de AS 179: Anarchisme & recht

2012·1.3 MB·Dutch

by  Stichting de AS

Thom Holterman HET ANARCHISME ALS BRON 2 ANARCHISME
VAN VRIJHEIDSLIEVENDE IDEEËN
Anarchisme en Recht (1)
& RECHT
Hans Ramaer IN MEMORIAM ERIC BROUWER (1958-2012) 4
Thom Holterman OOK ANARCHISTEN REGELEN ZAKEN 7
DOOR MIDDEL VAN PROCEDURES
Anarchisme en Recht (2)
Thom Holterman ANTROPOLOGISCH ONDERZOEK 14
BIEDT INZICHT IN RECHTSOPVATTINGEN A
n
Anarchisme en Recht (3) a
r
c
h
Thom Holterman STAATSWIL EN RECHT 20 is
m
VERSCHILLEN VAN ELKAAR e
Anarchisme en Recht (4) &
R
e
Thom Holterman DE SAMENLEVING VORMT 27 ch
DE GRONDSLAG VAN RECHTSREGELS t–
d
Anarchisme en Recht (5) e
A
Thom Holterman HET KRITISCH EN CONSTRUCTIEF POTENTIEEL 31 1S
VAN HET ANARCHISME 7
9
Anarchisme en Recht (6)
Arie Hazekamp JURRIE ZUIDEMA OVERLEDEN (1919-2012) 37
André de Raaij HET VLOOIENPARK 38
Dubbele boterham met kaas 4
Boudewijn Chorus TEGEN DE (RECHTS)STAAT? 39
Sterke Verhalen 11
Martin Smit IN MEMORIAM JACQUES GIELE (1942-2012) 43
André de Raaij REACTIES EN DISCUSSIES 44
Crisisbericht
Thom Holterman MACHT EN EMANCIPATIE: EEN STRIJD 45
Uit het land van Proudhon 19
Hans Ramaer DWANGARBEID 48
Hard Rain 18
Rymke Wiersma e.a. BOEKBESPREKINGEN 50
DE AS 179
Prijs van dit nummer 5,- euro.
de AS
anarchistisch tijdschrift
40ste jaargang, nummer 179, herfst 2012.
De AS verschijnt in vier afleveringen per jaar en is een uitgave van
Stichting de AS, Moerkapelle.
ISSN-nummer 0920-3257.
Bestelling: door storting op rekeningnummer 4460315 ten name van de AS in Moerkapelle.
Jaarabonnement: 18,50 euro; buiten Nederland 26,- euro.
Druk: BGS, Schiedam.
Opmaak: Atalanta, Utrecht.
Adreswijzigingen: per post of per e-mail ([email protected]).
Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij anders aan-
gegeven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd.
Adres: postbus 43, 2750 AA Moerkapelle; [email protected]
Redactie: Boudewijn Chorus, Marius de Geus, Arie Hazekamp, Thom Holterman, Rudolf de
Jong, Jaap van der Laan, Wim de Lobel, André de Raaij, Hans Ramaer (eindredacteur),
Martin Smit, Rymke Wiersma, Hanneke Willemse.
Verder werkten mee: Ron Blom, Manuel Kneepkens (ill.).
Publicatie van een bijdrage impliceert niet dat daarin of daardoor redactionele standpunten worden
weergegeven.
Weblog: http://libertaireorde.wordpress.com
Digitaal archief: www.tijdschrift-de-as.nl
E-mailredactie: [email protected]
Bestellingen: [email protected]
WeBSiTe eN WeBLoG De AS
De AS is sinds medio 2000 in bescheiden mate aanwezig op internet, zoals ook steeds vermeld
in het colofon. inmiddels is de AS online met een weblog én een website. Het blog (voorheen
http://tijdschriftdeas.wordpress.com) heeft nu een nieuw internetadres: http://libertaireorde.word-
press.com. onder die ‘url’ vind je actuele berichten en discussies van en over de AS, verzorgd
door redacteur Thom Holterman. Daarnaast heeft de AS nu een website waarop je de integrale
‘content’ van eerder verschenen edities van de AS kunt downloaden. Via die website kun je mo-
menteel de complete edities van de 39ste jaargang (2011) terug tot en met de 34ste jaargang
(2006) downloaden. in de nabije toekomst zullen steeds meer eerder verschenen edities worden
gedigitaliseerd, zodat uiteindelijk alle eerdere jaargangen van de AS online zijn te raadplegen.
Daarmee hopen we het lezersbereik van de AS aanzienlijk te vergroten en in overeenstemming
met onze idealen algemeen vrije toegang te waarborgen tot onze publicaties. Het webadres is:
www.tijdschrift-de-as.nl. Uiteraard blijft de papieren editie van de AS gewoon bestaan en kunnen
eerder verschenen nummers ook nog altijd nabesteld worden, zolang de voorraad strekt.
omdat ook de website echter niet kosteloos gerealiseerd kan worden, rekenen we erop, dat er
voldoende gulle gevers zullen blijven die naast het abonnementsgeld af en toe iets extra’s over-
maken om deze vrije pers in stand te houden. (Redactie)
de AS 179 – Anarchisme & Recht 1
HET ANARCHISME ALS BRON tief van een niet-kapitalistische samen- de producten leren waarderen om zo te
leving. Het verzet zich tegen verschijn- stoppen met de consumptie van fast
VAN VRIJHEIDSLIEVENDE IDEEëN selen als hiërarchie, autoriteit, dwang, food, om zo de handelswaar te boycotten
disciplinering, onrechtvaardigheid. Het die de gezondheid, de smaak en het na-
Anarchisme en Recht ( ) is voor het vrije denken en daarmee tuurlijke milieu bedreigt.7
1
voor de bevrijding van de mens, man- Na de concentratie van het anarchisme
Thom Holterman nen en vrouwen – uit middeleeuws aan- op de arbeidersbeweging en op het
doende posities, zoals tot in onze dagen linksradicalisme van de jaren zestig,
in stand gehouden door de bekende re- krijgt nu dus het ‘dagelijks leven’ de
In westerse beschouwingen over het recht wordt dit sociale verschijnsel al snel aan het be- ligies. Het is een bron van vrijheidslie- volle aandacht. Zijn deze drie elemen-
staan van de staat gekoppeld, zoals letterlijk in rechtsstaat. De aandacht gaat dan uit naar vende ideeën. ten wel zo scherp te scheiden? De beant-
staatsapparaten als de ‘wetgevende macht’ en de ‘rechterlijke macht’. Dit alles leidt vervol- Het hecht belang aan basisdemocratie woording van deze vraag hangt van de
gens tot het uit het beeld verdwijnen van de mens. Als het al over menselijk handelen gaat, en internationalisme, aan humanistisch eigen positiekeuze af. Het antwoord is
dan wel over ‘gedrag’ dat gemodelleerd moet worden naar wat binnen en vanwege de staat rationalisme en vrije wetenschap (‘any- ja voor wie zijn hoop op fundamentele
als wenselijk wordt geacht. thing goes’). Het staat voor antimilita- verandering van de maatschappij op het
Wat nu als in een sociale theorie over maatschappelijke verhoudingen de staat is wegge- risme. Het propageert ‘beginnen’, niet verzet van de arbeidersmassa’s vestigt
dacht, zoals in het anarchisme? Betekent dit dan dat ook het recht een onbestaanbare sociale het wachten op de ‘Grand Soir’. Be- en wacht op de ‘Grand Soir’. Het ant-
categorie is geworden? Met deze vraagstelling zien anarchisten zich in dubbele zin gecon- ginnen3 aan de hervorming: klein of woord is neen, als men beseft dat binnen
fronteerd. In de eerste plaats wordt hen gewezen op het feit dat zonder recht geen samenle- groot, spectaculair of niet. in de maat- het kader van het anarchisme nooit op
ving mogelijk is. In de tweede plaats voelen ze zich vaak in verlegenheid gebracht als men schappij, buiten de staat om. Zo is alles een eendimensionale wijze over ‘funda-
hen er op wijst, dat bepaalde door hen mondeling gegeven of op schrift gestelde voorschrif- welkom wat daaraan bijdraagt, van de mentele verandering’ is gedacht, althans
ten wel degelijk een rechtskarakter hebben. ontwikkeling van vrije cultureel-peda- als men zich oriënteert op bekende
gogische centra4 tot de opbouw van een woordvoerders ervan.8
Wie dit een aantijging vindt, ontgaat het dan vooral een arbeidersbeweging. Het parallelle sociale, libertaire economie. Zeker, het economische element speelt
dat slechts het statelijke recht wordt ver- ondergaat invloeden vanuit het uto- Met de opbouw ervan kan al worden een overheersende rol bij het bestaan
worpen. Die concentratie op statelijk pisch socialisme, het radencommunis- begonnen in het dagelijkse leven. Waar van fundamentele belangentegenstellin-
recht ontneemt het zicht op het feit dat me, het radicale individualisme. Als het het op aankomt zegt Johannes Agnoli5 gen in de maatschappij (zoals het over-
het menselijk handelen zelf een bron ophoudt een arbeidersbeweging te zijn, in een vraaggesprek uit 1998, nadat hij heersen van de private eigendom van
van allerlei vormen van recht is. Hier- blijkt het zich in de jaren zeventig van een groot deel van zijn leven besteed de productiemiddelen; niet-democra-
onder zal ik dit aannemelijk maken. Het de twintigste eeuw te verrijken met bij- heeft aan het analyseren en kritiseren tisch genomen productiebeslissingen).
