van Bert Altena voor de Domela-
Bestellen los nummer: www.tijdschrift-de-as.nl/losnummer Nieuwenhuis-studie.
Bestellingen en adreswijzigingen: [email protected]
Druk: JUIST! Druk & Print, Schiedam. ‘We zijn de bouwers van de tempel niet. We zijn slechts de sjouwers van de stenen.’ Deze
Opmaak: Atalanta, Utrecht. uitspraak is van de grote socialiste Henriëtte Roland Holst die bewondering had voor de
E-mail administratie: [email protected] grote anarchist Domela Nieuwenhuis. Deze had als lijfspraak ‘Ik mag ten gronde gaan, als
E-mail redactie: [email protected] ik maar nuttig ben geweest’. Bert Altena heeft in zijn leven deze schone uitspraken volledig
Redactie: Boudewijn Chorus, Marius de Geus, Arie Hazekamp, Thom Holterman, Rudolf de naast zich neergelegd. Daardoor is hij zo’n aardig mens geworden. Zijn commentaar op de
Jong, Jaap van der Laan, Martin Smit (eindred.), Rymke Wiersma (eindred.), Hanneke uitspraken zou als volgt kunnen zijn geweest.
Willemse. Ten eerste: ik ben niet te beroerd om met stenen te sjouwen, maar ik zal zelf wel bekijken
Verder werkten mee: Sjon Besseling, Cees Bronsveld, Igor Cornelissen, Kees Stad, Peter Zegers. wat het praktische nut ervan is. Ten tweede: ik ben niet uit de kerk gestapt om naast die
Weblog: http://libertaireorde.wordpress.com kerk een andere tempel te bouwen. Ten derde, en het belangrijkst: je tast er de vrijheid van
Publicatie van een bijdrage impliceert niet dat daarin een redactioneel standpunt wordt anderen enigszins mee aan. Want je legt degenen die na jou komen de morele plicht op, of
weergegeven. misschien een schuldcomplex, om die tempel, waar jij zo voor sjouwde, ook te gaan bou-
wen. Misschien willen ze liever gaan bikkelen met die stenen of er een Frans restaurantje
mee gaan bouwen in de Champagnestreek.
Voor Bert gold, het leven is om geleefd te worden en dat moet je zo goed mogelijk doen.
Een goed leven is niet hetzelfde als een goed leventje waarbij je denkt aan alleen maar
genieten. Het goede leventje hoort wel bij een goed leven. Bert heeft genoten van de goede
KELDERUITGEvERIJ KONDIGT AAN:
dingen van het leven. Vooral van muziek, literatuur, tentoonstellingen en andere culturele
genoegens waaronder de culinaire cultuur niet de minste was.
vrijdag 14 december 17.00 uur presentatie van Volken zonder staat, het nieuwe boek van Thom
Bij een goed leven hoort ook het nuttig zijn. Dat is Bert op veel manieren geweest. Bert was
Holterman in het Fort van Sjakoo, Jodenbreestraat Amsterdam. Alle belangstellenden hartelijk
een eminent historicus. Hier vielen maatschappelijk nut, genoegen en anarchistisch idea-
welkom.
lisme trouwens samen. Twee aspecten haal ik naar voren. Berts vermogen om vragen te
Zie https://libertaireorde.wordpress.com/
formuleren bij zijn onderzoekingen. Zijn, te weinig gewaardeerde, dissertatie is er een

voorbeeld van. En dan zijn er zijn vele artikelen en studies over Domela Nieuwenhuis,
Van de anarchistische historicus Jacques Giele verschijnt in november een nieuwe bundel arti-
zowel in wetenschappelijke publicaties als in libertaire tijdschriften als de AS.
kelen, Arbeidersbestaan. Mail svp naar [email protected] als je bericht wilt over de
Bert had veel gezag, door zijn inbreng en zijn inzet, maar hij streefde nooit naar iets wat op
presentatie van dit boek.
macht zou lijken. Berts anarchisme zou ik als volgt willen omschrijven. ‘Een streven naar

verhoudingen tussen de mensen waarin de machtsverhoudingen zo veel mogelijk zijn
vOORINTEKENEN
verdwenen. En dit op alle niveaus van het persoonlijke en maatschappelijke leven.’ De
Belangstellenden kunnen voorintekenen op de heruitgave van Van Christen tot Anarchist, herin-
woorden ‘zo veel mogelijk’ geven ook zijn vermogen tot relativeren aan.
neringen van Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Onverkorte uitgave met een voorwoord van Bert
In de geschiedenis van de anarchistische beweging komt men ook wel anders tegen.
Altena en een uitgebreid register.
Bijvoorbeeld bij redacteuren van tijdschriften die decennialang op uiterst verdienstelijke
Het wordt een ruim geïllustreerde driedelige uitgave in cassette. Prijs bij voorintekening tot
wijze werkzaam zijn geweest maar heel moeilijk afstand van hun positie kunnen doen.
verschijnen (ca 1 maart 2019) € 19,00, winkelprijs wordt € 27,50.
Doen ze het toch, dan kunnen ze soms maar moeizaam verkroppen dat het werk door
Mail naar [email protected].
anderen op heel andere wijze en niet volgens de gewoontes van hun ‘tempeltje’ wordt
voortgezet.
Bij voldoende belangstelling verschijnt in 2019 ook de heruitgave van Nationalisme en Cultuur
Bert domineerde niet, hij maakte zijn anarchisme waar. Tot het laatst toe. We nemen
van Rudolf Rocker (2 delen in cassette). Als je interesse hebt graag ook bericht naar boven-
afscheid van een lieve vriend die een goed leven heeft geleid.
staand mailadres.
De hele toespraak van Rudolf de Jong is te lezen op de website van het Domela Nieuwenhuis
Fonds.
TEGEN DE OUDE ORDE
EN TEGEN DE NIEUWE ORDE
Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting
Arie Hazekamp en Rudolf de Jong
De Nederlandse fascisten, georganiseerd in de NSB van Mussert, en de Duitse nazi’s streef-
den ernaar om van boven af een ‘Nieuwe Orde’ op te leggen aan de bevolking. De overgrote
meerderheid van de Nederlanders wees deze Nieuwe Orde af. Zo ook de anarchisten – al
waren er uitzonderingen die het anarchisme vaarwel zeiden en het nazisme omarmden.
Maar de oude orde hadden zij eveneens altijd verworpen. Over de strijdwijzen – landelijke
organisatie? Groepen? Totale weerloosheid? Syndicalisme? Alleen propaganda voor de
idee? enzovoort – was men verdeeld geweest. Nu stond men voor de vraag of de Nieuwe
Orde principieel anders – en gruwelijker – was dan de oude orde. Vrijwel alle anarchisten
zullen die vraag met ja beantwoord hebben.
