de AS 168: Voedsel

2009·1.4 MB·Dutch

by  Stichting de AS

D
Rymke Wiersma en VOEDSEL
e
Marius de Geus Redactioneel A
S VOEDSEL
1
Marius de Geus SOCIALE ONGELIJKHEID 6
8
VOEDING EN GEZONDHEID V -
o
Rymke Wiersma EEN OOGCONTRACT SLUITEN e
d
Over een winkelier met idealen se
l
Jan Juffermans DE MONDIALE WINST
VAN DUURZAAM VOEDSEL
Weia Reinboud VOETSEL
Jan Vugts 'WERELDMAALTIJD' LAAT ZIEN
DAT ER VOEDSEL IS VOOR IEDEREEN
Rymke Wiersma GAARKEUKENS EN EEN TE WINNEN WERELD
Interview met Bert van Wakeren
Marius de Geus ECO-ANARCHISTISCHE IDEEËN
OVER VOEDSELVOORZIENING
Rymke Wiersma VOEDSELENCYCLOPEDIE OP INTERNET
Jaap van der Laan DE DIKMAKENDE SAMENLEVING
Overgewicht en maatschappelijk onvermogen
Rymke Wiersma BIJ BIJEN BIJEEN
Marius de Geus, OVERZICHT KRITISCHE FILMS
Martin Smit en OVER VOEDSELPRODUCTIE EN VOEDING
Rymke Wiersma
Piet Madura e.a. REACTIES EN DISCUSSIES
Hans Ramaer HARD RAIN 10
Thom Holterman UIT HET LAND VAN PROUDHON 11
Boudewijn Chorus STERKE VERHALEN 4
Mirjam Vaes e.a. BOEKBESPREKINGEN
Prijs van dit nummer 8,50 euro
DE AS 168
de AS
anarchistisch tijdschrift
37ste jaargang, nummer 168, winter 2009.
De AS verschijnt in vier afleveringen per jaar en is een uitgave van
Stichting de AS, Moerkapelle.
ISSN-nummer 0920-3257.
Bestelling: door storting op rekeningnummer 4460315 ten name van de AS in Moerkapelle.
Jaarabonnement: 21,- euro; buiten Nederland 26,- euro.
Druk: BGS, Schiedam.
Opmaak: Atalanta, Utrecht.
Adreswijzigingen: per post of per e-mail ([email protected]).
Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij anders aan-
gegeven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd.
Adres: postbus 43, 2750 AA Moerkapelle; [email protected]
Redactie: André Bons, Boudewijn Chorus, Marius de Geus, Arie Hazekamp, Thom Holterman,
Rudolf de Jong, Jaap van der Laan, Peter Lanser, Wim de Lobel, André de Raaij, Hans
Ramaer (eindredacteur), Martin Smit, Rymke Wiersma, Hanneke Willemse.
Verder werkten mee: Jan Juffermans, Piet Madura, Weia Reinboud, Mirjam Vaes, Jan Vugts.
Publicatie van een bijdrage impliceert niet dat daarin of daardoor redactionele standpunten worden
weergegeven.
Internet: http://tijdschriftdeas.wordpress.com/
Bestellingen: [email protected]
Voedsel
Redactioneel
Volgens de VN-voedselorganisatie FAO zal de wereldwijde voedselproductie met
ongeveer zeventig procent moeten toenemen tegen 2050 om de negen miljard mensen
te voeden die dan volgens verwachting de aarde zullen bevolken. Mede door het
urgente probleem van de dreigende opwarming van de aarde en klimaatverande-
ring, zijn in de toekomst steeds grotere moeilijkheden te verwachten op het terrein
van de wereldwijde voedselvoorziening. Hoe gaan wij ervoor zorgen dat er over
enkele decennia nog altijd genoeg voedsel van voldoende kwaliteit geproduceerd
zal worden? Wanneer men met een maatschappijkritisch oog naar deze situatie
kijkt, zal men ontdekken dat het essentiële dilemma niet alleen ligt bij het opvoeren
van de voedselproductie, maar vooral ook bij de verdeling van het nu en in de toe-
komst beschikbare voedsel.
Volgens de FAO leidt op dit moment naar schatting ongeveer een miljard mensen
honger, terwijl bijna twee miljard mensen op deze aarde structureel te kampen heb-
ben met een of andere vorm van overgewicht. Het is opmerkelijk dat terwijl in het
Zuiden de meest kwetsbare groepen dagelijks te maken hebben met ernstige voed-
de AS 168 – Voedsel 1
seltekorten en honger, in het Noorden tekortkomingen van het huidige kapita- tie ook de nodige aandacht wordt productie en -consumptie?
een steeds grotere groep personen stel- listische systeem van voedselproductie. besteed aan aspecten van voeding en Men kan zich afvragen of wel kan wor-
selmatig bezig is zich te overeten en Het is het stelsel dat is gebaseerd op gezondheid. Een van de onderwerpen die den volgehouden dat de Nederlandse
daarmee de eigen gezondheid in gevaar privé-eigendom van de grond, waarbin- uitgebreider aan de orde zal komen is de burger rond de kerst onder andere gevul-
te brengen. nen grootschalige ondernemingen steeds complexe relatie tussen sociale onge- de avocado’s uit Israel als voorafje eet,
Een hiermee samenhangend onderwerp meer macht hebben gekregen over zowel lijkheid, levensstijl, voedingsgewoonten rundvlees uit Argentinië met aardappels
heeft betrekking op de kwaliteit van de boeren als consumenten. Dit werpt en gezondheid. In een samenleving uit Malta en sperziebonen uit Egypte
dagelijkse maaltijden die mensen tot onmiddellijk de vraag op hoe de voed- waarin grote sociale en economische als hoofdgerecht, en tenslotte aardbeien
zich nemen. In de ontwikkelingslanden selvoorziening er in de toekomst uit zou verschillen blijven voortbestaan, ziet uit Spanje, voorzien van ‘clotted’ cream
wordt een aanzienlijk deel van de voe- kunnen gaan zien. Welke grote materiële men de lange termijn consequenties (dubbelvette slagroom) uit Devonshire?