doel daarbij is dat duidelijk wordt dat dragen uit de feministische en ecologi- van het politieke systeem binnen de ka- Het machtsaspect in maatschappelijke
er, zonder dat we er erg in hebben, in de sche hoek. Kortom, het zinkt weg en pitalistische maatschappij, is de oriënta- verhoudingen is dan wel ontegenzegge-
maatschappelijke werkelijkheid een do- raakt daar weer in zwang, waar het een tie op het dagelijkse leven. Zijn tijdge- lijk economisch bepaald, maar het ver-
sis ‘anarchistisch recht’ wordt geprodu- nieuwe bestaansgrond vindt.1 noot Raoul Vaneigem6, die eveneens al schijnsel ‘macht’ heeft een veel omvang-
ceerd. Alvorens daar nader op in te een groot deel van zijn leven besteedt rijker ‘impact’. Vanuit het anarchisme
SubverSiviteit
gaan, moet worden geëxpliciteerd van aan het formuleren van zijn aversie bezien is en wordt het dus óók als een
welk anarchisme in mijn beschouwing Het anarchisme nodigt uit tot subversi- tegen het kapitalistische systeem en de moreel, psychologisch, pedagogisch en
sprake is. Daarover het volgende. viteit omdat het zich richt op verande- onderdrukking van mensen, wijst ook cultureel probleem begrepen. Klassieke
Anarchisme. Geen definitie hier, wel een ring van de bestaande maatschappelijke in de richting van het dagelijkse leven. anarchisten en hun opvolgers hebben
positiebepaling. Het anarchisme sluit omgeving. Het is hervormingsgezind op zijn minst, zegt hij, kunnen we onze dat steeds voorgehouden, aangedragen
aan in de rij bij wat zich in de loop van met een radicale grondtoon. Daarvoor kinderen leren de leugens te ontmaske- en waar mogelijk uitgewerkt.
vele eeuwen aan radicaal verzet heeft heeft subversiviteit twee zijden: die van ren van het op winstbejag gerichte com- Wie overdenkt wat er allemaal moet ge-
gemanifesteerd tegen overheersers. Het de omwerking van het oude en tegelij- merciële systeem, dat op zoek is naar beuren wil een geslaagde ‘sociale revo-
vindt vervolgens zijn grond in het ne- kertijd de creatie van het nieuwe.2 een clientèle om dat op te lichten. lutie’ uiteindelijk een libertaire maat-
gentiende-eeuwse anarchisme. Het is Het anarchisme werkt met het perspec- Tegelijk moeten we ze de kwaliteit van schappij opleveren, beseft welk een gi-
2 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 3
HET ANARCHISME ALS BRON tief van een niet-kapitalistische samen- de producten leren waarderen om zo te
leving. Het verzet zich tegen verschijn- stoppen met de consumptie van fast
VAN VRIJHEIDSLIEVENDE IDEEëN selen als hiërarchie, autoriteit, dwang, food, om zo de handelswaar te boycotten
disciplinering, onrechtvaardigheid. Het die de gezondheid, de smaak en het na-
Anarchisme en Recht ( ) is voor het vrije denken en daarmee tuurlijke milieu bedreigt.7
1
voor de bevrijding van de mens, man- Na de concentratie van het anarchisme
Thom Holterman nen en vrouwen – uit middeleeuws aan- op de arbeidersbeweging en op het
doende posities, zoals tot in onze dagen linksradicalisme van de jaren zestig,
in stand gehouden door de bekende re- krijgt nu dus het ‘dagelijks leven’ de
In westerse beschouwingen over het recht wordt dit sociale verschijnsel al snel aan het be- ligies. Het is een bron van vrijheidslie- volle aandacht. Zijn deze drie elemen-
staan van de staat gekoppeld, zoals letterlijk in rechtsstaat. De aandacht gaat dan uit naar vende ideeën. ten wel zo scherp te scheiden? De beant-
staatsapparaten als de ‘wetgevende macht’ en de ‘rechterlijke macht’. Dit alles leidt vervol- Het hecht belang aan basisdemocratie woording van deze vraag hangt van de
gens tot het uit het beeld verdwijnen van de mens. Als het al over menselijk handelen gaat, en internationalisme, aan humanistisch eigen positiekeuze af. Het antwoord is
dan wel over ‘gedrag’ dat gemodelleerd moet worden naar wat binnen en vanwege de staat rationalisme en vrije wetenschap (‘any- ja voor wie zijn hoop op fundamentele
als wenselijk wordt geacht. thing goes’). Het staat voor antimilita- verandering van de maatschappij op het
Wat nu als in een sociale theorie over maatschappelijke verhoudingen de staat is wegge- risme. Het propageert ‘beginnen’, niet verzet van de arbeidersmassa’s vestigt
dacht, zoals in het anarchisme? Betekent dit dan dat ook het recht een onbestaanbare sociale het wachten op de ‘Grand Soir’. Be- en wacht op de ‘Grand Soir’. Het ant-
categorie is geworden? Met deze vraagstelling zien anarchisten zich in dubbele zin gecon- ginnen3 aan de hervorming: klein of woord is neen, als men beseft dat binnen
fronteerd. In de eerste plaats wordt hen gewezen op het feit dat zonder recht geen samenle- groot, spectaculair of niet. in de maat- het kader van het anarchisme nooit op
ving mogelijk is. In de tweede plaats voelen ze zich vaak in verlegenheid gebracht als men schappij, buiten de staat om. Zo is alles een eendimensionale wijze over ‘funda-
hen er op wijst, dat bepaalde door hen mondeling gegeven of op schrift gestelde voorschrif- welkom wat daaraan bijdraagt, van de mentele verandering’ is gedacht, althans
ten wel degelijk een rechtskarakter hebben. ontwikkeling van vrije cultureel-peda- als men zich oriënteert op bekende
gogische centra4 tot de opbouw van een woordvoerders ervan.8
Wie dit een aantijging vindt, ontgaat het dan vooral een arbeidersbeweging. Het parallelle sociale, libertaire economie. Zeker, het economische element speelt
dat slechts het statelijke recht wordt ver- ondergaat invloeden vanuit het uto- Met de opbouw ervan kan al worden een overheersende rol bij het bestaan
worpen. Die concentratie op statelijk pisch socialisme, het radencommunis- begonnen in het dagelijkse leven. Waar van fundamentele belangentegenstellin-
recht ontneemt het zicht op het feit dat me, het radicale individualisme. Als het het op aankomt zegt Johannes Agnoli5 gen in de maatschappij (zoals het over-
het menselijk handelen zelf een bron ophoudt een arbeidersbeweging te zijn, in een vraaggesprek uit 1998, nadat hij heersen van de private eigendom van
van allerlei vormen van recht is. Hier- blijkt het zich in de jaren zeventig van een groot deel van zijn leven besteed de productiemiddelen; niet-democra-
onder zal ik dit aannemelijk maken. Het de twintigste eeuw te verrijken met bij- heeft aan het analyseren en kritiseren tisch genomen productiebeslissingen).