Dit ja betekende niet dat al deze anar- dit ondanks de bezetting als bevrijdend
chisten automatisch in het verzet heb- ervaren.
ben gezeten. Velen probeerden hun ge- Rudolf de Jong: ‘In Heemstede, waar wij
dachtegoed persoonlijk, zo goed en zo woonden mochten – eind 1941? Begin 1942?
kwaad als het mogelijk was, uit te blij- – Joodse kinderen niet meer naar de lagere
ven dragen maar waren niet actief bij (basis)scholen. Met behulp van niet-Joodse
verzetsdaden betrokken. Veel anderen ouders is toen voor hen, tien à vijftien kinde-
waren dat wel. Opvallend is dat hierbij ren, een klasje georganiseerd. Een katholieke
op heel verschillende en persoonlijke school stelde de mooiste ruimte (de bestuurs-
manier de strijdwijzen in hun verzetsac- kamer?) ter beschikking en mijn atheïstische
ties tot uiting kwamen. vader die onderwijzer was geweest, maar
wegens zijn vrij huwelijk was ontslagen, gaf
In het anarchisme, vooral in het revolu- de kinderen les.
tionaire syndicalisme, speelde de ‘onge- Er moeten toch veel mensen van op de hoog-
acht’ formule een grote rol. De arbeiders te zijn geweest, het schoolbestuur met onge-
zouden zich moeten verenigen ‘onge- twijfeld een geestelijke, ouders van kinderen,
acht’ hun godsdienstige en politieke op- misschien andere scholen waarmee overleg
vattingen. De verzuiling van voor 1940 was gepleegd. Voor mei 1940 zou zo’n ‘on-
had het tegenovergestelde gebracht. In geacht’ samenwerken van katholieken, Joden,
verzet en illegaliteit – vooral als het ging een vrijdenker en waarschijnlijk nog ande-
om hulp aan Joden en niet-Joodse on- ren ondenkbaar geweest zijn. Illegaal was
derduikers – werd de verzuiling door- het toen nog niet. Verzet was het wel.’
broken en werkte men samen voor een
IllegAlIteIt
gemeenschappelijk zaak: strijd tegen
nazisme en bezetting, tegen de Nieuwe Het is ruim tien jaar geleden dat het
Orde. Anarchisten in het verzet hebben tweeluik van de AS verscheen dat ge-
de AS 202 – Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting 1
wijd was aan de rol van Nederlandse haar organisatie. Daarbij werden oude Rudolf de Jong brengt met name een den. Zelf kwam hij er zonder kleer-
anarchisten in de Tweede Wereldoorlog. scheidslijnen doorbroken. aantal anarcho-syndicalisten nader in scheuren vanaf.
In 2005 brachten we nummer 151 uit, beeld die in de eerdere edities over de
Ne derlandse anarchisten (1933-1945), en VerzetSwerk Tweede Wereldoorlog genoemd zijn. AnArchIStISche oVertuIgIng
twee jaar later volgde nummer 158, Het verzet van anarchisten was hoofd- Hun ervaringen worden nu verder uit- De overstap van anarchisten naar fascis-
Nederlandse anarchisten in de Tweede zakelijk geweldloos van karakter. Dat gediept. Vooral Jacques Rees speelde in tische groepen is een terugkerend thema,
Wereldoorlog. Sindsdien bleef de belang- was in overeenstemming met de anti- de kring van anarcho-syndicalisten een zoals rond de inzet van (voormalige)
stelling voor dit thema bestaan, aange- militaristische gezindheid van de mees- betekenisvolle rol als redacteur van bla- anarchisten als zogeheten front ar bei der
zien nog niet alle beschikbare verhalen te betrokkenen. Onder hen bevonden den die opriepen tot ‘arbeiderseenheid’. aan het Oostfront in de Sovjet-Unie. Zij
waren verteld. Gaandeweg kwam ook zich veel dienstweigeraars. Hun drijf- Daarmee stond hij de doorbraakgedach- verrichtten er herstelwerkzaamheden
nieuwe informatie beschikbaar. Deze veer was juist zich niet als moordenaar te voor op het economische terrein. vlak achter het oorlogsfront. Sjon Bes-
uitgave betreft vooral de lotgevallen af te laten richten. Geen verzuilde vakbonden, maar het seling doet nader verslag over dit op-
van minder bekende anarchisten, die Dit standpunt namen Joop Westerweel streven naar bedrijfsorganisaties waarin merkelijke gegeven. Hoe deze anarchis-
moedig hun aandeel in het verzetswerk en Bouke Koning in, die een centrale rol alle werknemers waren vertegenwoor- ten dergelijke stappen hebben kunnen
hebben geleverd en/of de gruwelen van speelden in de zogeheten Westerweel- digd, stond daarbij voorop. zetten, blijft een intrigerende vraag.
de Duitse bezetting moesten onder- groep. Hun gedurfde optreden redde Gelukkig waren er veel anarchisten die
gaan. vele Joodse jongeren het leven, maar Verdiepend is ook de bijdrage over de vanuit hun overtuiging wel iets deden
beiden betaalden er een hoge prijs voor. uitgeversactiviteiten tijdens de oorlog tegen de bezetter. Een algemeen anar-
Het kader waarin hun activiteiten be- Westerweel werd geëxecuteerd, Koning van de al eerder besproken Gerhard chistisch verzet was er niet. Misschien is
schreven worden, is onveranderd. In het hield jarenlang ernstige gezondheids- Rijnders. In zijn publicaties moest voor- de volgende paradox wel van toepas-
reeds verschenen tweeluik is al aange- klachten. De samenwerking in deze al de NSB het ontgelden en bleven de sing: er was geen anarchistisch verzet
geven dat van anarchistisch verzet – ge- groep tussen Joden en niet-Joden is Duitsers veelal onbesproken. Zo balan- omdat het verzet anarchistisch was, hoe-
coördineerd en georganiseerd – welis- uniek. De erkenning daarvoor na de ceerde hij op het randje totdat de wel maar weinig verzetsstrijders anar-
waar geen sprake is geweest, maar dat oorlog is terecht. Duitsers zijn uitgeverij aan banden leg- chistisch waren.
veel anarchisten wel degelijk actief zijn Moedig was ook de arbeidersvrouw
geweest in de illegaliteit. Zij boden hulp Wieke Bosch uit Leeuwarden. Verzets-
aan onderduikers, vervalsten of stalen werk en betrokkenheid bij De Vonk
persoonsbewijzen en bonkaarten, brach- bracht haar in het kamp Ravensbrück.
ten in direct gevaar verkerende Duitsers Ze overleefde het niet. Andere Friese
en Nederlanders in veiligheid, publi- anarchisten hadden meer geluk. Gear-
ceerden en verspreidden illegale bladen, resteerd tijdens de CPN-Aktion, waarbij
pamfletten en brieven, en financierden de bezetter tijdens de Duitse aanval op
verzetsdaden. Deze hulp werd opval- de Sovjet-Unie preventief communisten
lend vaak geboden aan de meest kwets- arresteerde, werden juist deze Friezen
bare groep in die jaren, namelijk de om onduidelijke redenen vrijgelaten.