ding geleverd door één bepaald voe- belangen spelen een belangrijke rol en hiervan op tal van gebieden terug. Sommigen zullen wellicht trek krijgen
dingsgewas, zoals rijst, tarwe of maïs. wat is de macht van deze grote privé- Een hogere opleiding en materiële wel- in al dit calorierijke lekkers (of aan een
Dit kan leiden tot ongezonde en onvol- bedrijven (‘Voedselimperia’ zoals bij- stand geven volgens langlopende vleesloos alternatief uiteraard) zo aan
waardige voeding die op den duur een voorbeeld Unilever, Danone en grote research aanleiding tot andere, veelal het einde van het jaar 2009, maar wat
vermindering van de lichamelijke weer- supermarktketens als Albert Heijn in (maar niet altijd…) meer verantwoorde zijn de milieugevolgen van dat continue
stand en verschillende gebreksziekten Nederland en Tesco in Groot-Brittannië) en verstandige voedingsgewoonten en transport van voedsel van het ene naar
tot gevolg heeft. In de (zogenaamd) ont- bij onze voedselvoorziening? levensstijlen. Waar grote sociale onge- het andere land, of zelfs van het ene
wikkelde landen leidt de groeiende over- Maar ook is er in dit nummer volop lijkheden bestaan ziet men in de maat- naar het andere continent? Wat zijn op
consumptie van in het bijzonder verza- aandacht voor de desastreuze milieuef- schappij vaak opvallend grote verschil- den duur de gevolgen voor onze ‘ecolo-
digde vetten en suikers tot moderne fecten van de huidige kapitalistisch- len in de algemene gezondheidstoestand gische voetafdruk’ (dit is een maat voor
welvaartsziekten als hart- en vaatziek- industriële voedselvoorziening. Wat en de levensverwachtingen. ons gebruik van natuurlijke hulpbron-
ten en suikerziekte. zijn de gevolgen van ons hedendaagse Maar wat zijn dan volgens de meest nen) en het bedreigde klimaat van de
Wie ooit de documentaire film Super productiestelsel voor milieu en klimaat? recente wetenschappelijke inzichten fei- wereld? Daarom worden in dit nummer
Size Me van de Amerikaanse regisseur In hoeverre is bijvoorbeeld de huidige telijk meer verantwoorde voedingspa- meerdere alternatieve oplossingen be -
Morgan Spurlock uit 2004 heeft gezien westerse focus op het constant doen tronen? Is het inderdaad veel verstandi- licht, zoals de sociaal rechtvaardige, en
zal begrijpen hoe deze moderne wel- doorgroeien van de productie van vlees- ger om minder vlees, minder melkpro- ecologisch en ethisch verantwoorde
vaartsziekten ontstaan. Wie gedurende en melkproducten efficiënt? Het is ducten, en meer vis en/of plantaardig ‘wereldm aaltijd.’
dertig dagen alleen fastfood maaltijden inmiddels steeds duidelijker geworden voedsel te eten? En is het raadzaam om Wie zich met het onderwerp voedsel en
gebruikt, loopt ernstige en reële gezond- dat veel meer mensen op deze aarde op als individu en samenleving op syste- voeding bezighoudt, loopt onvermijde-
heidsrisicio’s. Na het zien van deze een doelmatige manier gevoed kunnen matische wijze – de tot op heden vaak lijk ook aan tegen onderwerpen als het
onthullende film zullen veel mensen worden, indien de inname van vlees- en wel duurdere – producten uit de biologi- hoopvolle idealisme van enthousiaste
zich realiseren dat verantwoord en melkproducten drastisch wordt be - sche voedselsector te gaan gebruiken, mensen die ooit een biologische winkel
matig eten en drinken noodzakelijke perkt. dus zonder de toepassing van chemische zijn begonnen. Dit aspect verschaft een
voorwaarden vormen voor een gezond Het is algemeen bekend dat het zich bestrijdingsmiddelen? inkijk in de motieven, problemen en
en lang leven. hoofdzakelijk voeden met onder meer Maar ook andere kwesties zullen in het positieve ontwikkelingen die in onze
In dit AS-nummer over voedsel en voe- granen, bonen en noten veel minder navolgende besproken worden. Hoe kan tijd te melden zijn. Hetzelfde geldt voor
ding wordt geprobeerd om meer verhel- beslag legt op de hulpbronnen van de in beginsel de productiviteit van de de historische achtergronden en de meer-
dering te verschaffen over de voedsel- aarde. Het zich voeden met deze plant- landbouw, veeteelt en tuinbouw verder waarde van de voedselency clo pedie die
problematiek. Er komen vele verschil- aardige producten leidt tot een veel worden opgevoerd? Zijn er bijvoorbeeld op het internet te vinden is.
lende onderwerpen in deze uitgave aan hogere voedselefficiency en blijkt boven- effectieve oplossingen te bedenken voor Daarnaast wordt stilgestaan bij de
de orde, die vaak op een ingewikkelde dien doorgaans positieve gevolgen te het probleem van de hoge verliezen bij wetenswaardigheden van de mobiele
wijze aan elkaar gerelateerd zijn. hebben voor de algemene gezondheids- de opslag en transport van bederfelijke keuken van de in (anarchistische) actie-
Redenerend vanuit een algemeen-liber- situatie van mensen. producten? Zal het noodzakelijk zijn kringen welbekende organisatie Ram-
taire visie zal de aandacht onder meer Het zal geen verwondering wekken dat om zich in de toekomstige jaren meer te pen plan. Ook is er aandacht voor meer
uitgaan naar het vraagstuk van de in dit nummer naast de voedselproduc- richten op lokale en regionale voedsel- specifieke ontwikkelingen, zoals de ern-
2 de AS 168 – Voedsel de AS 168 – Voedsel 3
seltekorten en honger, in het Noorden tekortkomingen van het huidige kapita- tie ook de nodige aandacht wordt productie en -consumptie?
