de AS 192: Het anarchisme van Hans Ramaer

2015·1.3 MB·Dutch

by  Stichting de AS

Redactie de AS HET ANARCHISME VAN HANS RAMAER (1941-2015) HET ANARCHISME VAN
Boudewijn Chorus ‘LEg EEN fAVoRIETE pLAAT op jE dRAAITAfEL’ 1
Enkele herinneringen aan Hans Ramaer
HANS RAMAER
Martin Smit ANARCHy, EEN ANARCHISTISCH TIjdSCHRIfT 6
Hans Ramaer HERMAN gRoENENdAAL MoET VRIj 8
joke Holdtgrefe HERINNERINgEN AAN HANS 12
Hans Ramaer dE goRILLA-ooRLog 15
Anarchisten en de oranjemonarchie
André de Raaij WANNEER WAS HET NEdERLANdS ANARCHISME 25
op ZIjN STERKST?
Hans Ramaer dE HAyMARKET-AffAIRE: 27:
dE MARTELAREN VAN CHICAgo
H
Rudolf de jong 'WE HoUdEN CoNTACT' 36 a
n
s
p'tje Lanser NAAR EEN LIBERTAIRE STAAT 38 R
a
Interview met Hans Ramaer m
a
e
Hans Ramaer dE ARNHEMSE WoNdERMACHINE 42 r
–
Thom Holterman HANS RAMAER (1941-2015) 49 d
e
Spil van de AS A
S
Manuel Kneepkens dE gELE fLAMINgo 51 1
9
Hans Ramaer en de Stadspartij Rotterdam 2

Marius de geus BooKCHIN 54
Het belang van Murray Bookchin
voor het denken van Hans Ramaer
dick de Winter HET LAATSTE gESpREK 58
Afscheid van Hans Ramaer
Igor Cornelissen SAM dE WoLff (1878-1960) 63
Bijvangst 8
André de Raaij EEN NEdERLANdSE LENTE 66
ongedoofd vuur 7
Thom Holterman ANARCHIE, RECHTSoRdE EN RECHTSVEELHEId 68
Uit het land van proudhon 29
Hans Ramaer e.a. BoEKBESpREKINgEN 71
prijs van dit nummer 7,50 euro
DE AS 192
de AS
anarchistisch tijdschrift
opgericht in 1972 door Hans Ramaer en Wim de Lobel
43ste jaargang, nummer 192, zomer 2015.
de AS verschijnt in vier afleveringen per jaar en is een uitgave van
Stichting de AS, Den Bosch. ISSN-nummer 0920-3257.
Betalingen: IBAN: NL02 TRIO 0198 0821 50; BIC: TRIONL2U
t.n.v. Stichting de AS, Den Bosch.
jaarabonnement: 19,50 euro; buiten Nederland 27,50 euro.
Los nummer: www.tijdschrift-de-as.nl/losnummer
Bestellingen en adreswijzigingen: [email protected]
druk: BGS, Schiedam. opmaak: Atalanta, Utrecht.
Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij anders aan-
gegeven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd.
Adres: postbus 2086, 5202 CB Den Bosch.
E-mail administratie: [email protected]
E-mail redactie: [email protected]
Redactie: Boudewijn Chorus, Marius de Geus, Arie Hazekamp, Thom Holterman, Rudolf de
Jong, Jaap van der Laan, André de Raaij, Martin Smit, Anita de Waal (eindred.), Rymke
Wiersma, Hanneke Willemse.
Verder werkten mee: Igor Cornelissen, Joke Holdtgrefe, Manuel Kneepkens, P'tje Lanser, Hans
Ramaer, Dick de Winter.
publicatie van een bijdrage impliceert niet dat daarin een redactioneel standpunt wordt weergegeven.
Weblog: http://libertaireorde.wordpress.com
Het anarcHisme van
Hans ramaer (1941-2015)
op 12 maart overleed onze eindredacteur Hans Ramaer, oprichter van de AS. deze AS wil een beeld
geven van zijn leven en werk. over zijn anarchistisch denken is hij vlak voor zijn dood nog geïnter-
viewd en hij maakte zelf nog de keuze voor de artikelen van zijn hand die in dit nummer zijn opgeno-
men. Hans was een man van het pragmatisch anarchisme, zoals hij dat noemde: probeer je anarchisti-
sche denkbeelden om te zetten en vorm te geven in de dagelijkse praktijk. Uit de interviews met Hans,
zijn artikelen en de herinneringen van redacteuren, zal dit blijken.
Hans was ‘de spil van de AS’, zoals Thom Holterman schrijft. Het wegvallen van Hans betekent niet
dat het redactionele beleid van de AS ingrijpend gewijzigd gaat worden. de redactie is van mening dat
een scala aan anarchistische denkbeelden en visies op huidige maatschappijproblematiek en terugblikken
op voor het anarchistisch denken belangrijke personen, het kernpunt van de AS vormen en wil die ook
graag in de toekomst met de lezers delen. (Red.)
‘Leg een favoriete pLaat op je draaitafeL’
enkele herinneringen aan Hans ramaer
Boudewijn Chorus
Als een van de twee overgebleven redacteuren van het eerste uur wil ik hier wat herinnerin-
gen ophalen aan het ontstaan en de beginjaren van de AS en met name aan de enthousiaste,
altijd opgewekte, dikwijls ook bezielende manier van werken van de oprichter ervan, Hans
Ramaer. In het elders in deze editie opgenomen ‘laatste gesprek’ memoreert Hans, dat hij
vooral de redactionele kant van de AS verzorgde en ik de uitgeversrol, maar in de eerste
jaren liepen de werkzaamheden nog flink door elkaar. Dat wilde ook zeker wel eens botsen,
maar met Hans kon je eigenlijk nooit echt ruzie krijgen.
Om een beetje in the mood te komen voor heel in hoofdletters geschreven, maar
het schrijven van deze herinneringen dat laat ik hier omwille van de leesbaar-
ben ik gaan bladeren in correspondentie heid achterwege: ‘Zo regelmatig als de
die ik uit die tijd heb bewaard. We wisseling van de seizoenen hebben wij
deden in die jaren veel minder per tele- afgelopen drie en een half jaar op elkaar
foon dan je je nu kunt voorstellen en dat gescholden. Ik geloof dat dat, onze AS-
is voor de overlevering wel zo prettig. periode overziende, op zichzelf niet zo
Al gauw kwam ik een passage tegen in ernstig is en wel omdat we daar tegen-
een brief van Hans aan mij, die onze sa- over kunnen bogen op een redelijk be-
menwerking mooi weergeeft. De brief is vredigend resultaat (dat allereerst onze
van februari 1976, toen we al een paar verdienste is) van onze arbeid: de AS
jaar aan de AS werkten. Eerst lucht Hans “loopt”, financieel zijn we over de groot-
uitgebreid zijn hart in reactie op kritiek ste problemen heen en (wat het belang-
van mij op zijn ingrepen in door mij ge- rijkste is) in steeds meer kringen krijgt
schreven of via mij tot stand gekomen ons blaadje “gewicht”. Daarom, al gra-
artikelen, dat zal gaan over de AS 23, een ven we regelmatig onze strijdbijlen op,
Duitsland-nummer. Na een hele litanie zowel jij als ik doen dat in het belang
met vooral zelfbeklag als uitleg (drukte, van het voortbestaan van de AS. Zo
overschrijding deadline door diverse moet het ook en zo is het goed. Het is
auteurs, misverstanden met de drukker wel zaak, dat we weer eens een per-
etc.) besluit Hans zijn brief zo: soonlijke ontmoeting hebben. In het ver-
‘Waarschijnlijk ben je inmiddels boos leden bleek steeds dat briefwisselingen
geworden op mij. Zet daarom nu je ge- bepaalde kontroversen alleen maar ver-
luidsinstallatie aan, leg een favoriete scherpen. Ik hoop daarom zo spoedig
plaat (van Dylan bijv.) op je draaitafel, mogelijk (al of niet met Joke) naar
haal een keer diep adem en lees dan Groningen te komen. Je hoort nog. Met
zorgvuldig verder.’ Fantastisch, Hans kameraadschappelijke groet, Hans.’