Joden. Vele andere gearresteerden uit deze
Daarbij maakten ze volop gebruik van groep lieten daarentegen het leven in di-
het anarchistische netwerk van voor de verse kampen.
oorlog. Geestverwanten die elkaar ken-
den uit de beweging en van activiteiten, Bijzonder is ook het relaas van Sal de
deden vaak een beroep op elkaar om on- Jong, een Joodse anarchist uit Friesland
derduikers onder te brengen of verzets- die onderdook en zijn verhaal na de oor-
bladen te verspreiden. Daarnaast werk- log publiceerde. Martin Smit spoorde
ten anarchisten samen met andere socia- het materiaal op en reconstrueert het
listen, zoals rond het blad De Vonk en verhaal over deze publicist.
2 de AS 202 – Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting de AS 202 – Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting 3
wijd was aan de rol van Nederlandse haar organisatie. Daarbij werden oude Rudolf de Jong brengt met name een den. Zelf kwam hij er zonder kleer-
anarchisten in de Tweede Wereldoorlog. scheidslijnen doorbroken. aantal anarcho-syndicalisten nader in scheuren vanaf.
In 2005 brachten we nummer 151 uit, beeld die in de eerdere edities over de
Ne derlandse anarchisten (1933-1945), en VerzetSwerk Tweede Wereldoorlog genoemd zijn. AnArchIStISche oVertuIgIng
twee jaar later volgde nummer 158, Het verzet van anarchisten was hoofd- Hun ervaringen worden nu verder uit- De overstap van anarchisten naar fascis-
Nederlandse anarchisten in de Tweede zakelijk geweldloos van karakter. Dat gediept. Vooral Jacques Rees speelde in tische groepen is een terugkerend thema,
Wereldoorlog. Sindsdien bleef de belang- was in overeenstemming met de anti- de kring van anarcho-syndicalisten een zoals rond de inzet van (voormalige)
stelling voor dit thema bestaan, aange- militaristische gezindheid van de mees- betekenisvolle rol als redacteur van bla- anarchisten als zogeheten front ar beid er
zien nog niet alle beschikbare verhalen te betrokkenen. Onder hen bevonden den die opriepen tot ‘arbeiderseenheid’. aan het Oostfront in de Sovjet-Unie. Zij
waren verteld. Gaandeweg kwam ook zich veel dienstweigeraars. Hun drijf- Daarmee stond hij de doorbraakgedach- verrichtten er herstelwerkzaamheden
nieuwe informatie beschikbaar. Deze veer was juist zich niet als moordenaar te voor op het economische terrein. vlak achter het oorlogsfront. Sjon Bes-
uitgave betreft vooral de lotgevallen af te laten richten. Geen verzuilde vakbonden, maar het seling doet nader verslag over dit op-
van minder bekende anarchisten, die Dit standpunt namen Joop Westerweel streven naar bedrijfsorganisaties waarin merkelijke gegeven. Hoe deze anarchis-
moedig hun aandeel in het verzetswerk en Bouke Koning in, die een centrale rol alle werknemers waren vertegenwoor- ten dergelijke stappen hebben kunnen
hebben geleverd en/of de gruwelen van speelden in de zogeheten Westerweel- digd, stond daarbij voorop. zetten, blijft een intrigerende vraag.
de Duitse bezetting moesten onder- groep. Hun gedurfde optreden redde Gelukkig waren er veel anarchisten die
gaan. vele Joodse jongeren het leven, maar Verdiepend is ook de bijdrage over de vanuit hun overtuiging wel iets deden
beiden betaalden er een hoge prijs voor. uitgeversactiviteiten tijdens de oorlog tegen de bezetter. Een algemeen anar-
Het kader waarin hun activiteiten be- Westerweel werd geëxecuteerd, Koning van de al eerder besproken Gerhard chistisch verzet was er niet. Misschien is
schreven worden, is onveranderd. In het hield jarenlang ernstige gezondheids- Rijnders. In zijn publicaties moest voor- de volgende paradox wel van toepas-
reeds verschenen tweeluik is al aange- klachten. De samenwerking in deze al de NSB het ontgelden en bleven de sing: er was geen anarchistisch verzet
geven dat van anarchistisch verzet – ge- groep tussen Joden en niet-Joden is Duitsers veelal onbesproken. Zo balan- omdat het verzet anarchistisch was, hoe-
coördineerd en georganiseerd – welis- uniek. De erkenning daarvoor na de ceerde hij op het randje totdat de wel maar weinig verzetsstrijders anar-
waar geen sprake is geweest, maar dat oorlog is terecht. Duitsers zijn uitgeverij aan banden leg- chistisch waren.
veel anarchisten wel degelijk actief zijn Moedig was ook de arbeidersvrouw
geweest in de illegaliteit. Zij boden hulp Wieke Bosch uit Leeuwarden. Verzets-
aan onderduikers, vervalsten of stalen werk en betrokkenheid bij De Vonk
persoonsbewijzen en bonkaarten, brach- bracht haar in het kamp Ravensbrück.
ten in direct gevaar verkerende Duitsers Ze overleefde het niet. Andere Friese
en Nederlanders in veiligheid, publi- anarchisten hadden meer geluk. Gear-
ceerden en verspreidden illegale bladen, resteerd tijdens de CPN-Aktion, waarbij
pamfletten en brieven, en financierden de bezetter tijdens de Duitse aanval op
verzetsdaden. Deze hulp werd opval- de Sovjet-Unie preventief communisten
lend vaak geboden aan de meest kwets- arresteerde, werden juist deze Friezen
bare groep in die jaren, namelijk de om onduidelijke redenen vrijgelaten.
Joden. Vele andere gearresteerden uit deze
Daarbij maakten ze volop gebruik van groep lieten daarentegen het leven in di-
het anarchistische netwerk van voor de verse kampen.
oorlog. Geestverwanten die elkaar ken-
den uit de beweging en van activiteiten, Bijzonder is ook het relaas van Sal de
deden vaak een beroep op elkaar om on- Jong, een Joodse anarchist uit Friesland
derduikers onder te brengen of verzets- die onderdook en zijn verhaal na de oor-
bladen te verspreiden. Daarnaast werk- log publiceerde. Martin Smit spoorde
ten anarchisten samen met andere socia- het materiaal op en reconstrueert het
listen, zoals rond het blad De Vonk en verhaal over deze publicist.