een steeds grotere groep personen stel- listische systeem van voedselproductie. besteed aan aspecten van voeding en Men kan zich afvragen of wel kan wor-
selmatig bezig is zich te overeten en Het is het stelsel dat is gebaseerd op gezondheid. Een van de onderwerpen die den volgehouden dat de Nederlandse
daarmee de eigen gezondheid in gevaar privé-eigendom van de grond, waarbin- uitgebreider aan de orde zal komen is de burger rond de kerst onder andere gevul-
te brengen. nen grootschalige ondernemingen steeds complexe relatie tussen sociale onge- de avocado’s uit Israel als voorafje eet,
Een hiermee samenhangend onderwerp meer macht hebben gekregen over zowel lijkheid, levensstijl, voedingsgewoonten rundvlees uit Argentinië met aardappels
heeft betrekking op de kwaliteit van de boeren als consumenten. Dit werpt en gezondheid. In een samenleving uit Malta en sperziebonen uit Egypte
dagelijkse maaltijden die mensen tot onmiddellijk de vraag op hoe de voed- waarin grote sociale en economische als hoofdgerecht, en tenslotte aardbeien
zich nemen. In de ontwikkelingslanden selvoorziening er in de toekomst uit zou verschillen blijven voortbestaan, ziet uit Spanje, voorzien van ‘clotted’ cream
wordt een aanzienlijk deel van de voe- kunnen gaan zien. Welke grote materiële men de lange termijn consequenties (dubbelvette slagroom) uit Devonshire?
ding geleverd door één bepaald voe- belangen spelen een belangrijke rol en hiervan op tal van gebieden terug. Sommigen zullen wellicht trek krijgen
dingsgewas, zoals rijst, tarwe of maïs. wat is de macht van deze grote privé- Een hogere opleiding en materiële wel- in al dit calorierijke lekkers (of aan een
Dit kan leiden tot ongezonde en onvol- bedrijven (‘Voedselimperia’ zoals bij- stand geven volgens langlopende vleesloos alternatief uiteraard) zo aan
waardige voeding die op den duur een voorbeeld Unilever, Danone en grote research aanleiding tot andere, veelal het einde van het jaar 2009, maar wat
vermindering van de lichamelijke weer- supermarktketens als Albert Heijn in (maar niet altijd…) meer verantwoorde zijn de milieugevolgen van dat continue
stand en verschillende gebreksziekten Nederland en Tesco in Groot-Brittannië) en verstandige voedingsgewoonten en transport van voedsel van het ene naar
tot gevolg heeft. In de (zogenaamd) ont- bij onze voedselvoorziening? levensstijlen. Waar grote sociale onge- het andere land, of zelfs van het ene
wikkelde landen leidt de groeiende over- Maar ook is er in dit nummer volop lijkheden bestaan ziet men in de maat- naar het andere continent? Wat zijn op
consumptie van in het bijzonder verza- aandacht voor de desastreuze milieuef- schappij vaak opvallend grote verschil- den duur de gevolgen voor onze ‘ecolo-
digde vetten en suikers tot moderne fecten van de huidige kapitalistisch- len in de algemene gezondheidstoestand gische voetafdruk’ (dit is een maat voor
welvaartsziekten als hart- en vaatziek- industriële voedselvoorziening. Wat en de levensverwachtingen. ons gebruik van natuurlijke hulpbron-
ten en suikerziekte. zijn de gevolgen van ons hedendaagse Maar wat zijn dan volgens de meest nen) en het bedreigde klimaat van de
Wie ooit de documentaire film Super productiestelsel voor milieu en klimaat? recente wetenschappelijke inzichten fei- wereld? Daarom worden in dit nummer
Size Me van de Amerikaanse regisseur In hoeverre is bijvoorbeeld de huidige telijk meer verantwoorde voedingspa- meerdere alternatieve oplossingen be -
Morgan Spurlock uit 2004 heeft gezien westerse focus op het constant doen tronen? Is het inderdaad veel verstandi- licht, zoals de sociaal rechtvaardige, en
zal begrijpen hoe deze moderne wel- doorgroeien van de productie van vlees- ger om minder vlees, minder melkpro- ecologisch en ethisch verantwoorde
vaartsziekten ontstaan. Wie gedurende en melkproducten efficiënt? Het is ducten, en meer vis en/of plantaardig ‘wereldm aaltijd.’
dertig dagen alleen fastfood maaltijden inmiddels steeds duidelijker geworden voedsel te eten? En is het raadzaam om Wie zich met het onderwerp voedsel en
gebruikt, loopt ernstige en reële gezond- dat veel meer mensen op deze aarde op als individu en samenleving op syste- voeding bezighoudt, loopt onvermijde-
heidsrisicio’s. Na het zien van deze een doelmatige manier gevoed kunnen matische wijze – de tot op heden vaak lijk ook aan tegen onderwerpen als het
onthullende film zullen veel mensen worden, indien de inname van vlees- en wel duurdere – producten uit de biologi- hoopvolle idealisme van enthousiaste
zich realiseren dat verantwoord en melkproducten drastisch wordt be - sche voedselsector te gaan gebruiken, mensen die ooit een biologische winkel
matig eten en drinken noodzakelijke perkt. dus zonder de toepassing van chemische zijn begonnen. Dit aspect verschaft een
voorwaarden vormen voor een gezond Het is algemeen bekend dat het zich bestrijdingsmiddelen? inkijk in de motieven, problemen en
en lang leven. hoofdzakelijk voeden met onder meer Maar ook andere kwesties zullen in het positieve ontwikkelingen die in onze
In dit AS-nummer over voedsel en voe- granen, bonen en noten veel minder navolgende besproken worden. Hoe kan tijd te melden zijn. Hetzelfde geldt voor
ding wordt geprobeerd om meer verhel- beslag legt op de hulpbronnen van de in beginsel de productiviteit van de de historische achtergronden en de meer-
dering te verschaffen over de voedsel- aarde. Het zich voeden met deze plant- landbouw, veeteelt en tuinbouw verder waarde van de voedselency clo pedie die
problematiek. Er komen vele verschil- aardige producten leidt tot een veel worden opgevoerd? Zijn er bijvoorbeeld op het internet te vinden is.