doel daarbij is dat duidelijk wordt dat dragen uit de feministische en ecologi- van het politieke systeem binnen de ka- Het machtsaspect in maatschappelijke
er, zonder dat we er erg in hebben, in de sche hoek. Kortom, het zinkt weg en pitalistische maatschappij, is de oriënta- verhoudingen is dan wel ontegenzegge-
maatschappelijke werkelijkheid een do- raakt daar weer in zwang, waar het een tie op het dagelijkse leven. Zijn tijdge- lijk economisch bepaald, maar het ver-
sis ‘anarchistisch recht’ wordt geprodu- nieuwe bestaansgrond vindt.1 noot Raoul Vaneigem6, die eveneens al schijnsel ‘macht’ heeft een veel omvang-
ceerd. Alvorens daar nader op in te een groot deel van zijn leven besteedt rijker ‘impact’. Vanuit het anarchisme
SubverSiviteit
gaan, moet worden geëxpliciteerd van aan het formuleren van zijn aversie bezien is en wordt het dus óók als een
welk anarchisme in mijn beschouwing Het anarchisme nodigt uit tot subversi- tegen het kapitalistische systeem en de moreel, psychologisch, pedagogisch en
sprake is. Daarover het volgende. viteit omdat het zich richt op verande- onderdrukking van mensen, wijst ook cultureel probleem begrepen. Klassieke
Anarchisme. Geen definitie hier, wel een ring van de bestaande maatschappelijke in de richting van het dagelijkse leven. anarchisten en hun opvolgers hebben
positiebepaling. Het anarchisme sluit omgeving. Het is hervormingsgezind op zijn minst, zegt hij, kunnen we onze dat steeds voorgehouden, aangedragen
aan in de rij bij wat zich in de loop van met een radicale grondtoon. Daarvoor kinderen leren de leugens te ontmaske- en waar mogelijk uitgewerkt.
vele eeuwen aan radicaal verzet heeft heeft subversiviteit twee zijden: die van ren van het op winstbejag gerichte com- Wie overdenkt wat er allemaal moet ge-
gemanifesteerd tegen overheersers. Het de omwerking van het oude en tegelij- merciële systeem, dat op zoek is naar beuren wil een geslaagde ‘sociale revo-
vindt vervolgens zijn grond in het ne- kertijd de creatie van het nieuwe.2 een clientèle om dat op te lichten. lutie’ uiteindelijk een libertaire maat-
gentiende-eeuwse anarchisme. Het is Het anarchisme werkt met het perspec- Tegelijk moeten we ze de kwaliteit van schappij opleveren, beseft welk een gi-
2 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 3
Voor de uitvoering van deze ‘alledaagse men van het bestaan van een dergelijke
iN MeMoRiAM eRiC BRoUWeR (1958-2012) zaken’, voor het leveren van een prakti- perfectie zou ons doen belanden in een
Afgelopen maart overleed in zijn woonplaats Haarlem de vormgever eric Brouwer. Hij werd sche bijdrage die in het libertaire den- utopie, wat meteen de discussie over
54 jaar. eric werkte voor vele libertaire publicaties. Zo verzorgde hij in de jaren 80 en 90 de lay-
ken inpasbaar is, voor dit ‘immediatis- ‘anarchistisch recht’ zoals ik dat opvat,
out van het toenmalige anarchistische maandblad De Vrije en van het libertair-pacifistische tijd-
schrift ’t Kan Anders. Verder maakte hij boekomslagen voor de Haarlemse anarchistische uitge- me’, heeft men geen omvattende achter- overbodig zou maken.
verij De Zwarte Bibliotheek. ook ontwierp hij affiches voor anarchistische en aanverwante bij- liggende visie nodig. ook zonder een
eenkomsten, zoals die voor de (mede door de AS georganiseerde) studiedagen over Albert de dergelijke visie kan men het nuttig vin- Hoe nu verder? een aantal thema’s hier-
Jong en over het thema anarchisten & fascisme. Brouwers ontwerpen kenmerkten zich steeds
den om een afnemer van een Amap te boven aangestipt, zal verderop in dit
door een heldere, krachtige stijl, deels geïnspireerd door werk van vooroorlogse libertaire kun-
stenaars als Gerd Arntz. Hij was bestuurslid van het Ferdinand Domela Nieuwenhuis Fonds. zijn. Dat wil niet zeggen dat zo’n visie nummer terugkomen. een thema dat
Hans Ramaer van geen waarde is. integendeel. Ziet hier niet is genoemd, betreft de verhou-
men een Amap als het begin van het ding tussen recht en anarchisme. Dat ga
bouwen aan een andere wereld, dan is ik met nadruk in dit nummer behande-
gantisch complexe operatie dit betreft. bijvoorbeeld wat in Frankrijk Amap wor- er sprake van een lang traject. Het is dan len. Waarom?
Als operatie is die net zo min volledig te den genoemd (Association pour le main- goed een visie te hebben omdat men an- In het kader van het anarchisme is het
overzien als de uitvoering van ‘grote tien d’une agriculture paysanne; ders al gauw structureel onmachtig is recht vooral begrepen als wettenrecht,
werken’ (denk bijvoorbeeld aan de Vereniging ter behoud van een klein- om het hoofd te bieden aan nieuwe pro- als statelijk recht. Dit heeft ertoe geleid
Betuwelijn met zijn overschrijding van schalige land- en tuinbouw) een wel- blemen, die zich ongetwijfeld zullen de verhouding ‘anarchisme – recht’ te
vele honderden miljoenen euro’s – en kom element in de ontwikkeling van aandienen. Bovendien, als men coheren- zien als divergerend. Het statelijke recht
hier ging het slechts om een spoorlijn!). een parallelle sociale, libertaire econo- tie wil kunnen aanbrengen tussen al die wordt dan ook gegeseld met anarchisti-
Wat wel is te overzien, is het dagelijks mie. verschillende uitingen, is een visie, in sche kritiek. Ik doe daar niets aan af.
leven. Het betreft ‘ons’ dagelijks leven. Het gaat hier om een beweging waarbij dit geval een visie op een libertaire echter, er is ook veel niet-statelijk recht te
ik denk daarbij niet in termen van ‘neo- mensen spontaan geneigd zijn hun ge- maatschappij, onontbeerlijk. ontdekken. Wie dat onderzoekt, komt
individualisme’ maar in termen van meenschappelijke belangen te beharti- Het anarchisme gaat dan wel uit van uitingen ervan tegen die zich zodanig
‘communale individualiteit’.9 De term gen door zich op vrijwillige basis met el- een horizontaal gestructureerde ge- met het anarchisme verhouden, dat men
verwijst naar de wisselwerking tussen kaar te verenigen. Men kan er nu mee meenschap, maar dat betekent nog niet van convergentie tussen anarchisme en
mensen onderling, in welke wisselwer- beginnen: (a) de aangeslotenen nemen zonder meer bijvoorbeeld het bestaan recht kan spreken. ik zal dat elders in dit
king ‘samenleven’ ontstaat. Dat begint seizoensgebonden groenten en fruit af; van een machtsvrije dialoog. Het aanne- nummer aannemelijk maken.