2 de AS 202 – Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting de AS 202 – Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting 3
werkPlAAtS
DE BEZIELENDE KRACHT gel die ook opriep tot werkweigering bij
kInDergeMeenSchAP
werkgevers waar Joden geweerd zou-
VAN JOOP WESTERWEEL In 1932 kregen beiden aan baan bij de den worden. Dit pamflet zou op kleine
Werkplaats Kindergemeenschap in Bilt- schaal zijn verspreid.
Arie Hazekamp hoven. Kees Boeke had namelijk een be- De Februaristaking in 1941 zou mede
voegd schoolhoofd nodig. Joop voelde aanleiding zijn geweest voor het schrij-
zich uitstekend thuis in deze omgeving, ven van een brief aan Seyss-Inquart, het
Joop Westerweel was een christen-anarchist die in het onderwijs zijn idealen trachtte te ver- waar saamhorigheid heerste en de sfeer hoofd van de Duitse bezettingsmacht in
wezenlijken. Werkzaam op de Werkplaats Kindergemeenschap in Bilthoven, de school van idealistisch was. Hij ging helemaal op in Nederland. Daarin waarschuwde Joop
Kees Boeke, kwam hij in de jaren dertig in aanraking met Joodse vluchtelingen. Als direc- deze school. voor de menselijke hoogmoed en dat
teur van een Montessorischool in Rotterdam werd hij in de oorlog benaderd door een Joodse Zijn maatschappelijke betrokkenheid euvele daden door god beoordeeld zou-
oud-collega om hulp te verlenen bij het onderduiken van Joodse jongeren. Het leidde tot een werd gereactiveerd met de komst van den worden. Met name gold dit voor de
omvangrijk netwerk van hulpverlening, dat naderhand de Westerweelgroep is gaan heten. Joodse vluchtelingen naar Nederland. behandeling van Joden. Het is niet dui-
Vanuit de school werden financiële in- delijk of deze brief is verstuurd.
Joop Westerweel (1899-1944) werd ge- de BRAC, de Bond van Religieus Anar- zamelingsacties georganiseerd die zelfs
PAleStInAPIonIerS
boren in een gezin van Darbisten, een chistische Communisten en schreef voor landelijke betekenis kregen. De school
christelijke sekte waar het geloof intens de bladen van deze kleine organisatie, zelf telde meerdere Joodse kinderen en Tijdens het zomerkamp van de school
werd beleden. Na de hbs volgde hij de zoals De Vrije Communist en Bevrijding. leerkrachten. van Joop in juni 1942 maakte een vrien-
kweekschool. Joop stond voor een compromisloos Leerlingen van de Werkplaats kwamen din van Wil van de gelegenheid gebruik
Zijn onderwijzersb e voegd heid haalde anarchistisch socialisme. Bij een anti- in contact met gevluchte Joodse kinde- een Joods gezin onder te brengen in hun
hij met een staatsexamen in 1922. Aan verkiezingsactie – de anarchisten voer- ren die in een nabij gelegen vakantie- huis. Kort hierna werd Joop door een
het einde van de Eerste Wereldoorlog den destijds vooral actie tegen de stem- oord verbleven. Vanuit de school kregen Joodse oud-collega van de Werkplaats
was hij twee jaar lid van de SDAP, maar plicht – waarbij een kartonnen stembus deze kinderen les, maar deze onderwijs- gevraagd Joden uit Loosdrecht te hel-
het contact in Zutphen met de christena- in de tuin bij Kees Boeke in Bilthoven in activiteit moest na een half jaar gestaakt pen onderduiken. In die plaats bevond
narchistische predikant Henri van den brand werd gestoken, trad de politie worden vanwege geldende voorschrif- zich een opleidingskamp van Joodse
Bergh Eysinga radicaliseerde hem. hardhandig op. Het leverde Joop een ten. Deze kinderen mochten geen on- Palestinapioniers, veelal socialistische
hoofdwond op. derwijs genieten. zionisten. Onder hen bevonden zich
neDerlAnDS-InDIË
vluchtelingen die zich niet naar Wes-
AntIMIlItArISMe rotterDAM
In 1920 trouwde hij met Riek Kraan en terbork wilden laten deporteren. Aan-
na zijn afstuderen vertrokken beiden in Daarnaast was Joop actief in IAMV, de De seksuele escapades van Joop en zijn gezien het om in totaal vijftig jongeren
januari 1923 naar Nederlands-Indië Internationale Anti Militaristische Ver- vrijpostige manier van omgang met ging was de hulp van buitenstaanders
waar Joop als leerkracht ging werken. eniging. Het gedachtegoed van Bart de vrouwen leidden tot een conflict met als Joop noodzakelijk.
Op Java werd hij voor de militie opge- Ligt inspireerde hem. Diens idee van Kees Boeke, aanhanger van de Rein Naast Joop werd ook de tuinbouwon-
roepen, maar Joop weigerde dienst en geestelijke weerbaarheid was hem op Leven-beweging, en de Werkplaats en derwijzer van de Werkplaats, Bouke
was waarschijnlijk de eerste dienstwei- het lijf geschreven. Zijn jongste zoon, tot een breuk met zijn vrouw Wil. Beiden Koning (1915-1998), gevraagd hulp te
geraar in de toenmalige kolonie. De geboren in 1942, werd naar De Ligt ver- vertrokken naar elders. Vlak na het uit- verlenen. Al eerder had hij zijn diensten
zaak werd in stilte opgelost zoals wel noemd. breken van de oorlog werd Joop dankzij aan betrokkenen aangeboden. Bouke
vaker gebeurde. Hij kreeg eervol ont- Joop scheidde en ontmoette zijn tweede zijn relaties directeur van een Montes- was een Friese anarchist die in 1934
slag in januari 1925 en het echtpaar vrouw Wil Bosdriesz met wie hij drie sorischool in Rotterdam. Wil en Joop onder invloed van Bart de Ligt dienst
keerde terug naar Nederland. kinderen kreeg. Zij was onderwijzeres herstelden bovendien hun relatie. had geweigerd. Tijdens zijn gevangen-
en actief in de Jongeren Vredes Actie Naar aanleiding van het aangekondigde schap in Veenhuizen ontmoette hij de
Joop ontwikkelde zich tot een krachtige (JVA), waar Joop zich ook actief voor ontslag van Joodse ambtenaren nam hij man die hem in 1939 deze baan bezorg-
persoonlijkheid, hij was onverzettelijk ging inzetten. Joop vond een baan in deel aan een bijeenkomst van linkse ac- de. Daarvoor was hij in Friesland actief,
en maakte vaak een imponerende in- Amsterdam op een school in een arbei- tivisten. Hij schreef mee aan een oproep ondermeer in het voorbereidend comité
druk op zijn omgeving. Hij werd lid van dersbuurt. tot openlijk protest tegen deze maatre- van de Pinksterlanddagen in 1939.