lende onderwerpen in deze uitgave aan hogere voedselefficiency en blijkt boven- effectieve oplossingen te bedenken voor Daarnaast wordt stilgestaan bij de
de orde, die vaak op een ingewikkelde dien doorgaans positieve gevolgen te het probleem van de hoge verliezen bij wetenswaardigheden van de mobiele
wijze aan elkaar gerelateerd zijn. hebben voor de algemene gezondheids- de opslag en transport van bederfelijke keuken van de in (anarchistische) actie-
Redenerend vanuit een algemeen-liber- situatie van mensen. producten? Zal het noodzakelijk zijn kringen welbekende organisatie Ram-
taire visie zal de aandacht onder meer Het zal geen verwondering wekken dat om zich in de toekomstige jaren meer te penp lan. Ook is er aandacht voor meer
uitgaan naar het vraagstuk van de in dit nummer naast de voedselproduc- richten op lokale en regionale voedsel- specifieke ontwikkelingen, zoals de ern-
2 de AS 168 – Voedsel de AS 168 – Voedsel 3
stige problemen in de bijen- en honing- nodige ’food for thought’ voor de welda- sociale ongelijkheid,
sector aan de ene kant, en de opkomst dige leesperiode rond de kerst en de
van nieuwe fenomenen in onder andere jaarwisseling. Wij verwachten dat wie Voeding en gezondheid
Engeland en Nederland van principieel dit nummer heeft gelezen (nog) kriti-
milieuvriendelijke ‘transition towns’ scher zal staan tegenover de grootscha- Marius de geus
aan de andere kant (zie de boekbespre- lige, industriële, hoogtechnologische,
kingen). primair op winst gerichte, kapitalisti-
De lezer die vooral is geïnteresseerd in sche voedselvoorziening. In dit voedselnummer mag niet een bespreking ontbreken van de relatie tussen maatschap-
documentaire films over voedsel en voe- Maar het hoopgevende is dat er in theo- pelijke ongelijkheden door het politieke en economische systeem en het voedingsgedrag van
ding wordt eveneens ruim bediend. Met rie en praktijk wel degelijk levensvat- sociale groepen. Vanuit een anarchistisch perspectief is het van groot belang om een scherp
deze korte beschrijving van wat de lezer bare, doelmatige, milieu- en klimaat- inzicht te verwerven in de bestaande sociale verschillen tussen arm en rijk op het gebied van
in dit nummer kan verwachten zijn ove- vriendelijke alternatieven blijken te voedselpatronen, levensstijlen en de daarmee samenhangende consequenties voor de gezond-
rigens niet alle onderwerpen die aan de bestaan, die in de toekomst kunnen zor- heidssituatie van burgers. Zo zal het sommigen niet bekend zijn dat in Nederland het ver-
orde zullen komen genoemd. gen voor voldoende én gezond, ‘vol- schil in levensverwachting tussen mensen uit de lagere en hogere klassen bijna zeven jaar
Wij hebben ook zeker niet de illusie dat waardig’ voedsel voor iedereen op deze bedraagt.
in dit themanummer alle relevante wereld. Wij wensen de lezer als vanouds Hoe komt het dat rijke mensen doorgaans veel ouder worden dan arme burgers, en dat de
dimensies en facetten van het zeer brede veel studeergenoegen, een smakelijke rijkeren bovendien veel langer (tot bijna negentien jaar) hun ouderdom in goede gezondheid
onderwerp besproken en verhelderd kun- leesmaaltijd, en uiteraard het allerbeste doorbrengen? Welke factoren spelen een doorslaggevende rol bij het bestaan van deze
nen worden. Maar wel vertrouwen wij voor 2010. immense gezondheidsverschillen? Wat is de relatie tussen voedingspatronen en gezondheid?
erop dat de lezer wordt voorzien van de (Rymke Wiersma & Marius de Geus) Wat zijn de mogelijkheden om de gezondheidssituatie van in het bijzonder de armere burgers
in de toekomst structureel te verbeteren?
Daarnaast komt in het tweede deel van dit artikel een meer specifieke maar eveneens interes-
sante voedingskwestie aan de orde. Hoe staat het momenteel met de al langer bestaande
discussie over het afzien van het gebruik van kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen
in de voedselsector? Wat is de waarde van ‘biologische’ voedselproductie en -consumptie
voor de volksgezondheid, maar ook voor natuur en milieu?
In het artikel ‘Gezond? Dan ben je vast zieningen en met fors meer lawaaiover-
niet arm’ in de Volkskrant van 17 januari last en luchtvervuiling.