ten voeten uit. En de tekst die volgde is
TumulTeuS vergAderen.
al evenzeer een exemplarische schets
van onze samenwerking in die jaren, ge- Hans heb ik voor het eerst ontmoet in de
de AS 192 – Hans Ramaer 1
gelederen van de Federatie van Vrije met het in universitaire kringen opgeko- afwees, tenzij het blad een federatieacti- ste, maar ook op het tweede nummer
Socialisten. Daarin was ik terecht geko- men marxisme-leninisme en in het kiel- viteit zou worden) kregen – ironisch ge- van de AS had ik aardig wat kritiek, re-
men omdat ik als student journalistiek zog daarvan het maoïsme. Ik was ‘secre- noeg – Hans en Wim lucht van onze dacteur of niet. Bij nummer 2 bleek
geïntrigeerd was geraakt door het nog taris public relations’ in het laatste niet plannen. Hans schreef me op 22 oktober Hans passages uit mijn artikel slordig te
door Domela Nieuwenhuis opgerichte door CPN-ers gedomineerde bestuur het volgende: ‘Via-via hoorde ik, dat je hebben ingekort en zinsconstructies ge-
blad van de FVS, Recht voor Allen (RvA). van de USF, de Utrechtse tegenhanger het plan hebt een tweemaandelijks li- ruïneerd. Dat was pas het begin. In de
Redactioneel was ik daar nog niet zo van de lang en breed door CPN-ers be- bertair blad te starten. Dat is een opmer- maanden en jaren daarop zouden we
lang bij betrokken toen het in mei 1971 volkte hoofdstedelijke ASVA en de haar kelijke coïncidentie, want sinds enkele onderling nog in talrijke varianten van
met Hans’ en Wim de Lobels blad de daarin voorgegane Groningse GSB), dat maanden zijn Wim de Lobel en ik pre- alles krijgen om over te bakkeleien.
Vrije werd samengevoegd tot het nieu- in 1970 en 1971 bij verkiezingen op fa- cies hetzelfde van plan. We hebben al Redactionele kwesties én uitgeversza-
we FVS-blad de Vrije Socialist (dVS). Dat culteitsniveau almaar meer zetels in de een naam: de AS (van anarcho-socialis- ken. Dynamisch was het en dat is het al-
was wat mij betreft net op tijd, want ik grondraden naar CPN-ers zag gaan. me) en we hebben ook al abonnees, hoe- tijd gebleven. Maar ja, de AS ‘liep’ uit-
was in korte tijd flink teleurgesteld door Toen ik Hans over deze beslommerin- wel niet veel (rond 125), in ieder geval eindelijk wel.
de moeizame totstandkoming van het gen vertelde kwam hij met het idee voldoende om mee te starten. Mede-
‘beeTje een Showbink’
blad en de geringe kwaliteit van de daarover een artikel te schrijven. Ik weet werking is toegezegd door Constandse,
kopij. Ook het gekonkel en het hoge nog, dat ik tegen hem zei: ‘Ja misschien, Rudolf de Jong, Roel van Duyn, Simon Wim de Lobel was als vrije timmerman
aantal aandachttrekkende (en zeeën van maar de Vrije Socialist is geen optie meer Radius en Arthur Mendes-Georges. Het met aannemerskwaliteiten een voor-
tijd kostende) malloten met wie ik me voor publicatie.’ eerste nummer is rond (wat kopij be- beeld van het soort lieden dat je in de
frequent geconfronteerd zag in die ‘fe- Zo gingen wij voorjaar 1972 met lege treft) en handelt over syndikalisme. Ik anarchistische beweging mocht ver-
deratie’ hadden mijn enthousiasme in- handen uiteen. Maar lang zou dat niet weet natuurlijk niet in hoeverre jij/jullie wachten, maar Hans paste daar eigen-
middels ruim getemperd. Dergelijke duren. Binnen de Libertaire Werkgroep je plannen al rond hebt, maar een en lijk net zo min in als ikzelf. Niet zozeer
lastposten waren echter met de fusie Utrecht (met daarin o.a. Piet Eimers, ander lijkt mij het beste te combineren, omdat we als intellectuelen werden be-
tussen de Vrije en Recht voor Allen niet Olaf Budde, Rob Gerretsen) – later om- omdat er voor 2 bladen waarschijnlijk schouwd (daar viel nog wel mee te
van het toneel verdwenen en die fusie gedoopt tot Anarchisties Kollektief geen markt is. Wij (d.w.z. Wim en ik) leven) maar meer omdat we burgerlijke
werd dan ook geen succes. Na een aan- Utrecht – smeedden we nog die zomer willen dit nieuwe blad naast de Vrije trekjes hadden; hij was getrouwd (zelfs
tal tumultueus verlopen redactieverga- plannen voor een nieuw blad. In sep- Socialist uitbrengen, dus wel in goede in de kerk) en ik had een auto. Hij hield
deringen stapten Hans en Wim uit de tember en oktober belegde de werk- harmonie, maar los van de federatie.’ van een jointje op z’n tijd (vonden we
redactie van dVS en ik deed hetzelfde. groep bijeenkomsten met kameraden Kort en goed, de week daarop zat ik met toen ook burgerlijk, want consumptief),
Toen was al duidelijk dat we elkaar in uit verschillende kringen, niet alleen Hans bij Wim in Moerkapelle aan de ik van een biertje (idem-dito, al was het
meerdere punten van kritiek op de gang anarchistische. Welwillende reacties op keukentafel en zo kwam van het een het ‘blauwe knoop’-idee intussen lang en
van zaken konden vinden. Een eyeope- onze plannen kwamen van Jan Bervoets, ander. Het artikel waarvan Hans had breed tot anachronisme verklaard, daar
ner voor mij was wel, dat Hans en Wim Jans Snoeying (toen nog redacteur van gezegd dat ik het moest schrijven is er hadden we alleen op de Pinksterl and-
zich in de redactie niet zozeer gehin- dVS), Marcel van der Linden, Rogier trouwens ook nog gekomen, het werd in dagen in Appelscha nog last van). We
derd voelden door types zoals hiervoor Wiercx en anderen, maar de situationist de tweede de AS opgenomen, het num- werkten beiden als journalist, hij voor
geschetst als wel door – in hun beleving Jaap Kloosterman stuurde een zeer se- mer met als thema Marxismekritiek, een vakbladen, ik freelancete in die tijd voor
– binnen RvA figurerende marxistisch/ rieus onderbouwde principiële afwij- term waar ik het trouwens niet mee eens de Groene en HP. Mijn vriendin noemde
mandelistisch angehauchte lieden die zing, waar ik overigens ook nu bij herle- was, omdat die taalkundig niet klopt. hem na zijn eerste bezoek aan ons – in
volgens hen het anarchisme als ‘libertair zing na al die jaren nog steeds niets van Wij bedoelden kritiek op het marxisme, een kraakpand (dat dan weer wel) in
marxisme’ aan de m/v probeerden te begrijp. maar volgens mij kon marxismekritiek Driebergen – ‘een beetje een showbink’,
brengen. Pas vanaf toen heb ik diverse ook staan voor marxistische kritiek. Dat naar de terminologie van die dagen, met