in het dagelijks leven. (b) de kleine agrarische producenten
zijn verzekerd van afzet; (c) er hoeft niet NoTeN
gemeenSchAppelijke (1) Zie ook de ten geleide van Roger Jacobs en Johny Lenaerts in het eerste nummer van verZ,
met producten van heinde en ver te
belAngen Hasselt (België), januari - maart 1996. – (2) Al te vaak wordt het woord ‘tegelijkertijd’ (‘zugleich’)
worden gesleept. Dit geldt dus vooral in het bekende motto van Bakoenin vergeten: ‘die Lust der Zerstöring ist zugleich ein schaffende
Het dagelijks leven vormt natuurlijk al voor agrarische gebieden.10 Voor groot- Lust’. (3) Dit werkwoord vormt tevens de titel van de bundel teksten van G. Landauer, Beginnen,
heel lang onderwerp van aandacht bin- stedelijke gebieden ligt het misschien Aufsätze über Sozialismus, (1907-1915), Wetzlar, 1977. – (4) ik denk hierbij bijvoorbeeld aan wat de
Spaanse pedagoog en anarchist Francisco Ferrer (1859-1909) voor Spanje betekend heeft met zijn
nen het anarchisme. Het gaat bijvoor- meer voor de hand Lokale economische
introductie van de École Moderne. – (5) J. Agnoli (1925-2003), niet-dogmatisch marxist, sociaal-anar-
beeld om libertaire onderwerpen als het Trans actie (LeT) systemen tot ontwikke- chist; Duitse politicoloog van italiaanse afkomst. Scherp criticus van de kapitalistische maatschap-
‘vrije huwelijk’, de ‘vrije liefde’, het ling te brengen om een Leefbare eigen pij en het ermee samenhangende politieke systeem. Bekend geworden met zijn De transformatie
commune-leven, het werken in een ‘pro- Toe komst (LeT) te scheppen.11 Het gaat van de demokratie (in het Duits, Berlijn, 1967; in het Nederlandse vertaald, SUN, Nijmegen, 1971;
waarin mede opgenomen ‘Stellingen over de transformatie van de democratie en de buiten-parle-
ductieve associatie’. Vaak wordt niet daarbij om het opzetten van lokale net-
mentaire oppositie’, 1968). – (6) R. Vaneigem (1934), Belgische libertaire maatschappijfilosoof; van
eens de term anarchisme gebruikt maar werken.
1961 – 1970 lid van de Situationistische internationale. in die jaren bekend geworden met zijn
gaat het wel om anarchistische uitingen, Betreffende agrarische verenigingen en Handboek voor de jonge generatie (in het Frans, Parijs 1967; in het Nederlands vertaald, 1978). – (7) R.
in de kunst, in de maatschappijkritiek, urbane systemen kunnen worden ge- Vaneigem, Rien n’est sacré, tout peut se dire, Paris, 2003, p. 79. Tegenover ‘fast food’ staat ‘slow food’.
zoals het geval was met het Internationale zien als ‘sociale velden’ en hebben een Het idee van ‘slow’ is ook doorgedrongen in de wetenschap vergelijk de ‘Slow Science Academy’
(zie de site: http://slow-science.org/ ). – (8) Dit leest men zelfs bij iemand als Bakoenin in zijn aan-
Situationisme en zijn kritiek op het leven relatief autonoom bestaan. Het bestaan
beveling de maatschappij zo te organiseren dat een ieder er de middelen vindt ten behoeve van de
van alle dag. en hoewel er geen directe kan zowel van tijdelijke12 als van meer ontwikkeling van zijn vermogens om deze te gebruiken voor zijn werk, waarbij die organisatie het
referentie is met ‘het anarchisme’ acht ik duurzame aard13 zijn. tevens onmogelijk maakt dat de een de ander uitbuit (etc.). en dan komt het: de algehele realisa-
4 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 5
Voor de uitvoering van deze ‘alledaagse men van het bestaan van een dergelijke
iN MeMoRiAM eRiC BRoUWeR (1958-2012) zaken’, voor het leveren van een prakti- perfectie zou ons doen belanden in een
Afgelopen maart overleed in zijn woonplaats Haarlem de vormgever eric Brouwer. Hij werd sche bijdrage die in het libertaire den- utopie, wat meteen de discussie over
54 jaar. eric werkte voor vele libertaire publicaties. Zo verzorgde hij in de jaren 80 en 90 de lay-
ken inpasbaar is, voor dit ‘immediatis- ‘anarchistisch recht’ zoals ik dat opvat,
out van het toenmalige anarchistische maandblad De Vrije en van het libertair-pacifistische tijd-
schrift ’t Kan Anders. Verder maakte hij boekomslagen voor de Haarlemse anarchistische uitge- me’, heeft men geen omvattende achter- overbodig zou maken.
verij De Zwarte Bibliotheek. ook ontwierp hij affiches voor anarchistische en aanverwante bij- liggende visie nodig. ook zonder een
eenkomsten, zoals die voor de (mede door de AS georganiseerde) studiedagen over Albert de dergelijke visie kan men het nuttig vin- Hoe nu verder? een aantal thema’s hier-
Jong en over het thema anarchisten & fascisme. Brouwers ontwerpen kenmerkten zich steeds
den om een afnemer van een Amap te boven aangestipt, zal verderop in dit
door een heldere, krachtige stijl, deels geïnspireerd door werk van vooroorlogse libertaire kun-
stenaars als Gerd Arntz. Hij was bestuurslid van het Ferdinand Domela Nieuwenhuis Fonds. zijn. Dat wil niet zeggen dat zo’n visie nummer terugkomen. een thema dat
Hans Ramaer van geen waarde is. integendeel. Ziet hier niet is genoemd, betreft de verhou-
men een Amap als het begin van het ding tussen recht en anarchisme. Dat ga
bouwen aan een andere wereld, dan is ik met nadruk in dit nummer behande-
gantisch complexe operatie dit betreft. bijvoorbeeld wat in Frankrijk Amap wor- er sprake van een lang traject. Het is dan len. Waarom?
Als operatie is die net zo min volledig te den genoemd (Association pour le main- goed een visie te hebben omdat men an- In het kader van het anarchisme is het
overzien als de uitvoering van ‘grote tien d’une agriculture paysanne; ders al gauw structureel onmachtig is recht vooral begrepen als wettenrecht,
werken’ (denk bijvoorbeeld aan de Vereniging ter behoud van een klein- om het hoofd te bieden aan nieuwe pro- als statelijk recht. Dit heeft ertoe geleid
Betuwelijn met zijn overschrijding van schalige land- en tuinbouw) een wel- blemen, die zich ongetwijfeld zullen de verhouding ‘anarchisme – recht’ te
vele honderden miljoenen euro’s – en kom element in de ontwikkeling van aandienen. Bovendien, als men coheren- zien als divergerend. Het statelijke recht
hier ging het slechts om een spoorlijn!). een parallelle sociale, libertaire econo- tie wil kunnen aanbrengen tussen al die wordt dan ook gegeseld met anarchisti-
Wat wel is te overzien, is het dagelijks mie. verschillende uitingen, is een visie, in sche kritiek. Ik doe daar niets aan af.