2009 beargumenteert de onderzoeker Daarnaast blijken in de praktijk lager
gezondheidszorg Johan Mackenbach opgeleiden een aanmerkelijk groter risi-
dat de nog steeds toenemende gezond- co te lopen op ernstige bedrijfsongeval-
heidsverschillen in ons land eerder wor- len, en op ongezonde en stressvolle
den veroorzaakt door sociale verschillen werkomstandigheden dan hoog opge-
dan door individuele leefstijlen.1 Vanuit leiden. De beter opgeleiden hebben vaak
een anarchistische visie wekt het weinig meer zeggenschap over hun werkzaam-
verbazing dat de aanzienlijke verschil- heden en kunnen hun activiteiten zelf-
len tussen rijk en arm nog altijd syste- standiger inrichten. Tevens speelt een
matisch blijken door te werken op het rol dat de rijkere sociale klassen door-
gebied van de gezondheid van burgers. gaans een hogere opleiding achter de
Over het algemeen gesproken wonen de rug hebben. Hierdoor zijn zij in beginsel
armere sociale klassen in woningen die beter geïnformeerd over verstandige en
veel minder ruim van opzet zijn. Deze gezonde levensstijlen en bezitten zij
groepen leven in de meeste gevallen in meer kennis van ongezonde gedragin-
vollere wijken met minder groenvoor- gen en voedselpatronen.2
4 de AS 168 – Voedsel de AS 168 – Voedsel 5
stige problemen in de bijen- en honing- nodige ’food for thought’ voor de welda- sociale ongelijkheid,
sector aan de ene kant, en de opkomst dige leesperiode rond de kerst en de
van nieuwe fenomenen in onder andere jaarwisseling. Wij verwachten dat wie Voeding en gezondheid
Engeland en Nederland van principieel dit nummer heeft gelezen (nog) kriti-
milieuvriendelijke ‘transition towns’ scher zal staan tegenover de grootscha- Marius de geus
aan de andere kant (zie de boekbespre- lige, industriële, hoogtechnologische,
kingen). primair op winst gerichte, kapitalisti-
De lezer die vooral is geïnteresseerd in sche voedselvoorziening. In dit voedselnummer mag niet een bespreking ontbreken van de relatie tussen maatschap-
documentaire films over voedsel en voe- Maar het hoopgevende is dat er in theo- pelijke ongelijkheden door het politieke en economische systeem en het voedingsgedrag van
ding wordt eveneens ruim bediend. Met rie en praktijk wel degelijk levensvat- sociale groepen. Vanuit een anarchistisch perspectief is het van groot belang om een scherp
deze korte beschrijving van wat de lezer bare, doelmatige, milieu- en klimaat- inzicht te verwerven in de bestaande sociale verschillen tussen arm en rijk op het gebied van
in dit nummer kan verwachten zijn ove- vriendelijke alternatieven blijken te voedselpatronen, levensstijlen en de daarmee samenhangende consequenties voor de gezond-
rigens niet alle onderwerpen die aan de bestaan, die in de toekomst kunnen zor- heidssituatie van burgers. Zo zal het sommigen niet bekend zijn dat in Nederland het ver-
orde zullen komen genoemd. gen voor voldoende én gezond, ‘vol- schil in levensverwachting tussen mensen uit de lagere en hogere klassen bijna zeven jaar
Wij hebben ook zeker niet de illusie dat waardig’ voedsel voor iedereen op deze bedraagt.
in dit themanummer alle relevante wereld. Wij wensen de lezer als vanouds Hoe komt het dat rijke mensen doorgaans veel ouder worden dan arme burgers, en dat de
dimensies en facetten van het zeer brede veel studeergenoegen, een smakelijke rijkeren bovendien veel langer (tot bijna negentien jaar) hun ouderdom in goede gezondheid
onderwerp besproken en verhelderd kun- leesmaaltijd, en uiteraard het allerbeste doorbrengen? Welke factoren spelen een doorslaggevende rol bij het bestaan van deze
nen worden. Maar wel vertrouwen wij voor 2010. immense gezondheidsverschillen? Wat is de relatie tussen voedingspatronen en gezondheid?
erop dat de lezer wordt voorzien van de (Rymke Wiersma & Marius de Geus) Wat zijn de mogelijkheden om de gezondheidssituatie van in het bijzonder de armere burgers
in de toekomst structureel te verbeteren?
Daarnaast komt in het tweede deel van dit artikel een meer specifieke maar eveneens interes-
sante voedingskwestie aan de orde. Hoe staat het momenteel met de al langer bestaande
discussie over het afzien van het gebruik van kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen
in de voedselsector? Wat is de waarde van ‘biologische’ voedselproductie en -consumptie
voor de volksgezondheid, maar ook voor natuur en milieu?
In het artikel ‘Gezond? Dan ben je vast zieningen en met fors meer lawaaiover-
niet arm’ in de Volkskrant van 17 januari last en luchtvervuiling.
2009 beargumenteert de onderzoeker Daarnaast blijken in de praktijk lager
gezondheidszorg Johan Mackenbach opgeleiden een aanmerkelijk groter risi-
dat de nog steeds toenemende gezond- co te lopen op ernstige bedrijfsongeval-
heidsverschillen in ons land eerder wor- len, en op ongezonde en stressvolle
den veroorzaakt door sociale verschillen werkomstandigheden dan hoog opge-
dan door individuele leefstijlen.1 Vanuit leiden. De beter opgeleiden hebben vaak
een anarchistische visie wekt het weinig meer zeggenschap over hun werkzaam-
verbazing dat de aanzienlijke verschil- heden en kunnen hun activiteiten zelf-
len tussen rijk en arm nog altijd syste- standiger inrichten. Tevens speelt een
matisch blijken door te werken op het rol dat de rijkere sociale klassen door-
gebied van de gezondheid van burgers. gaans een hogere opleiding achter de
Over het algemeen gesproken wonen de rug hebben. Hierdoor zijn zij in beginsel
armere sociale klassen in woningen die beter geïnformeerd over verstandige en
veel minder ruim van opzet zijn. Deze gezonde levensstijlen en bezitten zij
groepen leven in de meeste gevallen in meer kennis van ongezonde gedragin-
vollere wijken met minder groenvoor- gen en voedselpatronen.2
4 de AS 168 – Voedsel de AS 168 – Voedsel 5
De hoger opgeleiden hebben volgens De vraag die onmiddellijk op komt is of Het is buitengewoon hypocriet dat de bouw-, veeteelt-, en voedingsindustrie
wetenschappelijk onderzoek minder men het de armere sociale groepen kan overheden in Europa en de Verenigde zijn enorm toegenomen en hebben
vaak last van overgewicht en zij zijn aanrekenen dat gemiddeld hun gezond- Staten aan de ene kant de nodige publi- geleid tot ernstige consequenties voor
zich bewuster van het belang van regel- heidssituatie een stuk slechter is dan die citaire aandacht besteden aan de beteke- de Amerikaanse volksgezondheid.