scribenten in dVS als zodanig herkend ‘mArxiSmekriTiek’ vonden Hans en Wim muggenzifterij. trouwens ook een bevallige meid aan
en vielen tot dan ondefinieerbare puz- Doordat de eveneens ingelichte redac- Zo hadden we inmiddels een gezamen- zijn zijde: Joke Holdtgrefe. Samen met
zelstukjes op hun plaats. Achteraf ver- tiesecretaris van dVS onze plannen in lijk pad ingeslagen, maar dat was wel haar heeft Hans de eerste drie jaargan-
bazingwekkend, want zelf had ik als een intern infobulletin van de FVS be- van meet af aan geplaveid met ‘dinge- gen van de AS letter voor letter uitgetikt,
studentenactivist al heel wat te stellen commentarieerde (en begrijpelijkerwijs tjes’ over en weer. Meteen al op het eer- de eerste twee edities gestencild, sinds-
2 de AS 192 – Hans Ramaer de AS 192 – Hans Ramaer 3
gelederen van de Federatie van Vrije met het in universitaire kringen opgeko- afwees, tenzij het blad een federatieacti- ste, maar ook op het tweede nummer
Socialisten. Daarin was ik terecht geko- men marxisme-leninisme en in het kiel- viteit zou worden) kregen – ironisch ge- van de AS had ik aardig wat kritiek, re-
men omdat ik als student journalistiek zog daarvan het maoïsme. Ik was ‘secre- noeg – Hans en Wim lucht van onze dacteur of niet. Bij nummer 2 bleek
geïntrigeerd was geraakt door het nog taris public relations’ in het laatste niet plannen. Hans schreef me op 22 oktober Hans passages uit mijn artikel slordig te
door Domela Nieuwenhuis opgerichte door CPN-ers gedomineerde bestuur het volgende: ‘Via-via hoorde ik, dat je hebben ingekort en zinsconstructies ge-
blad van de FVS, Recht voor Allen (RvA). van de USF, de Utrechtse tegenhanger het plan hebt een tweemaandelijks li- ruïneerd. Dat was pas het begin. In de
Redactioneel was ik daar nog niet zo van de lang en breed door CPN-ers be- bertair blad te starten. Dat is een opmer- maanden en jaren daarop zouden we
lang bij betrokken toen het in mei 1971 volkte hoofdstedelijke ASVA en de haar kelijke coïncidentie, want sinds enkele onderling nog in talrijke varianten van
met Hans’ en Wim de Lobels blad de daarin voorgegane Groningse GSB), dat maanden zijn Wim de Lobel en ik pre- alles krijgen om over te bakkeleien.
Vrije werd samengevoegd tot het nieu- in 1970 en 1971 bij verkiezingen op fa- cies hetzelfde van plan. We hebben al Redactionele kwesties én uitgeversza-
we FVS-blad de Vrije Socialist (dVS). Dat culteitsniveau almaar meer zetels in de een naam: de AS (van anarcho-socialis- ken. Dynamisch was het en dat is het al-
was wat mij betreft net op tijd, want ik grondraden naar CPN-ers zag gaan. me) en we hebben ook al abonnees, hoe- tijd gebleven. Maar ja, de AS ‘liep’ uit-
was in korte tijd flink teleurgesteld door Toen ik Hans over deze beslommerin- wel niet veel (rond 125), in ieder geval eindelijk wel.
de moeizame totstandkoming van het gen vertelde kwam hij met het idee voldoende om mee te starten. Mede-
‘beeTje een Showbink’
blad en de geringe kwaliteit van de daarover een artikel te schrijven. Ik weet werking is toegezegd door Constandse,
kopij. Ook het gekonkel en het hoge nog, dat ik tegen hem zei: ‘Ja misschien, Rudolf de Jong, Roel van Duyn, Simon Wim de Lobel was als vrije timmerman
aantal aandachttrekkende (en zeeën van maar de Vrije Socialist is geen optie meer Radius en Arthur Mendes-Georges. Het met aannemerskwaliteiten een voor-
tijd kostende) malloten met wie ik me voor publicatie.’ eerste nummer is rond (wat kopij be- beeld van het soort lieden dat je in de
frequent geconfronteerd zag in die ‘fe- Zo gingen wij voorjaar 1972 met lege treft) en handelt over syndikalisme. Ik anarchistische beweging mocht ver-
deratie’ hadden mijn enthousiasme in- handen uiteen. Maar lang zou dat niet weet natuurlijk niet in hoeverre jij/jullie wachten, maar Hans paste daar eigen-
middels ruim getemperd. Dergelijke duren. Binnen de Libertaire Werkgroep je plannen al rond hebt, maar een en lijk net zo min in als ikzelf. Niet zozeer
lastposten waren echter met de fusie Utrecht (met daarin o.a. Piet Eimers, ander lijkt mij het beste te combineren, omdat we als intellectuelen werden be-
tussen de Vrije en Recht voor Allen niet Olaf Budde, Rob Gerretsen) – later om- omdat er voor 2 bladen waarschijnlijk schouwd (daar viel nog wel mee te
van het toneel verdwenen en die fusie gedoopt tot Anarchisties Kollektief geen markt is. Wij (d.w.z. Wim en ik) leven) maar meer omdat we burgerlijke
werd dan ook geen succes. Na een aan- Utrecht – smeedden we nog die zomer willen dit nieuwe blad naast de Vrije trekjes hadden; hij was getrouwd (zelfs
tal tumultueus verlopen redactieverga- plannen voor een nieuw blad. In sep- Socialist uitbrengen, dus wel in goede in de kerk) en ik had een auto. Hij hield
deringen stapten Hans en Wim uit de tember en oktober belegde de werk- harmonie, maar los van de federatie.’ van een jointje op z’n tijd (vonden we
redactie van dVS en ik deed hetzelfde. groep bijeenkomsten met kameraden Kort en goed, de week daarop zat ik met toen ook burgerlijk, want consumptief),
Toen was al duidelijk dat we elkaar in uit verschillende kringen, niet alleen Hans bij Wim in Moerkapelle aan de ik van een biertje (idem-dito, al was het
meerdere punten van kritiek op de gang anarchistische. Welwillende reacties op keukentafel en zo kwam van het een het ‘blauwe knoop’-idee intussen lang en
van zaken konden vinden. Een eyeope- onze plannen kwamen van Jan Bervoets, ander. Het artikel waarvan Hans had breed tot anachronisme verklaard, daar
ner voor mij was wel, dat Hans en Wim Jans Snoeying (toen nog redacteur van gezegd dat ik het moest schrijven is er hadden we alleen op de Pinksterl and-
zich in de redactie niet zozeer gehin- dVS), Marcel van der Linden, Rogier trouwens ook nog gekomen, het werd in dagen in Appelscha nog last van). We
derd voelden door types zoals hiervoor Wiercx en anderen, maar de situationist de tweede de AS opgenomen, het num- werkten beiden als journalist, hij voor
geschetst als wel door – in hun beleving Jaap Kloosterman stuurde een zeer se- mer met als thema Marxismekritiek, een vakbladen, ik freelancete in die tijd voor