leven. Het betreft ‘ons’ dagelijks leven. Het gaat hier om een beweging waarbij dit geval een visie op een libertaire echter, er is ook veel niet-statelijk recht te
ik denk daarbij niet in termen van ‘neo- mensen spontaan geneigd zijn hun ge- maatschappij, onontbeerlijk. ontdekken. Wie dat onderzoekt, komt
individualisme’ maar in termen van meenschappelijke belangen te beharti- Het anarchisme gaat dan wel uit van uitingen ervan tegen die zich zodanig
‘communale individualiteit’.9 De term gen door zich op vrijwillige basis met el- een horizontaal gestructureerde ge- met het anarchisme verhouden, dat men
verwijst naar de wisselwerking tussen kaar te verenigen. Men kan er nu mee meenschap, maar dat betekent nog niet van convergentie tussen anarchisme en
mensen onderling, in welke wisselwer- beginnen: (a) de aangeslotenen nemen zonder meer bijvoorbeeld het bestaan recht kan spreken. ik zal dat elders in dit
king ‘samenleven’ ontstaat. Dat begint seizoensgebonden groenten en fruit af; van een machtsvrije dialoog. Het aanne- nummer aannemelijk maken.
in het dagelijks leven. (b) de kleine agrarische producenten
zijn verzekerd van afzet; (c) er hoeft niet NoTeN
gemeenSchAppelijke (1) Zie ook de ten geleide van Roger Jacobs en Johny Lenaerts in het eerste nummer van verZ,
met producten van heinde en ver te
belAngen Hasselt (België), januari - maart 1996. – (2) Al te vaak wordt het woord ‘tegelijkertijd’ (‘zugleich’)
worden gesleept. Dit geldt dus vooral in het bekende motto van Bakoenin vergeten: ‘die Lust der Zerstöring ist zugleich ein schaffende
Het dagelijks leven vormt natuurlijk al voor agrarische gebieden.10 Voor groot- Lust’. (3) Dit werkwoord vormt tevens de titel van de bundel teksten van G. Landauer, Beginnen,
heel lang onderwerp van aandacht bin- stedelijke gebieden ligt het misschien Aufsätze über Sozialismus, (1907-1915), Wetzlar, 1977. – (4) ik denk hierbij bijvoorbeeld aan wat de
Spaanse pedagoog en anarchist Francisco Ferrer (1859-1909) voor Spanje betekend heeft met zijn
nen het anarchisme. Het gaat bijvoor- meer voor de hand Lokale economische
introductie van de École Moderne. – (5) J. Agnoli (1925-2003), niet-dogmatisch marxist, sociaal-anar-
beeld om libertaire onderwerpen als het Trans actie (LeT) systemen tot ontwikke- chist; Duitse politicoloog van italiaanse afkomst. Scherp criticus van de kapitalistische maatschap-
‘vrije huwelijk’, de ‘vrije liefde’, het ling te brengen om een Leefbare eigen pij en het ermee samenhangende politieke systeem. Bekend geworden met zijn De transformatie
commune-leven, het werken in een ‘pro- Toe komst (LeT) te scheppen.11 Het gaat van de demokratie (in het Duits, Berlijn, 1967; in het Nederlandse vertaald, SUN, Nijmegen, 1971;
waarin mede opgenomen ‘Stellingen over de transformatie van de democratie en de buiten-parle-
ductieve associatie’. Vaak wordt niet daarbij om het opzetten van lokale net-
mentaire oppositie’, 1968). – (6) R. Vaneigem (1934), Belgische libertaire maatschappijfilosoof; van
eens de term anarchisme gebruikt maar werken.
1961 – 1970 lid van de Situationistische internationale. in die jaren bekend geworden met zijn
gaat het wel om anarchistische uitingen, Betreffende agrarische verenigingen en Handboek voor de jonge generatie (in het Frans, Parijs 1967; in het Nederlands vertaald, 1978). – (7) R.
in de kunst, in de maatschappijkritiek, urbane systemen kunnen worden ge- Vaneigem, Rien n’est sacré, tout peut se dire, Paris, 2003, p. 79. Tegenover ‘fast food’ staat ‘slow food’.
zoals het geval was met het Internationale zien als ‘sociale velden’ en hebben een Het idee van ‘slow’ is ook doorgedrongen in de wetenschap vergelijk de ‘Slow Science Academy’
(zie de site: http://slow-science.org/ ). – (8) Dit leest men zelfs bij iemand als Bakoenin in zijn aan-
Situationisme en zijn kritiek op het leven relatief autonoom bestaan. Het bestaan
beveling de maatschappij zo te organiseren dat een ieder er de middelen vindt ten behoeve van de
van alle dag. en hoewel er geen directe kan zowel van tijdelijke12 als van meer ontwikkeling van zijn vermogens om deze te gebruiken voor zijn werk, waarbij die organisatie het
referentie is met ‘het anarchisme’ acht ik duurzame aard13 zijn. tevens onmogelijk maakt dat de een de ander uitbuit (etc.). en dan komt het: de algehele realisa-
4 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 5
tie ervan zal ongetwijfeld het werk van eeuwen zijn. M. Bakounine, ‘Fédéralisme, socialisme et
OOk ANARCHISTEN REgELEN zAkEN
Antithéologisme’, in: Oeuvres, Paris, 1980, p.93. – (9) Term ontleend aan A, Ritter, Anarchism. A the-
oretical analyses, Cambridge (N.Y) / London, 1980. Ritter spreekt over ‘communal individuality’.
Hij werkt daarmee omdat hij niet vrijheid, maar gemeenschap en individualiteit als anarchistische DOOR MIDDEL VAN pROCEDuRES
hoofddoelen ziet. Met ‘individualiteit’ denkt hij aan de groei van persoonlijkheid in de zin van
‘zelfontplooiing’. ‘Gemeenschap’ vat hij in een meervoudige zin op als ‘conversation’ (Godwin),
Anarchisme en Recht (2)
‘productieve associatie’ (Proudhon, Bakoenin), overige vormen van coöperatieve vereniging en sa-
menwerking (Kropotkin). Hoe verschillend ook, wat deze sociale vormen weergeven ten aan zien
van relaties in een libertair gemeenschap is, aldus Ritter, dat zij berusten op een ‘wederkerig be- Thom Holterman
wustzijn’ (p. 25-26). – (10) Wie meer anarchistische ideeën zoekt om anders in het dagelijks leven
te staan, vindt wellicht iets van zijn gading bij T. Hodgkinson, Leve de vrijheid. Hoe ontkom ik aan de
cultuur van het moeten, Amsterdam, 2007. – (11) Zie de site: http://www.sdnl.nl/lets.htm ). Alle sy-
Ook anarchisten regelen hun zaken. Voor zover dat nodig is, gebeurt dat door middel van
stemen betreffen plaatselijke, beperkte kringen van belanghebbenden, materieel en ideëel. De
ideeën ervan gaan mede terug op het werk van e.F. Schumacher, Small is beautiful, (1973). – (12) besluitvorming. Hoe een besluit tot stand komt, is mede afhankelijk van de situatie en van
Zie bijvoorbeeld Hakim Bey, De Tijdelijke Autonome Zone, (TAZ). Immediatisme, Amsterdam, 1994, de gekozen besluitvormingsprocedure. Men kan met elkaar doorpraten tot iedereen akkoord
(eerste versie van 1985). – (13) De rechtsantropologe Sally Falk Moore deed jaren geleden onder- gaat met het te nemen besluit. Ook kan men afspreken dat een besluit tot stand komt nadat
zoek naar wat zij noemt ‘semi-autonome sociale velden’. Dat onderzoek maakt duidelijk dat er,
niemand meer tegen is. Evenmin is het vreemd dat een besluit tot stand komt bij een gekwa-
zoals binnen het grootstedelijk verband van New York, een sociaal verband bestudeerbaar is in de
vorm van een geheel eigen (autonome) ‘rechtsgemeenschap’ (hier de productie van dure dames- lificeerde of bij een ‘gewone’ meerderheid (is de helft plus één), als men dat zo heeft afgespro-
confectie). Zie haar artikel ‘Recht en sociale verandering. Het ‘semi-autonomous social field’ als ken. Niets abnormaals dus en er is aan dit alles niets ‘anarchistisch’ te ontdekken. Vervolgens
geschikt onderzoeksobject’, in: Recht en Kritiek, nr. 3, 1984, p. 264-283. Zij is mede bekend van haar zijn alleen zij aan het besluit gebonden, die het hebben genomen (tenzij er voorbehouden zijn
eerdere, omvangrijke werk Law as process (1978).
gemaakt) en zij die zich er later uit vrije wil bij aansluiten. Dat is normaal binnen een li-
bertaire besluitvorming.