matig bewegen (bijvoorbeeld wandelen, van de meer geprivilegieerde maat- nis van verantwoord eten en een gezon- Een steeds groter deel van de bevolking
fietsen, sporten). Zij blijken eerder te schappelijke klassen. En welke rol heb- de levensstijl, terwijl aan de andere kant van de Verenigde Staten heeft te lijden
kiezen voor een verantwoorde medi- ben in dit verband in Europa en de diezelfde overheden zorgen voor een onder ernstig overgewicht, hart- en
terrane voeding met veel groenten en Verenigde Staten de verschillende over- voortdurende bescherming en ook sub- vaatziekten, diabetes en nog andere
fruit, het gebruik van plantaardige (olijf) heden en het internationale bedrijfsle- sidiëring van de landbouw- en veeteelt- welvaartsziekten. De oorzaak wordt in
olie en een beperktere inname van onge- ven gespeeld? sectoren. veel gevallen gelegd bij de Amerikaanse
zonde (want verzadigde) dierlijke vet- Jones en de Meyere hebben volkomen levensstijl en het overmatige voedings-
LOBBIES
ten. Deze groep rijkere burgers blijkt gelijk met hun kritische oordeel: ‘Hart- patroon. (Zo verobert de Amerikaanse
ook beter op de hoogte van bepaalde In hun net verschenen boek Terra Reversa en vaatziekten zijn de belangrijkste burger gemiddeld maar liefst drie ham-
gezondheidsrisico’s als gevolg van de verhelderen Peter Tom Jones en Vicky doodsoorzaak in de Europese Unie. burgers per week...) Weinig bewegen,
overconsumptie van vette (frituur) de Meyere de ‘discutabele en dubieuze’ Naast roken worden de belangrijkste veel in de auto zitten, het ervaren van
maaltijden, rood vlees, suiker, alcohol rol van de overheidsorganisaties in risicofactoren gevormd door excessieve een aanzienlijke werkstress, een zeer
en dergelijke. zowel Europa als in de Verenigde opname van cholesterol en een ver- ruime consumptie van rood vlees en
Op deze wijze blijken de huidige grote Staten.3 Van oudsher bestaan er krachti- hoogde bloeddruk. Voedingspatronen suiker (in werkelijk allerlei voedings-
maatschappelijke sociale ongelijkheden ge lobbies vanuit de landbouw- en vee- spelen daarmee een doorslaggevende middelen en dranken), en overmatig
nog steeds op vele vlakken door te wer- teeltsectoren om de productie verder te rol bij het ontstaan of voorkomen van alcoholgebruik worden als de grote
ken: op het gebied van huisvesting, kunnen opschroeven en een ruimere deze aandoeningen. In een recente stu- boosdoeners gezien. Het werkelijk ver-
scholingskansen, het bereikbare oplei- markt te creëren voor het geproduceer- die in het Bulletin of the World Health ontrustende is echter dat de genoemde
dingsniveau, en de genoemde grotere de vlees en de zuivelproducten zoals Organisation (WHO) concludeerde men Vet-, Vlees-, en Melkcultuur zich steeds
gezondheidsrisico’s op het werk. Maar melk, boter en kaas. Men kan in dit dat de expliciete stimulering van zuivel- meer over de wereld aan het versprei-
ook de toegankelijkheid en beschikbaar- kader spreken van het veelomvattende en vleesproductie door de Europese den is en ook in landen als China en
heid van de medische voorzieningen en ‘Landbouw- en Veeteelt Industriële Unie jaarlijks tot 12.800 sterfgevallen India wordt gezien als een symbool van
de kwaliteit van de geleverde gezond- Voedselcomplex’ bestaande uit boeren- leidt. De auteurs wijzen erop dat het EU rijkdom, vooruitgang en succes.
heidszorg zijn in dit verband van belang. organisaties, en de grootschalige vlees- landbouwbeleid destijds tot stand kwam Naast de hypocriete en dubieuze opstel-
Rijkere, goed opgeleide en assertieve verwerkende- en zuivelindustrie. op basis van onder meer overwegingen ling van overheden moet hier uiteraard
burgers weten beter de weg te vinden in Dit uiterst machtige voedselindustriële van volksgezondheid, maar inmiddels ook de rol van het (inter)nationale
het ingewikkelde gezondheidssysteem. complex heeft ervoor gezorgd dat de kan worden omschreven als “een bedrijfsleven worden genoemd. Het eer-
Hier door kunnen zij eerder en eenvou- politiek op zowel nationaal als inter- systeem dat erop gericht is Europeanen der genoemde ‘complex’ van boerenor-
diger toegang verkrijgen tot de beno- natio naal niveau ruim baan heeft gege- te doden via hart- en vaatziekten.”’5 ganisaties en de grootschalige vleesver-
digde medische zorg. ven aan de belangen van de Vet-, Vlees- Maar ook de Amerikaanse overheid werkende en zuivelindustrie, heeft
Ook kunnen zij sneller uitwijken naar en Melkcultuur (VVM). Het is deze Vet-, heeft letterlijk en figuurlijk boter op het decennialang doelgerichte (en kostbare)
privé-klinieken voor onderzoek en Vlees- en Melkcultuur die een steeds hoofd. Net als in Europa hebben in het publiciteitscampagnes gevoerd om de
behandeling in het binnen- en buiten- sterkere dominantie heeft verworven in Amerikaanse regeringsbeleid de belan- consument over te halen om hun voed-
land (van België, Duitsland tot aan de westerse wereld. Dit komt goed tot gen van de vlees- en melkindustrie selproducten af te nemen en de afzet
zogenaamde ‘medisch-toeristische rei- uitdrukking in het overheersen van het systematisch voorrang gekregen boven hiervan te vergroten. Acties als ‘Melk
zen’ naar bijvoorbeeld Hongkong en straatbeeld in grote steden – waar ook overwegingen van volksgezondheid. Moet’ en ‘Vlees is Gezond’ zijn al vele
Singapore.) Deze aspecten komen nog ter wereld – door bedrijven als Kentucky Jeremy Rifkin laat zien dat de Vet-, jaren op ons consumenten (van jong tot
eens bovenop het al genoemde feit dat Fried Chicken, Pizzahut, en natuurlijk Vlees- en Melkcultuur zich daar in de oud) losgelaten. Door middel van uitge-
de rijkere groepen doorgaans beschik- McDonalds, met zijn karakteristieke negentiende en twintigste eeuw onge- kookte marketingcampagnes, reclame-
ken over meer kennis over gezonder basismenu van ‘French fries, hamburger hinderd en onbeperkt heeft kunnen ont- spots op radio en televisie en eveneens
eten en leven. and milkshake’.4 wikkelen.6 De belangen van de land- in kranten en tijdschriften zijn de gees-
6 de AS 168 – Voedsel de AS 168 – Voedsel 7
De hoger opgeleiden hebben volgens De vraag die onmiddellijk op komt is of Het is buitengewoon hypocriet dat de bouw-, veeteelt-, en voedingsindustrie
wetenschappelijk onderzoek minder men het de armere sociale groepen kan overheden in Europa en de Verenigde zijn enorm toegenomen en hebben
vaak last van overgewicht en zij zijn aanrekenen dat gemiddeld hun gezond- Staten aan de ene kant de nodige publi- geleid tot ernstige consequenties voor
zich bewuster van het belang van regel- heidssituatie een stuk slechter is dan die citaire aandacht besteden aan de beteke- de Amerikaanse volksgezondheid.