4 de AS 202 – Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting de AS 202 – Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting 5
werkPlAAtS
DE BEZIELENDE KRACHT gel die ook opriep tot werkweigering bij
kInDergeMeenSchAP
werkgevers waar Joden geweerd zou-
VAN JOOP WESTERWEEL In 1932 kregen beiden aan baan bij de den worden. Dit pamflet zou op kleine
Werkplaats Kindergemeenschap in Bilt- schaal zijn verspreid.
Arie Hazekamp hoven. Kees Boeke had namelijk een be- De Februaristaking in 1941 zou mede
voegd schoolhoofd nodig. Joop voelde aanleiding zijn geweest voor het schrij-
zich uitstekend thuis in deze omgeving, ven van een brief aan Seyss-Inquart, het
Joop Westerweel was een christen-anarchist die in het onderwijs zijn idealen trachtte te ver- waar saamhorigheid heerste en de sfeer hoofd van de Duitse bezettingsmacht in
wezenlijken. Werkzaam op de Werkplaats Kindergemeenschap in Bilthoven, de school van idealistisch was. Hij ging helemaal op in Nederland. Daarin waarschuwde Joop
Kees Boeke, kwam hij in de jaren dertig in aanraking met Joodse vluchtelingen. Als direc- deze school. voor de menselijke hoogmoed en dat
teur van een Montessorischool in Rotterdam werd hij in de oorlog benaderd door een Joodse Zijn maatschappelijke betrokkenheid euvele daden door god beoordeeld zou-
oud-collega om hulp te verlenen bij het onderduiken van Joodse jongeren. Het leidde tot een werd gereactiveerd met de komst van den worden. Met name gold dit voor de
omvangrijk netwerk van hulpverlening, dat naderhand de Westerweelgroep is gaan heten. Joodse vluchtelingen naar Nederland. behandeling van Joden. Het is niet dui-
Vanuit de school werden financiële in- delijk of deze brief is verstuurd.
Joop Westerweel (1899-1944) werd ge- de BRAC, de Bond van Religieus Anar- zamelingsacties georganiseerd die zelfs
PAleStInAPIonIerS
boren in een gezin van Darbisten, een chistische Communisten en schreef voor landelijke betekenis kregen. De school
christelijke sekte waar het geloof intens de bladen van deze kleine organisatie, zelf telde meerdere Joodse kinderen en Tijdens het zomerkamp van de school
werd beleden. Na de hbs volgde hij de zoals De Vrije Communist en Bevrijding. leerkrachten. van Joop in juni 1942 maakte een vrien-
kweekschool. Joop stond voor een compromisloos Leerlingen van de Werkplaats kwamen din van Wil van de gelegenheid gebruik
Zijn onderwijzersb e voegd heid haalde anarchistisch socialisme. Bij een anti- in contact met gevluchte Joodse kinde- een Joods gezin onder te brengen in hun
hij met een staatsexamen in 1922. Aan verkiezingsactie – de anarchisten voer- ren die in een nabij gelegen vakantie- huis. Kort hierna werd Joop door een
het einde van de Eerste Wereldoorlog den destijds vooral actie tegen de stem- oord verbleven. Vanuit de school kregen Joodse oud-collega van de Werkplaats
was hij twee jaar lid van de SDAP, maar plicht – waarbij een kartonnen stembus deze kinderen les, maar deze onderwijs- gevraagd Joden uit Loosdrecht te hel-
het contact in Zutphen met de christena- in de tuin bij Kees Boeke in Bilthoven in activiteit moest na een half jaar gestaakt pen onderduiken. In die plaats bevond
narchistische predikant Henri van den brand werd gestoken, trad de politie worden vanwege geldende voorschrif- zich een opleidingskamp van Joodse
Bergh Eysinga radicaliseerde hem. hardhandig op. Het leverde Joop een ten. Deze kinderen mochten geen on- Palestinapioniers, veelal socialistische
hoofdwond op. derwijs genieten. zionisten. Onder hen bevonden zich
neDerlAnDS-InDIË
vluchtelingen die zich niet naar Wes-
AntIMIlItArISMe rotterDAM
In 1920 trouwde hij met Riek Kraan en terbork wilden laten deporteren. Aan-
na zijn afstuderen vertrokken beiden in Daarnaast was Joop actief in IAMV, de De seksuele escapades van Joop en zijn gezien het om in totaal vijftig jongeren
januari 1923 naar Nederlands-Indië Internationale Anti Militaristische Ver- vrijpostige manier van omgang met ging was de hulp van buitenstaanders
waar Joop als leerkracht ging werken. eniging. Het gedachtegoed van Bart de vrouwen leidden tot een conflict met als Joop noodzakelijk.
Op Java werd hij voor de militie opge- Ligt inspireerde hem. Diens idee van Kees Boeke, aanhanger van de Rein Naast Joop werd ook de tuinbouwon-
roepen, maar Joop weigerde dienst en geestelijke weerbaarheid was hem op Leven-beweging, en de Werkplaats en derwijzer van de Werkplaats, Bouke
was waarschijnlijk de eerste dienstwei- het lijf geschreven. Zijn jongste zoon, tot een breuk met zijn vrouw Wil. Beiden Koning (1915-1998), gevraagd hulp te
geraar in de toenmalige kolonie. De geboren in 1942, werd naar De Ligt ver- vertrokken naar elders. Vlak na het uit- verlenen. Al eerder had hij zijn diensten
zaak werd in stilte opgelost zoals wel noemd. breken van de oorlog werd Joop dankzij aan betrokkenen aangeboden. Bouke
vaker gebeurde. Hij kreeg eervol ont- Joop scheidde en ontmoette zijn tweede zijn relaties directeur van een Montes- was een Friese anarchist die in 1934
slag in januari 1925 en het echtpaar vrouw Wil Bosdriesz met wie hij drie sorischool in Rotterdam. Wil en Joop onder invloed van Bart de Ligt dienst
keerde terug naar Nederland. kinderen kreeg. Zij was onderwijzeres herstelden bovendien hun relatie. had geweigerd. Tijdens zijn gevangen-
en actief in de Jongeren Vredes Actie Naar aanleiding van het aangekondigde schap in Veenhuizen ontmoette hij de
Joop ontwikkelde zich tot een krachtige (JVA), waar Joop zich ook actief voor ontslag van Joodse ambtenaren nam hij man die hem in 1939 deze baan bezorg-
persoonlijkheid, hij was onverzettelijk ging inzetten. Joop vond een baan in deel aan een bijeenkomst van linkse ac- de. Daarvoor was hij in Friesland actief,
en maakte vaak een imponerende in- Amsterdam op een school in een arbei- tivisten. Hij schreef mee aan een oproep ondermeer in het voorbereidend comité
druk op zijn omgeving. Hij werd lid van dersbuurt. tot openlijk protest tegen deze maatre- van de Pinksterlanddagen in 1939.