De groepen waarin anarchisten aan deze bod komt als het om parlementaire de-
bindende besluitvorming werken, vor- mocratie gaat. Wat is het probleem?
men organisatorisch gezien gelijken-sy- In een eenvoudig systeemtheoretisch
stemen. Hieronder treffen we een op- model wordt dat duidelijk. in dat model
merkelijk aantal libertaire instituties wordt het politieke opgevat als een
aan. We spreken dan over systemen ‘subsysteem’ in een maatschappelijk
waarvan de leden of deelnemers elkaars omgeving, de sociale orde. Aan de voor-
gelijken zijn (‘inter pares’). Het zijn niet kant van het politieke subsysteem
alleen anarchisten die met dergelijke sy- komen de ‘wensen’ vanuit de sociale
stemen werken. Binnen een civielrechte- orde binnen. Die worden geselecteerd
lijk en sociologische context kan men en door het politieke systeem tot bin-
eveneens instituties aantreffen, die de dende beslissingen verwerkt. Veel van
vorm van een gelijken-systeem aanne- die bindende beslissingen verlaten het
men. systeem in de vorm van statelijke wet-
De productieve associatie is zo’n, veelal ten. over die wetten kan bij de toepas-
civielrechtelijk gevormd gelijken-sys- sing ervan discussie ontstaan. De effec-
teem: de mensen die binnen zo’n associ- ten van die discussie kunnen weer als
atie werken beschouwen zich als ‘ieder wensen uit de sociale orde in de richting
aan elkaar gelijk’. er is geen baas/ van het politieke systeem gesluisd wor-
knecht verhouding, er geldt een gelijke den. We hebben hier met de bekende te-
beloning ongeacht het soort werk dat rugkoppeling van doen, waarbij de gang
wordt verricht, er is sprake van volledig van zaken wordt begrepen als een kring-
mede-eigenaarschap, van volledig zelf- loopproces.
bestuur. Wat anarchisten vreemd vin- Het parlement maakt deel uit van het
den is dat dit alles ineens niet meer aan politieke subsysteem dat de bindende
6 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 7
tie ervan zal ongetwijfeld het werk van eeuwen zijn. M. Bakounine, ‘Fédéralisme, socialisme et
OOk ANARCHISTEN REgELEN zAkEN
Antithéologisme’, in: Oeuvres, Paris, 1980, p.93. – (9) Term ontleend aan A, Ritter, Anarchism. A the-
oretical analyses, Cambridge (N.Y) / London, 1980. Ritter spreekt over ‘communal individuality’.
Hij werkt daarmee omdat hij niet vrijheid, maar gemeenschap en individualiteit als anarchistische DOOR MIDDEL VAN pROCEDuRES
hoofddoelen ziet. Met ‘individualiteit’ denkt hij aan de groei van persoonlijkheid in de zin van
‘zelfontplooiing’. ‘Gemeenschap’ vat hij in een meervoudige zin op als ‘conversation’ (Godwin),
Anarchisme en Recht (2)
‘productieve associatie’ (Proudhon, Bakoenin), overige vormen van coöperatieve vereniging en sa-
menwerking (Kropotkin). Hoe verschillend ook, wat deze sociale vormen weergeven ten aan zien
van relaties in een libertair gemeenschap is, aldus Ritter, dat zij berusten op een ‘wederkerig be- Thom Holterman
wustzijn’ (p. 25-26). – (10) Wie meer anarchistische ideeën zoekt om anders in het dagelijks leven
te staan, vindt wellicht iets van zijn gading bij T. Hodgkinson, Leve de vrijheid. Hoe ontkom ik aan de
cultuur van het moeten, Amsterdam, 2007. – (11) Zie de site: http://www.sdnl.nl/lets.htm ). Alle sy-
Ook anarchisten regelen hun zaken. Voor zover dat nodig is, gebeurt dat door middel van
stemen betreffen plaatselijke, beperkte kringen van belanghebbenden, materieel en ideëel. De
ideeën ervan gaan mede terug op het werk van e.F. Schumacher, Small is beautiful, (1973). – (12) besluitvorming. Hoe een besluit tot stand komt, is mede afhankelijk van de situatie en van
Zie bijvoorbeeld Hakim Bey, De Tijdelijke Autonome Zone, (TAZ). Immediatisme, Amsterdam, 1994, de gekozen besluitvormingsprocedure. Men kan met elkaar doorpraten tot iedereen akkoord
(eerste versie van 1985). – (13) De rechtsantropologe Sally Falk Moore deed jaren geleden onder- gaat met het te nemen besluit. Ook kan men afspreken dat een besluit tot stand komt nadat
zoek naar wat zij noemt ‘semi-autonome sociale velden’. Dat onderzoek maakt duidelijk dat er,
niemand meer tegen is. Evenmin is het vreemd dat een besluit tot stand komt bij een gekwa-
zoals binnen het grootstedelijk verband van New York, een sociaal verband bestudeerbaar is in de
vorm van een geheel eigen (autonome) ‘rechtsgemeenschap’ (hier de productie van dure dames- lificeerde of bij een ‘gewone’ meerderheid (is de helft plus één), als men dat zo heeft afgespro-
confectie). Zie haar artikel ‘Recht en sociale verandering. Het ‘semi-autonomous social field’ als ken. Niets abnormaals dus en er is aan dit alles niets ‘anarchistisch’ te ontdekken. Vervolgens
geschikt onderzoeksobject’, in: Recht en Kritiek, nr. 3, 1984, p. 264-283. Zij is mede bekend van haar zijn alleen zij aan het besluit gebonden, die het hebben genomen (tenzij er voorbehouden zijn
eerdere, omvangrijke werk Law as process (1978).
gemaakt) en zij die zich er later uit vrije wil bij aansluiten. Dat is normaal binnen een li-
bertaire besluitvorming.