matig bewegen (bijvoorbeeld wandelen, van de meer geprivilegieerde maat- nis van verantwoord eten en een gezon- Een steeds groter deel van de bevolking
fietsen, sporten). Zij blijken eerder te schappelijke klassen. En welke rol heb- de levensstijl, terwijl aan de andere kant van de Verenigde Staten heeft te lijden
kiezen voor een verantwoorde medi- ben in dit verband in Europa en de diezelfde overheden zorgen voor een onder ernstig overgewicht, hart- en
terrane voeding met veel groenten en Verenigde Staten de verschillende over- voortdurende bescherming en ook sub- vaatziekten, diabetes en nog andere
fruit, het gebruik van plantaardige (olijf) heden en het internationale bedrijfsle- sidiëring van de landbouw- en veeteelt- welvaartsziekten. De oorzaak wordt in
olie en een beperktere inname van onge- ven gespeeld? sectoren. veel gevallen gelegd bij de Amerikaanse
zonde (want verzadigde) dierlijke vet- Jones en de Meyere hebben volkomen levensstijl en het overmatige voedings-
LOBBIES
ten. Deze groep rijkere burgers blijkt gelijk met hun kritische oordeel: ‘Hart- patroon. (Zo verobert de Amerikaanse
ook beter op de hoogte van bepaalde In hun net verschenen boek Terra Reversa en vaatziekten zijn de belangrijkste burger gemiddeld maar liefst drie ham-
gezondheidsrisico’s als gevolg van de verhelderen Peter Tom Jones en Vicky doodsoorzaak in de Europese Unie. burgers per week...) Weinig bewegen,
overconsumptie van vette (frituur) de Meyere de ‘discutabele en dubieuze’ Naast roken worden de belangrijkste veel in de auto zitten, het ervaren van
maaltijden, rood vlees, suiker, alcohol rol van de overheidsorganisaties in risicofactoren gevormd door excessieve een aanzienlijke werkstress, een zeer
en dergelijke. zowel Europa als in de Verenigde opname van cholesterol en een ver- ruime consumptie van rood vlees en
Op deze wijze blijken de huidige grote Staten.3 Van oudsher bestaan er krachti- hoogde bloeddruk. Voedingspatronen suiker (in werkelijk allerlei voedings-
maatschappelijke sociale ongelijkheden ge lobbies vanuit de landbouw- en vee- spelen daarmee een doorslaggevende middelen en dranken), en overmatig
nog steeds op vele vlakken door te wer- teeltsectoren om de productie verder te rol bij het ontstaan of voorkomen van alcoholgebruik worden als de grote
ken: op het gebied van huisvesting, kunnen opschroeven en een ruimere deze aandoeningen. In een recente stu- boosdoeners gezien. Het werkelijk ver-
scholingskansen, het bereikbare oplei- markt te creëren voor het geproduceer- die in het Bulletin of the World Health ontrustende is echter dat de genoemde
dingsniveau, en de genoemde grotere de vlees en de zuivelproducten zoals Organisation (WHO) concludeerde men Vet-, Vlees-, en Melkcultuur zich steeds
gezondheidsrisico’s op het werk. Maar melk, boter en kaas. Men kan in dit dat de expliciete stimulering van zuivel- meer over de wereld aan het versprei-
ook de toegankelijkheid en beschikbaar- kader spreken van het veelomvattende en vleesproductie door de Europese den is en ook in landen als China en
heid van de medische voorzieningen en ‘Landbouw- en Veeteelt Industriële Unie jaarlijks tot 12.800 sterfgevallen India wordt gezien als een symbool van
de kwaliteit van de geleverde gezond- Voedselcomplex’ bestaande uit boeren- leidt. De auteurs wijzen erop dat het EU rijkdom, vooruitgang en succes.