– binnen RvA figurerende marxistisch/ rieus onderbouwde principiële afwij- term waar ik het trouwens niet mee eens de Groene en HP. Mijn vriendin noemde
mandelistisch angehauchte lieden die zing, waar ik overigens ook nu bij herle- was, omdat die taalkundig niet klopt. hem na zijn eerste bezoek aan ons – in
volgens hen het anarchisme als ‘libertair zing na al die jaren nog steeds niets van Wij bedoelden kritiek op het marxisme, een kraakpand (dat dan weer wel) in
marxisme’ aan de m/v probeerden te begrijp. maar volgens mij kon marxismekritiek Driebergen – ‘een beetje een showbink’,
brengen. Pas vanaf toen heb ik diverse ook staan voor marxistische kritiek. Dat naar de terminologie van die dagen, met
scribenten in dVS als zodanig herkend ‘mArxiSmekriTiek’ vonden Hans en Wim muggenzifterij. trouwens ook een bevallige meid aan
en vielen tot dan ondefinieerbare puz- Doordat de eveneens ingelichte redac- Zo hadden we inmiddels een gezamen- zijn zijde: Joke Holdtgrefe. Samen met
zelstukjes op hun plaats. Achteraf ver- tiesecretaris van dVS onze plannen in lijk pad ingeslagen, maar dat was wel haar heeft Hans de eerste drie jaargan-
bazingwekkend, want zelf had ik als een intern infobulletin van de FVS be- van meet af aan geplaveid met ‘dinge- gen van de AS letter voor letter uitgetikt,
studentenactivist al heel wat te stellen commentarieerde (en begrijpelijkerwijs tjes’ over en weer. Meteen al op het eer- de eerste twee edities gestencild, sinds-
2 de AS 192 – Hans Ramaer de AS 192 – Hans Ramaer 3
pArlemenTAriSme
dien stroken getypt, geknipt en geplakt zellig en Anton was ook in ons midden
voor de offsetpers van Ted Doorgeest steeds een bevlogen spreker, die met tal- Hans ondertekende die brief uitdruk-
(drukkerij van de USF), later die van rijke suggesties kwam, waarvan we er kelijk namens de AS en daar was hij ook
Cees en Corrie Storm en uiteindelijk die vele hebben opgepakt. De sfeer kwam toe gerechtigd, want we hadden de
van Rob Stolk. Wim plakte adreslabels er met die gul besprenkelde vergaderin- tekst uitgebreid bediscussieerd in
op de verzendbandjes (een flinke klus, gen stilaan in en uiteindelijk zijn we in- Haarlem, ik beschik nog altijd over een
want de AS had al gauw een oplage van derdaad een collectief gaan vormen, dat kopie ervan. Met het begrip ‘partijen’
tegen de duizend ex.), bundelde de na de komst van Thom Holterman in de laatste zin had ik echter wel wat
stukken op postdistrict en leverde de medio 1973 qua samenstelling tot in de moeite. Het was niet, dat ik het belang
hele boel in grote postzakken aan op een vijfde jaargang onveranderd zou blij- van een politieke partij als de PSP niet
hoofdpostkantoor. Dat waren eigenlijk ven. erkende, maar het ging me toch te ver
taken voor ‘de uitgever’, maar die hield Al vrij gauw kwamen we tot de af- om als anarchist politieke partijen, ergo
zich bezig met drukkerscontacten, dis- spraak, dat we als redactie geen uniform parlementariërs te steunen. Anton
tributie naar de boekhandels, abonnee- ideologisch geluid wilden voortbren- kwam met een oplossing waar ik mee
administratie, publiciteit, financiën en gen, maar dat we wel enkele uitgangs- kon leven: dan voegen we er ‘in begin-
zo meer. Pas in 1976 waren we zover dat punten deelden. Hans bracht die later, sel’ aan toe. Als ik dat nu zo terug lees,
de verzending kon worden onderge- in 1975, onder woorden in een brief aan veranderde het eigenlijk niet echt veel,
bracht bij een sociale werkplaats, en het een groep politicologiestudenten in maar wie was ik om die wijze en aima-
zetwerk bij de drukker. Dat was een Amsterdam die onderzoek deed naar bele Constandse tegen te spreken?
grote opluchting voor Hans, ook omdat sociale bewegingen en ons wilde ‘labe- In september 1976 stuurde Hans me op
deze klus door de drukke baan van Joke len’: ‘Als libertaire of anarcho-socialis- mijn verzoek enkele stukjes die hij be-
in toenemende mate op zijn schouders ten streven wij naar een gelijktijdige so- roepsmatig had geschreven, in zijn hoe-
terecht was gekomen. cialisering van de produktiemiddelen danigheid van eindredacteur van het
en opheffing van de staat. Alleen een ge- vakblad Electra. Als toelichting bekende Later hebben Hans en – als ik me goed
geen uniform geluid
decentraliseerde produktie in handen hij me in een begeleidend schrijven iets herinner – ook Thom op lokaal en regio-
Dat we goed met elkaar konden op- van de producenten (zelfbeheer) kan de opmerkelijks: ‘Zoals je ziet kan ik daarin naal niveau daadwerkelijk politieke par-
schieten en elkaar ook echt mochten, be- basis zijn voor ontplooiing van het indi- slechts een soort PvdA/PPR-standpunt tijen vertegenwoordigd, iets waar ik
tekende niet dat we het ‘inhoudelijk’ al- vidu. Iedere partij of organisatie die zich innemen, maar desondanks worden de persoonlijk altijd tegen ben geweest en
tijd met elkaar eens waren. In het begin erop beroept een eksklusieve voorhoe- lezers toch op de feiten gedrukt die ze in als een knieval voor het parlementaris-
was het ‘redaktiekollektief’ van de AS derol te kunnen vervullen in de strijd andere commercieel-technische tijd- me heb beschouwd. Binnen de redactie
een nogal bijeengeraapt stel met vogels voor het socialisme wijzen wij af als een schriften niet tegenkomen. Daarnaast – hebben we hier ook menige discussie
die soms enkele vergaderingen achter- miskennen van de betekenis die alle daarvan behoef ik je geen voorbeelden aan gewijd, zoals trouwens aan wel wat
een niet eens kwamen opdagen. Zo heb niet-kapitalistiese groepen bij een zelf- te sturen – hamer ik voortdurend op het meer heikele onderwerpen. Daarover
ik pas na het uitbrengen van de AS num- standig optreden in die strijd (kunnen) anti-kernenergie-aambeeld. Zo heb ik later ongetwijfeld meer.
mer 3 kennis mogen maken met het fe- spelen. Vandaar dat wij ook kiezen voor bijvoorbeeld ook uit de kring van De
nomeen George Ides, hoewel het colo- daadwerkelijke steun aan verwante Kleine Aarde medewerkers aangetrok- Voor nu moge dit volstaan: we waren
fon diens pseudoniem Athur Mendes- maatschappelijke organisaties als Rode ken voor alternatieve energie-informa- wel eens heethoofden en we wisten het.