De groepen waarin anarchisten aan deze bod komt als het om parlementaire de-
bindende besluitvorming werken, vor- mocratie gaat. Wat is het probleem?
men organisatorisch gezien gelijken-sy- In een eenvoudig systeemtheoretisch
stemen. Hieronder treffen we een op- model wordt dat duidelijk. in dat model
merkelijk aantal libertaire instituties wordt het politieke opgevat als een
aan. We spreken dan over systemen ‘subsysteem’ in een maatschappelijk
waarvan de leden of deelnemers elkaars omgeving, de sociale orde. Aan de voor-
gelijken zijn (‘inter pares’). Het zijn niet kant van het politieke subsysteem
alleen anarchisten die met dergelijke sy- komen de ‘wensen’ vanuit de sociale
stemen werken. Binnen een civielrechte- orde binnen. Die worden geselecteerd
lijk en sociologische context kan men en door het politieke systeem tot bin-
eveneens instituties aantreffen, die de dende beslissingen verwerkt. Veel van
vorm van een gelijken-systeem aanne- die bindende beslissingen verlaten het
men. systeem in de vorm van statelijke wet-
De productieve associatie is zo’n, veelal ten. over die wetten kan bij de toepas-
civielrechtelijk gevormd gelijken-sys- sing ervan discussie ontstaan. De effec-
teem: de mensen die binnen zo’n associ- ten van die discussie kunnen weer als
atie werken beschouwen zich als ‘ieder wensen uit de sociale orde in de richting
aan elkaar gelijk’. er is geen baas/ van het politieke systeem gesluisd wor-
knecht verhouding, er geldt een gelijke den. We hebben hier met de bekende te-
beloning ongeacht het soort werk dat rugkoppeling van doen, waarbij de gang
wordt verricht, er is sprake van volledig van zaken wordt begrepen als een kring-
mede-eigenaarschap, van volledig zelf- loopproces.
bestuur. Wat anarchisten vreemd vin- Het parlement maakt deel uit van het
den is dat dit alles ineens niet meer aan politieke subsysteem dat de bindende
6 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 7
beslissingen produceert. Die bindende door degenen voor wie ze gaan gelden. de. ‘Normaliteit’ is een relatief en statis- genwoordigers te kiezen.’3
beslissingen, de statelijke wetten, zijn Het nakomen van hetgeen aldus is aan- tisch begrip. Wat de een normaal vindt, De door Montesquieu geventileerde op-
dus niet gemaakt door de mensen voor gegaan, wordt binnen het kader van het kan de ander vreemd vinden. Blijkens vatting berust overigens op een al even
wie ze (gaan) gelden. Dat is niet nor- anarchisme als ‘normaal’ gezien. in het een uitspraak van de burgemeester van oude gedachte. eeuwen vóór onze jaar-
maal, vinden anarchisten. Die statelijke andere systeem, het Sire-systeem, zien Saint-Tropez bijvoorbeeld, worden we telling werd namelijk al door sommigen
wetten creëren bovendien knechtschap- we dat de bindende beslissingen moe- geacht normaal te vinden dat deze verkondigd dat de massa onbekwaam is
verhoudingen door hun bevel/gehoor- ten gelden voor hen die buiten het be- Franse badplaats een trefpunt is gewor- tot het maken van redelijke afwegingen.
zaamheidsstructuur. Dat is, zoals be- sluitvormingsproces zijn gehouden. De den van de beslissers in deze wereld. en zelfs als een armzalige zwoeger be-
kend, waar anarchisten zich tegen ver- beslissingen worden opgelegd en zijn Daarbij worden de namen van mensen hoorlijk onderricht is, dan nog zal het
zetten. voorzien van maatregelen om die af te genoemd die kennelijk tienduizend euro hem aan vrije tijd ontbreken om zich
De gebruikelijke argumentatie tegen dat dwingen. en dat zouden we ‘normaal’ voor een fles champagne te besteden met de openbare aangelegenheden in te
verzet is, dat het toch de door de bevol- moeten vinden? hebben (het Franse dagblad Le Monde laten…4 Dit soort ideeën fungeert nog
king gekozen vertegenwoordigers zijn omdat de effecten van het systeem mas- van 15 augustus 2009). steeds als achtergrond voor de tot op
die (mede) de wetten maken. Maar die saal gehoor vinden, lijkt het inderdaad heden gehanteerde legitimatieleer ten
pArlementAire democrAtie
volksvertegenwoordigers staan, door ‘normaal’. is er een verklaring te vinden behoeve van het bestaan (en verdedi-
het ‘blank mandaat’, los van hen voor voor dat die massale opvolging? Jawel, Het bestaan van een maatschappij, gen) van de parlementaire democratie.5
wie de bindende beslissingen gelden. en die ligt in de gewenning door con- waarin het bovenstaande normaal is, Met de economische benadering richt
Hier vinden we een bron van wat ik frontatie met het ‘hogere’. in de religieu- kan alleen veilig worden gesteld met be- men zich op de verdediging van het ka-
‘eenzijdige gezagsbinding’ noem. Wat ze sfeer is men gewend geraakt de gees- hulp van een beslissingsmodel waarin pitalistische stelsel. De vormen die dit
de bevolking dus doet, in de periodiek telijk leider te volgen. Zijn contact met het heteronome overheerst. Dat wil zeg- stelsel in de loop van vele decennia
georganiseerde verkiezingen, is haar ci- het ‘hogere’ geeft hij door. Hij bemid- gen: de sociale orde en het politieke be- heeft aangenomen, zijn aanzienlijk in
piers aanwijzen. Het levert tevens een delt. op het politieke vlak ziet men een sluitvormingssysteem zijn zodanig ont- aantal; de eigendomsrelaties die de pro-
voorbeeld op van een zogeheten Sire- zelfde gang van zaken. eerst is het nog koppeld dat bindende beslissingen als ductievoorwaarden bepalen zijn veran-
systeem. het opvolgen van bevelen van koningen heteronome factoren in die sociale orde derd. De kern is gebleven:
Met het woord Sire wordt hier verwe- en hun vazallen. Later wordt het de ge- verschijnen en als zoveel andere ver- (a) rentabiliteit van het geïnvesteerde
zen naar een feodale titel en daarmee hoorzaamheid aan de democratisch schijnselen als ‘voldongen feiten’ (moe- kapitaal is drijfveer van handelen in de
naar een structuur die ondanks alle ‘mo- vastgestelde regel, geformuleerd binnen ten) worden ervaren. Het is dan ook niet ‘markt’, (b) de beslissingsmacht omtrent
derniteit’ behouden is gebleven in alle rechtsstatelijke verband. vreemd de parlementaire democratie het financiële handelen ligt bij degenen
ook heden voorkomende regeringsstel- In de rechtsstaat gaat het erom de over- tegen te komen als grondslag van de die het kapitaal te investeren hebben, (c)
sels: de verticale structuur in de besluit- heersing van de mens door de mens (het historische legitimatie van het kapitalis- de mens wordt beschouwd als een
vorming. in de top van die structuur oude systeem) te depersonaliseren in: me tegenover ieder streven naar revolu- ‘homo consumenticus’.
treffen we een ‘Heer’ (kan ook een de overheersing van de mens door de tie.2 Hier ligt de bron van belangen die
vrouw zijn). Hierin zit een dubbele ver- wet. Dit is wat de idee rechtsstaat moet De legitimatie met betrekking tot de wordt verdedigd, als het kan via de par-
wijzing: de ene naar God-de-Heer, de produceren: geloof in de Wet. Hiermee noodzaak van het bestaan en de hand- lementaire weg, als het moet via de ge-
andere naar de wereldse heerser(s). raken we aan de secularisatie van een having van dit ‘Sire-systeem’ vindt on- welddadige.