4 de AS 202 – Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting de AS 202 – Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting 5
onDerDuIken weSterBork
werk is niet duidelijk. In Sneek werden dook onder en de kinderen werden bij
Westerweel kreeg de leiding van dit bij- onderduikers ondergebracht en daarbij De groep richtte zich ook op het laten kennissen ondergebracht. Wil zou naar
zondere gezelschap van Joden en niet- zou de anarchist Gerben van Houten die ontsnappen van Joden uit kamp Wes- kamp Vught worden overgebracht en na
Joden. Hij reisde na schooltijd voortdu- zich onder andere bezig hield met de terbork, met name van Pioniers die in ontruiming van dit kamp worden over-
rend door het land om adressen te rege- hulp aan onderduikers, best een rol ge- Duitse handen waren gevallen. Groot- gebracht naar Ravensbrück. Zij behoor-
len en dat deden ook de andere niet- speeld kunnen hebben. schalige ontsnappingspogingen – een- de tot de groep die rond 20 april 1945
Joodse betrokkenen. Daarnaast moesten Vast staat dat in Almelo de Groninger maal werden honderdtwintig valse per- werd opgehaald door het Zweedse Rode
valse persoonsbewijzen, bonkaarten en anarchist en kleermaker Derk Senechal soonsbewijzen vervaardigd! – bleken Kruis.
geld geregeld worden. Joop krikte ook (1913-1966) een vast steunpunt van de onuitvoerbaar. Een werkbare oplossing Joop dook onder bij kennissen in
het moreel op van de Joodse jongeren, groep was bij het onderbrengen van on- bleek door enkele personen op de trans- Rotterdam en regelde een nieuw safe-
die een ongewisse toekomst tegemoet derduikers. Hij gold als de lokale ‘aan- portlijst naar de Duitse kampen te plaat- house in Den Haag, bedoeld als eerste
leken te gaan. De verbindende schakel voerder’ van de vrije socialisten en hij sen, dan bij het vertrek van het transport opvangplek voor de ontsnapten uit
tussen allen werd gevormd door het so- speel de een betekenisvolle rol in het op het laatste moment in het kamp on- Westerbork. Hij veranderde zijn uiterlijk
cialistisch ideaal. Daarbij wezen West er- plaatselijk verzet. Ook hij was een oud- der te duiken om vervolgens snel te ont- in de wetenschap dat hij gezocht werd.
weel en Koning beiden geweld als strijd- dienstweigeraar. snappen. Op deze wijze werden repre- Toch regisseerde hij het kersttoneel van
wijze principieel af. sailles op familieleden voorkomen. en op zijn school. Een van de aanwezi-
VluchtrouteS
Op 15 augustus 1942 dook de hele groep Buiten het kamp wachtten dan leden gen schreef: ‘De kinderen zaten allen in
uit Loosdrecht onder nadat er bericht Zwitserland bleek een onneembare ves- van de Westerweelgroep om de ont- ‘t complot. De schoolpoort werd streng
van deportatie naar Westerbork bekend ting. Twee geslaagde vluchtpogingen snapten verder te helpen met kleding, bewaakt, er was een vluchthol voor Joop
was geworden. De verzorging van de naar Spanje leverden helaas geen vaste vervoer, valse persoonsbewijzen en een gemaakt en in deze sfeer werd het
onderduikers kostte permanent veel tijd route op. De groep Westerweel hielp de onderduikadres. Op deze wijze zijn tien- Kerstspel opgevoerd; ik kan wel zeggen
en inspanning. Telkens moest er naar Joden bij Budel de grens naar België tallen Joden aan verdere deportatie ont- in een sfeer van hoogspanning en bo-
nieuwe adressen gezocht worden, ge- over. Daarna hielden Westerweel en snapt. venaardsheid haast.’
vaarlijk vervoer van de onderduikers Koning zich ook zelf bezig met de trans- Lef hadden leden van de groep zeker.
ArreStAtIe
geregeld worden en ze moesten perio- porten naar Frankrijk, maar die verlie- Groepslid Norbert Klein werd uit het
diek worden bezocht. pen vaak chaotisch. ziekenhuis bevrijd met een brancard die Begrijpelijkerwijs was Joop zichzelf niet
Vandaar dat er getracht werd de Pioniers via een raam in een open auto werd ge- meer. Hij maakte een aangeslagen in-
en andere Joden naar andere landen te Niettemin vertrokken er tussen voorjaar schoven, vrijwel onder het oog van de druk. Aan zijn dadendrang deed het
laten vluchten. Na een debacle met on- 1943 en voorjaar 1944 honderdvijftig bewakers. Ook andere gearresteerde niets af. Eind februari 1944 was hij in de
betrouwbare smokkelaars die veel geld Pioniers naar Frankrijk. Het land werd groepseden trachtte men te bevrijden. Pyreneeën om een groep van vierender-
vroegen en vervolgens de Joden aan de een alternatief voor Spanje omdat er re- tig personen bij te staan die over de ber-
VerrAAD
Duitsers overleverden, zocht de groep latief makkelijk werk gevonden kon gen naar Spanje zou vluchten. Hij sprak
naar eigen vluchtroutes. De druk op worden. Een grote groep werkte bizar Vanaf oktober 1943 ging het mis met de de groep toe en wenste hen succes met
deze optie nam toe nadat Westerweel genoeg voor de Duitse Organisation groep toen hun safehouse in Rotterdam de opbouw van een nieuwe samenle-
was gevraagd ook andere groepen van Todt die zich bezig hield met de bouw door de Duitsers werd opgerold. Er ving in Palestina. Hij drukte hen op het
Palestinapioniers te laten onderduiken. van de Atlantikwall. Dit lag uiteraard waren op dat moment acht onderdui- hart de kameraden die hun leven had-
Het netwerk van hulpverleners nam gevoelig, maar door het enorme tekort kers ondergebracht. De beheerster van den geofferd, nooit te vergeten. Zijn
hierdoor verder toe. Ook uit de kring aan arbeiders werd Joden geen stro- het pand kon vrijgekocht worden met woorden maakten grote indruk.