Georges al vanaf het eerste nummer Hulp, Release en Stop Kalkar in plaats tie. Kortom, binnen de marges die de re- Maar we erkenden dat we konden ver-
vermeldde. Vanaf het ogenblik dat van isolatie binnen een eigen anarchis- pressieve tolerantie te bieden heeft, pro- schillen. Een notie, die voor een belang-
Anton Constandse redacteur werd, tiese organisatie. Alle aktiviteiten (ook beer ik wat socialisties tegenspel te bie- rijk deel te danken was aan Hans’ per-
begin 1973, gingen we bij hem en zijn die van partijen en daarmee gelijk te den. Steeds sterker ben ik ervan over- soonlijkheid, altijd rustig, hernemend,
vrouw Gerda in Haarlem vergaderen, stellen organisaties) die gericht zijn op tuigd dat we op deze manier (d.w.z. de zoekend naar hoe we samen verder kon-
zodat hij geen tijd aan reizen hoefde te een socialisties zelfbeheer of zich richten lange mars door de instellingen, zoals den. Dat en nog veel meer van Hans
besteden. Dat was een goede greep, tegen het staatsabsolutisme zullen wij in Dutschke al zei) zeker niet minder berei- zullen we nu verdomme moeten mis-
want hij en Gerda maakten het altijd ge- beginsel ondersteunen.’ ken dan door erbuiten te blijven.’ sen.
4 de AS 192 – Hans Ramaer de AS 192 – Hans Ramaer 5
pArlemenTAriSme
dien stroken getypt, geknipt en geplakt zellig en Anton was ook in ons midden
voor de offsetpers van Ted Doorgeest steeds een bevlogen spreker, die met tal- Hans ondertekende die brief uitdruk-
(drukkerij van de USF), later die van rijke suggesties kwam, waarvan we er kelijk namens de AS en daar was hij ook
Cees en Corrie Storm en uiteindelijk die vele hebben opgepakt. De sfeer kwam toe gerechtigd, want we hadden de
van Rob Stolk. Wim plakte adreslabels er met die gul besprenkelde vergaderin- tekst uitgebreid bediscussieerd in
op de verzendbandjes (een flinke klus, gen stilaan in en uiteindelijk zijn we in- Haarlem, ik beschik nog altijd over een
want de AS had al gauw een oplage van derdaad een collectief gaan vormen, dat kopie ervan. Met het begrip ‘partijen’
tegen de duizend ex.), bundelde de na de komst van Thom Holterman in de laatste zin had ik echter wel wat
stukken op postdistrict en leverde de medio 1973 qua samenstelling tot in de moeite. Het was niet, dat ik het belang
hele boel in grote postzakken aan op een vijfde jaargang onveranderd zou blij- van een politieke partij als de PSP niet
hoofdpostkantoor. Dat waren eigenlijk ven. erkende, maar het ging me toch te ver
taken voor ‘de uitgever’, maar die hield Al vrij gauw kwamen we tot de af- om als anarchist politieke partijen, ergo
zich bezig met drukkerscontacten, dis- spraak, dat we als redactie geen uniform parlementariërs te steunen. Anton
tributie naar de boekhandels, abonnee- ideologisch geluid wilden voortbren- kwam met een oplossing waar ik mee
administratie, publiciteit, financiën en gen, maar dat we wel enkele uitgangs- kon leven: dan voegen we er ‘in begin-
zo meer. Pas in 1976 waren we zover dat punten deelden. Hans bracht die later, sel’ aan toe. Als ik dat nu zo terug lees,
de verzending kon worden onderge- in 1975, onder woorden in een brief aan veranderde het eigenlijk niet echt veel,
bracht bij een sociale werkplaats, en het een groep politicologiestudenten in maar wie was ik om die wijze en aima-
zetwerk bij de drukker. Dat was een Amsterdam die onderzoek deed naar bele Constandse tegen te spreken?
grote opluchting voor Hans, ook omdat sociale bewegingen en ons wilde ‘labe- In september 1976 stuurde Hans me op
deze klus door de drukke baan van Joke len’: ‘Als libertaire of anarcho-socialis- mijn verzoek enkele stukjes die hij be-
in toenemende mate op zijn schouders ten streven wij naar een gelijktijdige so- roepsmatig had geschreven, in zijn hoe-
terecht was gekomen. cialisering van de produktiemiddelen danigheid van eindredacteur van het
en opheffing van de staat. Alleen een ge- vakblad Electra. Als toelichting bekende Later hebben Hans en – als ik me goed
geen uniform geluid
decentraliseerde produktie in handen hij me in een begeleidend schrijven iets herinner – ook Thom op lokaal en regio-
Dat we goed met elkaar konden op- van de producenten (zelfbeheer) kan de opmerkelijks: ‘Zoals je ziet kan ik daarin naal niveau daadwerkelijk politieke par-
schieten en elkaar ook echt mochten, be- basis zijn voor ontplooiing van het indi- slechts een soort PvdA/PPR-standpunt tijen vertegenwoordigd, iets waar ik
tekende niet dat we het ‘inhoudelijk’ al- vidu. Iedere partij of organisatie die zich innemen, maar desondanks worden de persoonlijk altijd tegen ben geweest en
tijd met elkaar eens waren. In het begin erop beroept een eksklusieve voorhoe- lezers toch op de feiten gedrukt die ze in als een knieval voor het parlementaris-
was het ‘redaktiekollektief’ van de AS derol te kunnen vervullen in de strijd andere commercieel-technische tijd- me heb beschouwd. Binnen de redactie
een nogal bijeengeraapt stel met vogels voor het socialisme wijzen wij af als een schriften niet tegenkomen. Daarnaast – hebben we hier ook menige discussie
die soms enkele vergaderingen achter- miskennen van de betekenis die alle daarvan behoef ik je geen voorbeelden aan gewijd, zoals trouwens aan wel wat
een niet eens kwamen opdagen. Zo heb niet-kapitalistiese groepen bij een zelf- te sturen – hamer ik voortdurend op het meer heikele onderwerpen. Daarover
ik pas na het uitbrengen van de AS num- standig optreden in die strijd (kunnen) anti-kernenergie-aambeeld. Zo heb ik later ongetwijfeld meer.
mer 3 kennis mogen maken met het fe- spelen. Vandaar dat wij ook kiezen voor bijvoorbeeld ook uit de kring van De
nomeen George Ides, hoewel het colo- daadwerkelijke steun aan verwante Kleine Aarde medewerkers aangetrok- Voor nu moge dit volstaan: we waren
fon diens pseudoniem Athur Mendes- maatschappelijke organisaties als Rode ken voor alternatieve energie-informa- wel eens heethoofden en we wisten het.