Hoewel de leer van de scheiding van theologisch element: geloof in de Heer. dermeer zijn grond in een psychologi- De economische factor en de sociale
kerk en staat volop wordt beleden, Dit levert wel een verandering op, maar sche en een economische benadering. orde zijn als het om consumentisme
klinkt de relatie tot op heden in het heer- dan alleen in de vorm, niet naar zijn De psychologische berust mede op de gaat sterk met elkaar verweven. Dat
sende statelijke systeem door.1 structuur. Het blijft gaan om overheersing gedachte van Montesquieu: ‘er bestond komt onder meer tot uitdrukking via
door iets dat van buiten komt, van een ware ondeugd in de meeste oude re- het appel op de ‘homo consumenticus’,
geloof
vreemde huize is, dus heteronoom mag publieken: het volk had er het recht ac- wiens horizon niet verder reikt dan het
We hebben nu twee systemen voor be- heten (‘staand onder vreemde wet’ als tief deel te nemen in de besluitvorming dichtstbijzijnde billboard.6 Als het om be-
sluitvorming geselecteerd. Het ene is tegenstelling van autonoom, ‘staand (…), iets waarvoor het volstrekt onbe- sluitvorming gaat, dan blijkt juist de be-
het gelijken-systeem, waar de bindende onder eigen wet’). kwaam is. Het heeft zich slechts met de slissingsmacht binnen het economische
beslissingen tot stand worden gebracht Voor alle duidelijkheid nog het volgen- regering te bemoeien door zijn verte- subsysteem buiten die sociale orde te
8 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 9
beslissingen produceert. Die bindende door degenen voor wie ze gaan gelden. de. ‘Normaliteit’ is een relatief en statis- genwoordigers te kiezen.’3
beslissingen, de statelijke wetten, zijn Het nakomen van hetgeen aldus is aan- tisch begrip. Wat de een normaal vindt, De door Montesquieu geventileerde op-
dus niet gemaakt door de mensen voor gegaan, wordt binnen het kader van het kan de ander vreemd vinden. Blijkens vatting berust overigens op een al even
wie ze (gaan) gelden. Dat is niet nor- anarchisme als ‘normaal’ gezien. in het een uitspraak van de burgemeester van oude gedachte. eeuwen vóór onze jaar-
maal, vinden anarchisten. Die statelijke andere systeem, het Sire-systeem, zien Saint-Tropez bijvoorbeeld, worden we telling werd namelijk al door sommigen
wetten creëren bovendien knechtschap- we dat de bindende beslissingen moe- geacht normaal te vinden dat deze verkondigd dat de massa onbekwaam is
verhoudingen door hun bevel/gehoor- ten gelden voor hen die buiten het be- Franse badplaats een trefpunt is gewor- tot het maken van redelijke afwegingen.
zaamheidsstructuur. Dat is, zoals be- sluitvormingsproces zijn gehouden. De den van de beslissers in deze wereld. en zelfs als een armzalige zwoeger be-
kend, waar anarchisten zich tegen ver- beslissingen worden opgelegd en zijn Daarbij worden de namen van mensen hoorlijk onderricht is, dan nog zal het
zetten. voorzien van maatregelen om die af te genoemd die kennelijk tienduizend euro hem aan vrije tijd ontbreken om zich
De gebruikelijke argumentatie tegen dat dwingen. en dat zouden we ‘normaal’ voor een fles champagne te besteden met de openbare aangelegenheden in te
verzet is, dat het toch de door de bevol- moeten vinden? hebben (het Franse dagblad Le Monde laten…4 Dit soort ideeën fungeert nog
king gekozen vertegenwoordigers zijn omdat de effecten van het systeem mas- van 15 augustus 2009). steeds als achtergrond voor de tot op
die (mede) de wetten maken. Maar die saal gehoor vinden, lijkt het inderdaad heden gehanteerde legitimatieleer ten
pArlementAire democrAtie
volksvertegenwoordigers staan, door ‘normaal’. is er een verklaring te vinden behoeve van het bestaan (en verdedi-
het ‘blank mandaat’, los van hen voor voor dat die massale opvolging? Jawel, Het bestaan van een maatschappij, gen) van de parlementaire democratie.5
wie de bindende beslissingen gelden. en die ligt in de gewenning door con- waarin het bovenstaande normaal is, Met de economische benadering richt
Hier vinden we een bron van wat ik frontatie met het ‘hogere’. in de religieu- kan alleen veilig worden gesteld met be- men zich op de verdediging van het ka-
‘eenzijdige gezagsbinding’ noem. Wat ze sfeer is men gewend geraakt de gees- hulp van een beslissingsmodel waarin pitalistische stelsel. De vormen die dit
de bevolking dus doet, in de periodiek telijk leider te volgen. Zijn contact met het heteronome overheerst. Dat wil zeg- stelsel in de loop van vele decennia
georganiseerde verkiezingen, is haar ci- het ‘hogere’ geeft hij door. Hij bemid- gen: de sociale orde en het politieke be- heeft aangenomen, zijn aanzienlijk in
piers aanwijzen. Het levert tevens een delt. op het politieke vlak ziet men een sluitvormingssysteem zijn zodanig ont- aantal; de eigendomsrelaties die de pro-
voorbeeld op van een zogeheten Sire- zelfde gang van zaken. eerst is het nog koppeld dat bindende beslissingen als ductievoorwaarden bepalen zijn veran-
systeem. het opvolgen van bevelen van koningen heteronome factoren in die sociale orde derd. De kern is gebleven:
Met het woord Sire wordt hier verwe- en hun vazallen. Later wordt het de ge- verschijnen en als zoveel andere ver- (a) rentabiliteit van het geïnvesteerde
zen naar een feodale titel en daarmee hoorzaamheid aan de democratisch schijnselen als ‘voldongen feiten’ (moe- kapitaal is drijfveer van handelen in de
naar een structuur die ondanks alle ‘mo- vastgestelde regel, geformuleerd binnen ten) worden ervaren. Het is dan ook niet ‘markt’, (b) de beslissingsmacht omtrent
derniteit’ behouden is gebleven in alle rechtsstatelijke verband. vreemd de parlementaire democratie het financiële handelen ligt bij degenen
ook heden voorkomende regeringsstel- In de rechtsstaat gaat het erom de over- tegen te komen als grondslag van de die het kapitaal te investeren hebben, (c)
sels: de verticale structuur in de besluit- heersing van de mens door de mens (het historische legitimatie van het kapitalis- de mens wordt beschouwd als een
vorming. in de top van die structuur oude systeem) te depersonaliseren in: me tegenover ieder streven naar revolu- ‘homo consumenticus’.
treffen we een ‘Heer’ (kan ook een de overheersing van de mens door de tie.2 Hier ligt de bron van belangen die
vrouw zijn). Hierin zit een dubbele ver- wet. Dit is wat de idee rechtsstaat moet De legitimatie met betrekking tot de wordt verdedigd, als het kan via de par-
wijzing: de ene naar God-de-Heer, de produceren: geloof in de Wet. Hiermee noodzaak van het bestaan en de hand- lementaire weg, als het moet via de ge-
andere naar de wereldse heerser(s). raken we aan de secularisatie van een having van dit ‘Sire-systeem’ vindt on- welddadige.
Hoewel de leer van de scheiding van theologisch element: geloof in de Heer. dermeer zijn grond in een psychologi- De economische factor en de sociale
kerk en staat volop wordt beleden, Dit levert wel een verandering op, maar sche en een economische benadering. orde zijn als het om consumentisme
klinkt de relatie tot op heden in het heer- dan alleen in de vorm, niet naar zijn De psychologische berust mede op de gaat sterk met elkaar verweven. Dat
sende statelijke systeem door.1 structuur. Het blijft gaan om overheersing gedachte van Montesquieu: ‘er bestond komt onder meer tot uitdrukking via
door iets dat van buiten komt, van een ware ondeugd in de meeste oude re- het appel op de ‘homo consumenticus’,
geloof
vreemde huize is, dus heteronoom mag publieken: het volk had er het recht ac- wiens horizon niet verder reikt dan het
We hebben nu twee systemen voor be- heten (‘staand onder vreemde wet’ als tief deel te nemen in de besluitvorming dichtstbijzijnde billboard.6 Als het om be-
sluitvorming geselecteerd. Het ene is tegenstelling van autonoom, ‘staand (…), iets waarvoor het volstrekt onbe- sluitvorming gaat, dan blijkt juist de be-
het gelijken-systeem, waar de bindende onder eigen wet’). kwaam is. Het heeft zich slechts met de slissingsmacht binnen het economische
beslissingen tot stand worden gebracht Voor alle duidelijkheid nog het volgen- regering te bemoeien door zijn verte- subsysteem buiten die sociale orde te
8 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 9