van de Pioniers zelf traden moedige, breed in de weg gelegd. Er was aan behulp van corrupte functionarissen. De Bouke Koning was in december 1943
jonge helpers naar voren. Uiteindelijk voedsel geen gebrek, men verdiende groep ging er op in, maar bij de uitruil aangehouden wegens het leveren van
strekte de zorg zich uit over driehon- een redelijk salaris en de Pioniers ervoe- op het station in Rotterdam werd ieder- bonkaarten aan een verzetsgroep van
derd onderduikers. ren bovenal een gevoel van vrijheid. Het een door de Duitsers gearresteerd. Wil Utrechtse studenten, illegaal werk dat
In welke mate Westerweel en Koning leidde er toe dat er in Frankrijk een flink Westerweel was een van hen. Een ander los stond van Westerweelgroep. Een van
gebruik maakten van contacten uit het netwerk werd opgebouwd waaraan de groepslid die getuige was, zorgde voor de studenten was echter gepakt en door-
anarchistisch en antimilitaristisch net- Pioniers zelf veel bijdroegen. ontruiming van huize Westerweel. Joop geslagen. Bij de daarop volgende huis-
6 de AS 202 – Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting de AS 202 – Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting 7
onDerDuIken weSterBork
werk is niet duidelijk. In Sneek werden dook onder en de kinderen werden bij
Westerweel kreeg de leiding van dit bij- onderduikers ondergebracht en daarbij De groep richtte zich ook op het laten kennissen ondergebracht. Wil zou naar
zondere gezelschap van Joden en niet- zou de anarchist Gerben van Houten die ontsnappen van Joden uit kamp Wes- kamp Vught worden overgebracht en na
Joden. Hij reisde na schooltijd voortdu- zich onder andere bezig hield met de terbork, met name van Pioniers die in ontruiming van dit kamp worden over-
rend door het land om adressen te rege- hulp aan onderduikers, best een rol ge- Duitse handen waren gevallen. Groot- gebracht naar Ravensbrück. Zij behoor-
len en dat deden ook de andere niet- speeld kunnen hebben. schalige ontsnappingspogingen – een- de tot de groep die rond 20 april 1945
Joodse betrokkenen. Daarnaast moesten Vast staat dat in Almelo de Groninger maal werden honderdtwintig valse per- werd opgehaald door het Zweedse Rode
valse persoonsbewijzen, bonkaarten en anarchist en kleermaker Derk Senechal soonsbewijzen vervaardigd! – bleken Kruis.
geld geregeld worden. Joop krikte ook (1913-1966) een vast steunpunt van de onuitvoerbaar. Een werkbare oplossing Joop dook onder bij kennissen in
het moreel op van de Joodse jongeren, groep was bij het onderbrengen van on- bleek door enkele personen op de trans- Rotterdam en regelde een nieuw safe-
die een ongewisse toekomst tegemoet derduikers. Hij gold als de lokale ‘aan- portlijst naar de Duitse kampen te plaat- house in Den Haag, bedoeld als eerste
leken te gaan. De verbindende schakel voerder’ van de vrije socialisten en hij sen, dan bij het vertrek van het transport opvangplek voor de ontsnapten uit
tussen allen werd gevormd door het so- speel de een betekenisvolle rol in het op het laatste moment in het kamp on- Westerbork. Hij veranderde zijn uiterlijk
cialistisch ideaal. Daarbij wezen West er- plaatselijk verzet. Ook hij was een oud- der te duiken om vervolgens snel te ont- in de wetenschap dat hij gezocht werd.
weel en Koning beiden geweld als strijd- dienstweigeraar. snappen. Op deze wijze werden repre- Toch regisseerde hij het kersttoneel van
wijze principieel af. sailles op familieleden voorkomen. en op zijn school. Een van de aanwezi-
VluchtrouteS
Op 15 augustus 1942 dook de hele groep Buiten het kamp wachtten dan leden gen schreef: ‘De kinderen zaten allen in
uit Loosdrecht onder nadat er bericht Zwitserland bleek een onneembare ves- van de Westerweelgroep om de ont- ‘t complot. De schoolpoort werd streng
van deportatie naar Westerbork bekend ting. Twee geslaagde vluchtpogingen snapten verder te helpen met kleding, bewaakt, er was een vluchthol voor Joop
was geworden. De verzorging van de naar Spanje leverden helaas geen vaste vervoer, valse persoonsbewijzen en een gemaakt en in deze sfeer werd het
onderduikers kostte permanent veel tijd route op. De groep Westerweel hielp de onderduikadres. Op deze wijze zijn tien- Kerstspel opgevoerd; ik kan wel zeggen
en inspanning. Telkens moest er naar Joden bij Budel de grens naar België tallen Joden aan verdere deportatie ont- in een sfeer van hoogspanning en bo-
nieuwe adressen gezocht worden, ge- over. Daarna hielden Westerweel en snapt. venaardsheid haast.’
vaarlijk vervoer van de onderduikers Koning zich ook zelf bezig met de trans- Lef hadden leden van de groep zeker.
ArreStAtIe
geregeld worden en ze moesten perio- porten naar Frankrijk, maar die verlie- Groepslid Norbert Klein werd uit het
diek worden bezocht. pen vaak chaotisch. ziekenhuis bevrijd met een brancard die Begrijpelijkerwijs was Joop zichzelf niet
Vandaar dat er getracht werd de Pioniers via een raam in een open auto werd ge- meer. Hij maakte een aangeslagen in-
en andere Joden naar andere landen te Niettemin vertrokken er tussen voorjaar schoven, vrijwel onder het oog van de druk. Aan zijn dadendrang deed het
laten vluchten. Na een debacle met on- 1943 en voorjaar 1944 honderdvijftig bewakers. Ook andere gearresteerde niets af. Eind februari 1944 was hij in de
betrouwbare smokkelaars die veel geld Pioniers naar Frankrijk. Het land werd groepseden trachtte men te bevrijden. Pyreneeën om een groep van vierender-
vroegen en vervolgens de Joden aan de een alternatief voor Spanje omdat er re- tig personen bij te staan die over de ber-
VerrAAD
Duitsers overleverden, zocht de groep latief makkelijk werk gevonden kon gen naar Spanje zou vluchten. Hij sprak
naar eigen vluchtroutes. De druk op worden. Een grote groep werkte bizar Vanaf oktober 1943 ging het mis met de de groep toe en wenste hen succes met
deze optie nam toe nadat Westerweel genoeg voor de Duitse Organisation groep toen hun safehouse in Rotterdam de opbouw van een nieuwe samenle-
was gevraagd ook andere groepen van Todt die zich bezig hield met de bouw door de Duitsers werd opgerold. Er ving in Palestina. Hij drukte hen op het
Palestinapioniers te laten onderduiken. van de Atlantikwall. Dit lag uiteraard waren op dat moment acht onderdui- hart de kameraden die hun leven had-
Het netwerk van hulpverleners nam gevoelig, maar door het enorme tekort kers ondergebracht. De beheerster van den geofferd, nooit te vergeten. Zijn
hierdoor verder toe. Ook uit de kring aan arbeiders werd Joden geen stro- het pand kon vrijgekocht worden met woorden maakten grote indruk.