Georges al vanaf het eerste nummer Hulp, Release en Stop Kalkar in plaats tie. Kortom, binnen de marges die de re- Maar we erkenden dat we konden ver-
vermeldde. Vanaf het ogenblik dat van isolatie binnen een eigen anarchis- pressieve tolerantie te bieden heeft, pro- schillen. Een notie, die voor een belang-
Anton Constandse redacteur werd, tiese organisatie. Alle aktiviteiten (ook beer ik wat socialisties tegenspel te bie- rijk deel te danken was aan Hans’ per-
begin 1973, gingen we bij hem en zijn die van partijen en daarmee gelijk te den. Steeds sterker ben ik ervan over- soonlijkheid, altijd rustig, hernemend,
vrouw Gerda in Haarlem vergaderen, stellen organisaties) die gericht zijn op tuigd dat we op deze manier (d.w.z. de zoekend naar hoe we samen verder kon-
zodat hij geen tijd aan reizen hoefde te een socialisties zelfbeheer of zich richten lange mars door de instellingen, zoals den. Dat en nog veel meer van Hans
besteden. Dat was een goede greep, tegen het staatsabsolutisme zullen wij in Dutschke al zei) zeker niet minder berei- zullen we nu verdomme moeten mis-
want hij en Gerda maakten het altijd ge- beginsel ondersteunen.’ ken dan door erbuiten te blijven.’ sen.
4 de AS 192 – Hans Ramaer de AS 192 – Hans Ramaer 5
anarCHy, een anarCHistisCH tijdsCHrift sen aangenamer te maken. Anarchy was bovendien baanbrekend
met de revolutionaire vormgeving van
prAgmATiSch AnArchiSme
Martin smit haar omslagen. Een beginnende vorm-
De lijst van onderwerpen waar hij over gever, Rufus Segas, kreeg van Ward alle
nadacht en schreef leek eindeloos: on- vrijheid. Met de thema’s van het tijd-
Van het Engelse tijdschrift Anarchy verschenen tussen 1961 en 1970 118 nummers, alle- derwijs, opvoeding, speeltuinen, ver- schrift had hij affiniteit en in het maken
maal onder redactie van Colin Ward (1924-2010). Vaak heeft Hans Ramaer verteld dat dit keer, milieu, technologie, architectuur, van de omslagen kon hij al zijn creativi-
tijdschrift zijn inspiratiebron vormde voor het oprichten van de AS. Het signaleren en be- arbeiderszelfbestuur, apartheid, Provo, teit kwijt. Op de keukentafel maakte hij
commentariëren van alledaagse maatschappijproblematiek vanuit een anarchistisch perspec- seksualiteit, woningbouw. Het was zijn ontwerpen, soms deed hij er een
tief, leek voor Hans ook de methode het anarchisme onder een breder lezerspubliek te bren- Ward duidelijk dat een anarchistische halve dag over, soms een half uur. Hij
gen en duidelijk te maken wat pragmatisch anarchisme is. samenleving niet op korte termijn haal- maakte uit de losse pols stripachtige te-
baar was. Maar wat zou er tegen zijn om keningen, collages, hij gebruikte knip-
Hoe Hans Ramaer eind jaren zestig, gaf. Freedom werd opgericht in 1886, anarchistische gedachten en anarchis- sels, blow-ups van foto’s, en legde daar-
begin jaren zeventig in aanraking is ge- Kropotkin was één van de eerste mede- tisch denken al meteen om te zetten in mee de basis van veel vormgeving van
komen met Anarchy, is niet meer te ach- werkers. Na de oorlog maakten onder de praktijk van alledag, in je eigen latere tijdschriften.
terhalen. In boekwinkels in Nederland meer Vernon Richards, Maria Louisa woon- of werkomgeving, was zijn ge-
de AS
kan hij ze niet gekocht hebben, linkse Berneri (dochter van de Italiaanse anar- dachte. Dit pragmatische anarchisme
boekwinkels bestonden in Nederland chist Camillo Berneri) en de Canadees verwoordde hij in zijn blad Anarchy, De thematische aandacht voor dagelijk-
nog niet. George Woodcock (auteur van het later waarvan hij de enige redacteur was. Hij se problematiek in de samenleving, en
Colin Ward, de oprichter van Anarchy, verschenen klassieke boek Anarchism, vroeg anderen bijdragen te leveren, hoe daar op een anarchistische wijze
was een eigenzinnig man. Door zijn fa- verschenen bij Penguin), er deel van maar als dat niet lukte schreef hij onder mee om te gaan, moet Hans hebben aan-
milie was hij voorbestemd een carrière uit. pseudoniem zelf het nummer vol. Hij gesproken. Pragmatisch anarchisme,
in het bankwezen of als boekhouder te Van 1947 tot 1960 schreef Ward voor wilde niet op zijn vingers gekeken wor- heeft Hans het later vaak genoemd. Kijk
maken. Maar Ward wist al gauw dat zijn Freedom, maar hij voelde zich in het col- den, geen controle van een redactie, maar, hoe je in de dagelijkse praktijk je
toekomst niet in die richting lag, de we- lectief beknot. Het tijschrift Freedom was maar volledige autonomie. anarchistische denkbeelden vorm kunt
reld van cijfertjes stond hem tegen. vooral op de actualiteit gericht en Ward geven. Arthur Lehning verwoordde het
bookchin
Enigszins wantrouwend naar autoritei- wilde juist bepaalde actuele thema’s ooit: de utopie zoveel mogelijk in de da-
ten, probeerde hij zijn horizon te verbre- dieper uitspitten. In het blad was daar Ward pleitte voor het voor het terug- gelijkse praktijk zien toe te passen.
den en tijdens de Tweede Wereldoorlog geen ruimte voor. Hij richtte Anarchy op, dringen van de macht van overheden,
kwam hij als dienstplichtig militair in een tijdschrift dat per nummer een voor kleinschaligheid, voor zelfont- Dat was het concept wat Hans destijds
contact met een anarchistische groep in thema, liefst uit de dagelijkse praktijk, plooiing en zelfwerkzaamheid. Kropot- bedacht voor een nieuw anarchistisch
Glasgow. helemaal zou belichten. Ward was met kin was voor Ward een belangrijke in- tijdschrift. Vanaf het eerste nummer, tot
Hij ging schrijven voor het tijdschrift veel onderwerpen bezig, hij dacht na spiratiebron, met name diens gedachten op de dag van vandaag, is de themati-
War Commentary, dat vanuit anarchisti- over alledaagse maatschappelijke pro- over de combinatie van wonen, land- sche aanpak van onderwerpen kenmer-
sche invalshoek commentaar leverde op blematiek en schreef zijn commentaren bouw en kleinschaligheid. Het werk van kend en onlosmakelijk verbonden met
de oorlogsgebeurtenissen. Van hoger- daarover voor zijn eigen tijdschrift. Hij de anarchistische theoreticus Murray de AS. Colin Ward en zijn tijdschrift
hand kreeg men echter in de gaten wat was geen theoreticus van het anarchis- Bookchin (1921-2006) leunde sterk op Anarchy, dienden daarbij als inspiratie-
de dienstplichtige soldaat Ward buiten me, hij voegde niets toe aan de grote lij- het denken van Kropotkin. Zowel Ward bron.
diensttijd deed. Vervolgens werd hij dis- nen van het anarchistisch gedachtegoed, als Hans Ramaer zijn er door beïnvloed. Bij het twintigjarig jubileum van de AS
ciplinair gestraft met overplaatsing en maar hij deed een poging vanuit anar- Hans schreef meerdere malen over was Ward één van de sprekers. Hij over-
celstraf. chistisch perspectief licht te laten schij- Bookchin. leed in 2010.