van de Pioniers zelf traden moedige, breed in de weg gelegd. Er was aan behulp van corrupte functionarissen. De Bouke Koning was in december 1943
jonge helpers naar voren. Uiteindelijk voedsel geen gebrek, men verdiende groep ging er op in, maar bij de uitruil aangehouden wegens het leveren van
strekte de zorg zich uit over driehon- een redelijk salaris en de Pioniers ervoe- op het station in Rotterdam werd ieder- bonkaarten aan een verzetsgroep van
derd onderduikers. ren bovenal een gevoel van vrijheid. Het een door de Duitsers gearresteerd. Wil Utrechtse studenten, illegaal werk dat
In welke mate Westerweel en Koning leidde er toe dat er in Frankrijk een flink Westerweel was een van hen. Een ander los stond van Westerweelgroep. Een van
gebruik maakten van contacten uit het netwerk werd opgebouwd waaraan de groepslid die getuige was, zorgde voor de studenten was echter gepakt en door-
anarchistisch en antimilitaristisch net- Pioniers zelf veel bijdroegen. ontruiming van huize Westerweel. Joop geslagen. Bij de daarop volgende huis-
6 de AS 202 – Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting de AS 202 – Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting 7
zoeking bij Bouke en zijn vrouw werd oprukken van het Rode Leger volgde
een Joodse onderduikster gevonden. een rit in open goederenwagons naar
Dat leverde hem de gebruikelijke zes het beruchte kamp Dora in het Harz-
weken celstraf op voor hulp aan Joden. gebergte waar gewerkt werd aan V1- en
Het ging opnieuw mis toen Westerweel V2-raketten. Toen de Amerikanen na-
en Koning in maart 1944 besloten zelf derden volgde een voettocht naar
twee Duitse Joodse meisjes over de Ravensbrück. In Malchow, een bijkamp
Belgische grens te brengen. Bouke zag van Ravensbrück, werd een totaal ver-
het niet zitten en Joop was er niet goed zwakte Koning begin mei door de
aan toe. Beiden werden ze bij deze actie Russen bevrijd. Met tbc verbleef hij
opgepakt. Joop werd overgebracht naar daarna een jaar in het ziekenhuis in
de Sicherheitsdienst in Rotterdam. Hij Utrecht. Pas na tien jaar werd hij gene-
werd gedwongen bijna twee dagen ge- zen verklaard. Ondertussen had hij zijn
boeid te blijven staan, met slechts korte onderwijzersdiploma behaald en werd
eet- en drinkpauzes. Tussendoor werd hij hoofd van een basisschool. Enkele
hij staand ondervraagd in een donkere jaren daarna ging hij met vervroegd
keldercel. Bij elk antwoord kon hij een pensioen vanwege zijn oorlogstrauma.
trap of een karwatsslag verwachten. Hij
Vught
schreef een afscheidsbrief aan Wil omdat
hij voor het Standgericht zou worden Joop Westerweel werd vastgezet in de
gebracht, dat meestal doodvonnissen Bunker van kamp Vught. Dit was het
uitsprak. cellencomplex van het kamp in een
Dit bleek voorbarig. Er werd nu een be- oude kazerne. De cellen waren koud en
vrijdingspoging opgezet. Daarbij nam vochtig en werden ’s nachts hel verlicht.
Joop een poeder in wat een maagbloe- Overdag was het er somber en donker.
ding suggereerde. De bedoeling was dat Alles was er op gericht de wil van de ge-
een ziekenhuisopname zou volgen van vangenen te breken. Er verbleven veel in Nederland ondergedoken en een deel ‘Ter herinnering aan Joop Westerweel
waaruit hij bevrijd kon worden. Dit mis- verzetsstrijders die ter dood waren ver- verbleef in Frankrijk. die een bezielende kracht was in het on-
lukte en Joop werd overgebracht naar oordeeld. Regelmatig volgden terecht- dergrondse werk tijdens de Duitse be-
onDerScheIDIng
kamp Vught. Brieven van Joop werden stellingen op de schietbaan een paar ki- zetting van Nederland en zijn leven gaf
het kamp uit gesmokkeld. Er werden lometer buiten kamp. Op 11 augustus In Palestina vestigden zij zich in socia- voor de redding van de Joodse jeugd.’
opnieuw plannen beraamd om hem te 1944 was het de beurt aan Joop. Hij listische kibboetsen. Veel Pioniers ves-
laten ontsnappen, maar de Duitsers kre- stierf voor het vuurpeloton. tigden zich in de kibboets Gal-Ed, zo’n In 1964 kregen Joop en Wil, Bouke
gen er lucht van. In maart en april 1944 werden meer aan- dertig kilometer van Haifa. In 1947 Koning en veertien anderen van wat
Bouke Koning werd naar kamp Amers- houdingen verricht, mede door het ver- namen zij het initiatief tot het Wester- toen pas de Westerweelgroep was gaan
foort overgebracht voor verdere verho- raderswerk van een nieuwe infiltrant. weelwoud, een herdenkingsbos ter na- heten, de onderscheiding Rightseous
ren. Na twee maanden volgde over- De overgebleven leden bekommerden gedachtenis aan Joop. In 1954 volgde Among the Nations van het herinne-
plaatsing naar kamp Vught. Daar waren zich vooral om de hulp aan onderdui- een bescheiden monument met de tekst: ringscentrum Yad Vashem.
de omstandigheden iets beter. Begin kers. De missie van de groep zoveel mo-
september 1944 werd hij naar kamp gelijk Palestinapioniers in veiligheid te
Sachsenhausen getransporteerd, waar brengen, had zij grotendeels volbracht. BRONNEN
de omstandigheden zeer slecht waren. Van de ruim zevenhonderd Pioniers in Hans Schippers, De Westerweelgroep en de Palestinapioniers, non-conformistisch verzet in de Tweede
Daarna volgde transport naar Gross- Nederland overleefden bijna vierhon- Wereldoorlog, Hilversum 2015.
Pinkhof, Mirjam en Ineke Brasz, De jeugdalijah van het Paviljoen Loosdrechtsche Rade 1939-1945,
Rosen in Silezië waar hij in een steen- derd de oorlog. Ongeveer zeventig
Hilversum 1987.
groeve te werk werd gesteld. Door het Pioniers bereikten Spanje, een deel zat
8 de AS 202 – Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting de AS 202 – Nederlandse anarchisten tijdens de Duitse bezetting 9