Na de oorlog kwam hij in Londen in nen op zaken die een ieder als vast-
contact met het anarchistische collectief staand of vanzelfsprekend beschouwde, BRONNEN
Freedom, die een kleine boekwinkel had maar die juist enige verandering kon- Remembering Colin Ward 1924-2010, Five Leaves Publications 2011. – Martin Smit, Anarchy, een
en wekelijks het tijdschrift Freedom uit- den gebruiken, om het leven van men- baanbrekend tijdschrift, de AS 183. – Colin Ward and David Goodway, Talking Anarchy, Five Leaves
Publications, 2003.
6 de AS 192 – Hans Ramaer de AS 192 – Hans Ramaer 7
anarCHy, een anarCHistisCH tijdsCHrift sen aangenamer te maken. Anarchy was bovendien baanbrekend
met de revolutionaire vormgeving van
prAgmATiSch AnArchiSme
Martin smit haar omslagen. Een beginnende vorm-
De lijst van onderwerpen waar hij over gever, Rufus Segas, kreeg van Ward alle
nadacht en schreef leek eindeloos: on- vrijheid. Met de thema’s van het tijd-
Van het Engelse tijdschrift Anarchy verschenen tussen 1961 en 1970 118 nummers, alle- derwijs, opvoeding, speeltuinen, ver- schrift had hij affiniteit en in het maken
maal onder redactie van Colin Ward (1924-2010). Vaak heeft Hans Ramaer verteld dat dit keer, milieu, technologie, architectuur, van de omslagen kon hij al zijn creativi-
tijdschrift zijn inspiratiebron vormde voor het oprichten van de AS. Het signaleren en be- arbeiderszelfbestuur, apartheid, Provo, teit kwijt. Op de keukentafel maakte hij
commentariëren van alledaagse maatschappijproblematiek vanuit een anarchistisch perspec- seksualiteit, woningbouw. Het was zijn ontwerpen, soms deed hij er een
tief, leek voor Hans ook de methode het anarchisme onder een breder lezerspubliek te bren- Ward duidelijk dat een anarchistische halve dag over, soms een half uur. Hij
gen en duidelijk te maken wat pragmatisch anarchisme is. samenleving niet op korte termijn haal- maakte uit de losse pols stripachtige te-
baar was. Maar wat zou er tegen zijn om keningen, collages, hij gebruikte knip-
Hoe Hans Ramaer eind jaren zestig, gaf. Freedom werd opgericht in 1886, anarchistische gedachten en anarchis- sels, blow-ups van foto’s, en legde daar-
begin jaren zeventig in aanraking is ge- Kropotkin was één van de eerste mede- tisch denken al meteen om te zetten in mee de basis van veel vormgeving van
komen met Anarchy, is niet meer te ach- werkers. Na de oorlog maakten onder de praktijk van alledag, in je eigen latere tijdschriften.
terhalen. In boekwinkels in Nederland meer Vernon Richards, Maria Louisa woon- of werkomgeving, was zijn ge-
de AS
kan hij ze niet gekocht hebben, linkse Berneri (dochter van de Italiaanse anar- dachte. Dit pragmatische anarchisme
boekwinkels bestonden in Nederland chist Camillo Berneri) en de Canadees verwoordde hij in zijn blad Anarchy, De thematische aandacht voor dagelijk-
nog niet. George Woodcock (auteur van het later waarvan hij de enige redacteur was. Hij se problematiek in de samenleving, en
Colin Ward, de oprichter van Anarchy, verschenen klassieke boek Anarchism, vroeg anderen bijdragen te leveren, hoe daar op een anarchistische wijze
was een eigenzinnig man. Door zijn fa- verschenen bij Penguin), er deel van maar als dat niet lukte schreef hij onder mee om te gaan, moet Hans hebben aan-
milie was hij voorbestemd een carrière uit. pseudoniem zelf het nummer vol. Hij gesproken. Pragmatisch anarchisme,
in het bankwezen of als boekhouder te Van 1947 tot 1960 schreef Ward voor wilde niet op zijn vingers gekeken wor- heeft Hans het later vaak genoemd. Kijk
maken. Maar Ward wist al gauw dat zijn Freedom, maar hij voelde zich in het col- den, geen controle van een redactie, maar, hoe je in de dagelijkse praktijk je
toekomst niet in die richting lag, de we- lectief beknot. Het tijschrift Freedom was maar volledige autonomie. anarchistische denkbeelden vorm kunt
reld van cijfertjes stond hem tegen. vooral op de actualiteit gericht en Ward geven. Arthur Lehning verwoordde het
bookchin
Enigszins wantrouwend naar autoritei- wilde juist bepaalde actuele thema’s ooit: de utopie zoveel mogelijk in de da-
ten, probeerde hij zijn horizon te verbre- dieper uitspitten. In het blad was daar Ward pleitte voor het voor het terug- gelijkse praktijk zien toe te passen.
den en tijdens de Tweede Wereldoorlog geen ruimte voor. Hij richtte Anarchy op, dringen van de macht van overheden,
kwam hij als dienstplichtig militair in een tijdschrift dat per nummer een voor kleinschaligheid, voor zelfont- Dat was het concept wat Hans destijds
contact met een anarchistische groep in thema, liefst uit de dagelijkse praktijk, plooiing en zelfwerkzaamheid. Kropot- bedacht voor een nieuw anarchistisch
Glasgow. helemaal zou belichten. Ward was met kin was voor Ward een belangrijke in- tijdschrift. Vanaf het eerste nummer, tot
Hij ging schrijven voor het tijdschrift veel onderwerpen bezig, hij dacht na spiratiebron, met name diens gedachten op de dag van vandaag, is de themati-
War Commentary, dat vanuit anarchisti- over alledaagse maatschappelijke pro- over de combinatie van wonen, land- sche aanpak van onderwerpen kenmer-
sche invalshoek commentaar leverde op blematiek en schreef zijn commentaren bouw en kleinschaligheid. Het werk van kend en onlosmakelijk verbonden met
de oorlogsgebeurtenissen. Van hoger- daarover voor zijn eigen tijdschrift. Hij de anarchistische theoreticus Murray de AS. Colin Ward en zijn tijdschrift
hand kreeg men echter in de gaten wat was geen theoreticus van het anarchis- Bookchin (1921-2006) leunde sterk op Anarchy, dienden daarbij als inspiratie-
de dienstplichtige soldaat Ward buiten me, hij voegde niets toe aan de grote lij- het denken van Kropotkin. Zowel Ward bron.
diensttijd deed. Vervolgens werd hij dis- nen van het anarchistisch gedachtegoed, als Hans Ramaer zijn er door beïnvloed. Bij het twintigjarig jubileum van de AS
ciplinair gestraft met overplaatsing en maar hij deed een poging vanuit anar- Hans schreef meerdere malen over was Ward één van de sprekers. Hij over-
celstraf. chistisch perspectief licht te laten schij- Bookchin. leed in 2010.
Na de oorlog kwam hij in Londen in nen op zaken die een ieder als vast-
contact met het anarchistische collectief staand of vanzelfsprekend beschouwde, BRONNEN
Freedom, die een kleine boekwinkel had maar die juist enige verandering kon- Remembering Colin Ward 1924-2010, Five Leaves Publications 2011. – Martin Smit, Anarchy, een
en wekelijks het tijdschrift Freedom uit- den gebruiken, om het leven van men- baanbrekend tijdschrift, de AS 183. – Colin Ward and David Goodway, Talking Anarchy, Five Leaves
Publications, 2003.
6 de AS 192 – Hans Ramaer de AS 192 – Hans Ramaer 7
HerMan groenendaaL Moet vrij* zonder woord of daad van protest laten pen werden om tot proteststaking over
insluiten? Op voor de massale dienst- te gaan. ‘Gij hebt in u de economische
Hans ramaer weigering en vrijstelling van gewetens- macht van den arbeid. Gij zijt het die het
bezwaarden!’ maatschappelijk raderwerk doet draai-
en en die het kunt stopzetten tot recht is
‘In naam van Jezus Christus, in naam van Marx, in naam van Bakoenin, in naam van ArreSTATie geschiedt.’
Kropotkin, in naam van Tolstoi en in naam van Groenendaal rui ik jullie op om te weigeren Niet opgekomen voor eerste oefening Drie comitéleden brachten een bezoek
oorlogsmateriaal te vervaardigen, om te weigeren in militaire dienst te treden en de algeme- werd Groenendaal op 6 juni gearres- aan het militaire hospitaal om te protes-
ne werkstaking in praktijk te brengen als protest tegen de gevangenhouding van teerd. Hij weigerde de krijgsartikelen te teren tegen het feit dat Groenendaal die
Groenendaal.‘ ondertekenen en eiste in vrijheid ge- geweigerd had de krijgsartikelen te on-
Deze woorden, gesproken tijdens een meeting in de tuin van het Volksgebouw aan de steld te worden. Zijn opsluiting als een dertekenen niet in een burgerlijk hospi-
Haagse Prinsengracht, zouden de bekende antimilitaristische dominee Bart de Ligt later op gewone misdadiger krenkte hem zo taal was opgenomen. Ook tekenden zij
een gevangenisstraf wegens opruiing komen te staan. Op die zesentwintigste juni 1921 diep in zijn gevoel voor menselijke protest aan tegen Groenendaals kunst-
waren duizenden mensen bijeengekomen om te protesteren tegen de arrestatie van de prin- waardigheid, dat hij uit protest daarte- matige voeding. Hun protesten waren
cipiële dienstweigeraar Herman Groenendaal. De eis ‘Herman Groenendaal moet vrij’ zou gen en als appèl aan het geweten van de echter tevergeefs. Ook de minister van
in de loop van dat jaar nog heel wat keren gehoord worden. arbeidersklasse tot voedselweigering oorlog Pop, tot wie de comitéleden zich
overging. ‘… niet het ergste is, dat ’n richtten, weigerde in te grijpen en
De Haarlemse tuinman Herman ring: ‘De loterij, de bloedloterij is voorbij dienstweigeraar wat straf krijgt, maar Groenendaal in overeenstemming met
Groenendaal was aanvankelijk een ac- en ‘t lot heeft beslist dat gij straks zult het straffen wil tevens zeggen, dat onze de kort daarvoor door de Tweede Kamer
tief lid van de J.G.O.B., de Jongelieden moeten slachten, menschen slachten en geheele levens-en wereldbeschouwing aangenomen motie Drion – die aanbe-
Geheelonthoudersbond. Na de revolu- in slaafsche gehoorzaamheid al uw misdadig is en dat, als ze die beschou- val dat rekening gehouden zou worden
tie in Rusland ontstonden er in deze waardigheid als mensch zult laten ont- wing al niet kunnen verdrukken, ze toch met gewetensbezwaren tegen de krijgs-
‘blauwe’ jongerenorganisatie twee stro- nemen, of dat gij vrijgesteld zult zijn. ‘t in ieder geval elke uiting er van op elke dienst – vrij te laten. De minister ver-
mingen, en wel een stroming die sterk Lot heeft beslist, zoo men zegt, maar die manier moeten bestrijden. En dat men klaarde dat hij evenals iedere andere
sympathiseerde met de rode revolutie beslissing beteekent niets, letterlijk niets, dit thans nog durft te doen, dit maakt de ambtenaar niets anders mocht doen dan
en een, zoals Ger Harmsen het in zijn als gij den moed hebt om straks te too- zaak nog zooveel te grievender, des te de wet uitvoeren, wat hem verhinderde
Blauwe en rode jeugd karakteriseerde, nen, dat ge Mensch zijt, d.w.z. dat ge u beleedigender. En mijn niet-eten is dan aan het ver zoek te voldoen. Verder
meer vage vrije progressieve stroming, niet láát leven, maar zélf leeft en dat ge ook niet omdat ik die straf niet wil on- wendden de comitéleden Bart de Ligt,
die in het Vrije Jeugd Verbond uitmond- niets doet wat in strijd is met uw rede en dergaan, maar omdat er eens een eind Albert de Jong en Johnie Harinck, zich
de. In de zomer van 1920 kwam het na- gevoel. En er zijn er, ‘k weet het reeds moet komen aan dat steeds weer vervol- tot verscheidene Kamerleden, die van
melijk tot een scheuring in de J.G.O.B., van ‘n 20-tal, die straks, wanneer men gen en daarmeede miskenning van het mening waren dat Groenendaal in vrij-
die ertoe leidde dat een vijfhonderd hen zal komen halen en opeischen voor anti-militairisme’, schreef hij vanuit het heid gesteld moest worden. Door het
anarchistisch getinte jongeren, onder ‘t militairisme, fier de kop omhoog zul- militair hospitaal in Den Haag aan J. gehele land vonden protestvergaderin-
wie Herman Groenendaal, zich verenig- len heffen en zullen antwoorden met Giesen, secretaris van het Internationaal gen en demonstraties plaats. Ver schil-
den in het V.J.V. Antikapitalisme en an- een: “Dat nooit.” Onze leus is “Geen Antimilitairistisch Bureau, de nauw met lende sprekers werden wegens opruiing
timilitarisme waren de belangrijkste man en geen cent.’” En in februari 1921 de I.A.M.V. (Internationale Antimili- vervolgd. Zo werden Bart de Ligt en
grondslagen van deze nieuwe jongeren- schreef hij aan ‘hen die in ‘21 den mili- tairistische Vereniging) verbonden radi- Albert de Jong tot respectievelijk zeven-
organisatie. tairen dienst zullen weigeren’: ‘Hoewel cale anti-oorlogs organisatie. entwintig en negenentwintig dagen
Vooral de dienstweigering had Groenen- ik reeds verscheidene oproepen in Ogenblikkelijk kwam de I.A.M.V. in hechtenis veroordeeld.
daals belangstelling. In de J.G.O.B. had Wapens Neder en Vrije Socialist deed, actie. Het verbond lichtte de pers in, die
SolidAriTeiTSAcTieS
hij er tevergeefs propaganda voor ge- heb ik nog lang niet van jullie allen vrij veel aandacht aan de hongerstaking
maakt. In november 1920 richtte hij zich naam en adresopgaaf ontvangen. Komt besteedde. Verder richtte de I.A.M.V. Het gehele scala van links van de
tot zijn ‘makkers van lichting ‘21’. In een vrienden, dat moet anders! Of moeten een actiecomité op, dat de brochure S.D.A.P. opererende arbeiders-, vrou-
open brief riep hij op tot dienstweige- wij ons weer, zoals zoovelen vóór ons ‘Herman Groe nendaal moet vrij’ ver- wen- en jongerenorganisaties, zoals het
spreidde waarin de arbeiders opgeroe- syndicalistische NAS, de Federatie van
*Eerder verschenen in De Gids, nr. 10, 1970
8 de AS 192 – Hans Ramaer de AS 192 – Hans Ramaer 9