heidszorg zijn in dit verband van belang. organisaties, en de grootschalige vlees- landbouwbeleid destijds tot stand kwam Naast de hypocriete en dubieuze opstel-
Rijkere, goed opgeleide en assertieve verwerkende- en zuivelindustrie. op basis van onder meer overwegingen ling van overheden moet hier uiteraard
burgers weten beter de weg te vinden in Dit uiterst machtige voedselindustriële van volksgezondheid, maar inmiddels ook de rol van het (inter)nationale
het ingewikkelde gezondheidssysteem. complex heeft ervoor gezorgd dat de kan worden omschreven als “een bedrijfsleven worden genoemd. Het eer-
Hier door kunnen zij eerder en eenvou- politiek op zowel nationaal als inter- systeem dat erop gericht is Europeanen der genoemde ‘complex’ van boerenor-
diger toegang verkrijgen tot de beno- natio naal niveau ruim baan heeft gege- te doden via hart- en vaatziekten.”’5 ganisaties en de grootschalige vleesver-
digde medische zorg. ven aan de belangen van de Vet-, Vlees- Maar ook de Amerikaanse overheid werkende en zuivelindustrie, heeft
Ook kunnen zij sneller uitwijken naar en Melkcultuur (VVM). Het is deze Vet-, heeft letterlijk en figuurlijk boter op het decennialang doelgerichte (en kostbare)
privé-klinieken voor onderzoek en Vlees- en Melkcultuur die een steeds hoofd. Net als in Europa hebben in het publiciteitscampagnes gevoerd om de
behandeling in het binnen- en buiten- sterkere dominantie heeft verworven in Amerikaanse regeringsbeleid de belan- consument over te halen om hun voed-
land (van België, Duitsland tot aan de westerse wereld. Dit komt goed tot gen van de vlees- en melkindustrie selproducten af te nemen en de afzet
zogenaamde ‘medisch-toeristische rei- uitdrukking in het overheersen van het systematisch voorrang gekregen boven hiervan te vergroten. Acties als ‘Melk
zen’ naar bijvoorbeeld Hongkong en straatbeeld in grote steden – waar ook overwegingen van volksgezondheid. Moet’ en ‘Vlees is Gezond’ zijn al vele
Singapore.) Deze aspecten komen nog ter wereld – door bedrijven als Kentucky Jeremy Rifkin laat zien dat de Vet-, jaren op ons consumenten (van jong tot
eens bovenop het al genoemde feit dat Fried Chicken, Pizzahut, en natuurlijk Vlees- en Melkcultuur zich daar in de oud) losgelaten. Door middel van uitge-
de rijkere groepen doorgaans beschik- McDonalds, met zijn karakteristieke negentiende en twintigste eeuw onge- kookte marketingcampagnes, reclame-
ken over meer kennis over gezonder basismenu van ‘French fries, hamburger hinderd en onbeperkt heeft kunnen ont- spots op radio en televisie en eveneens
eten en leven. and milkshake’.4 wikkelen.6 De belangen van de land- in kranten en tijdschriften zijn de gees-
6 de AS 168 – Voedsel de AS 168 – Voedsel 7
ten van de burgers stelselmatig in een hoofd worden gezien dat deze groep samenleving waarin rechtvaardigheid, worden geregistreerd en geanalyseerd
bepaalde richting bewerkt. over veel minder financiële middelen ecologische duurzaamheid en gelijke of proefpersonen minder vaak ziek wor-
De eerder genoemde onderzoeker beschikt om kwalitatief hoogstaande kansen op een goede gezondheid voor den als ze een bepaald voedingsmiddel
Mackenbach stelt dan ook: ‘Ongezond voedingsmiddelen aan te schaffen. Ook alle burgers centraal staan. In deze con- op een gecontroleerde wijze tot zich
consumptiegedrag is meestal geen vrije al zou de wil wel degelijk aanwezig zijn, text zal ik ook aandacht besteden aan nemen. Daarnaast vergt dit type kost-
keuze, maar ontstaat door gerichte mar- dan ontbreken vaak de financiën om het biologische voedselproductie en voe- bare research het over een langere tijd
keting, beeldvorming in de media, prijs- eetpatroon drastisch om te gooien en ding. en uitgebreid verrichten van bloedon-
stelling, inrichting van de stedelijke zich meer verantwoord te voeden. Fast derzoek en het vaststellen van wat de
BIOLOGISch vOEdSEL
ruimte en vele andere via beleid beïn- food maaltijden zijn mede populair specifieke bloedwaarden zijn bij de
vloedbare factoren. Aan banden leggen omdat zij veel calorieën leveren per uit- Hoe staat het momenteel met de al lan- onderzochte personen, enzovoort.7
van reclame, goedkoper maken van gegeven euro, dollar, of welke andere ger bestaande discussie over het afzien Katan blijkt op verdedigbare gronden
gezonde producten via subsidie- en geldeenheid dan ook. van het gebruik van kunstmest en che- voorzichtig en behoedzaam te zijn in
belastingmaatregelen, regulering van Al met al zal het een moeilijke taak wor- mische bestrijdingsmiddelen in de zijn uitspraken en ideeën. Hij maakt
aanbod van dranken en voedingsmid- den om een definitief einde te maken voed selsector? Wat is de waarde van bijvoorbeeld duidelijk zelf een voor-
delen in scholen en bedrijven, meer aan de grote gezondheidsverschillen biologische voedselproductie en -con- stander te zijn van biologische land-
veiligheid en ruimte voor bewegen in tussen sociale klassen in landen als sumptie voor de volksgezondheid, maar bouw, waar met liefde en aandacht
achterstandsbuurten: mogelijkheden Nederland, België, Duitsland, Groot- ook voor natuur en milieu? wordt omgegaan met de natuur en het
genoeg. Dit zijn enkele voorbeelden van Brittannië, de Verenigde Staten, maar Het is opvallend dat wanneer men milieu. Maar tegelijkertijd erkent hij dat
maatregelen die, mits op voldoende ook elders op deze wereld. De bestaan- spreekt over de betekenis van biologi- recent onderzoek heeft uitgewezen dat
grote schaal uitgevoerd, zouden helpen de maatschappelijke ongelijkheden heb- sche voedselproductie en -consumptie er in biologisch geteelde groenten en
om gezondheidsverschillen terug te ben grote gevolgen voor de manieren de meeste mensen direct geneigd zijn fruit vrijwel dezelfde hoeveelheden
dringen.’ waarop mensen wonen, werken, recreë- om dit te betrekken op individuele voedingsstoffen zitten als in niet-biolo-
Het kernprobleem is naar mijn idee dat ren (regelmatig bewegen of voor de tv gezondheidsaspecten. De individuele gische.
de overheid de landbouwsector en de zitten), zich voeden en meer in het alge- gezondheid blijkt voor de doorsnee con- Wetenschappelijke research heeft aan-
voedingsindustrie volkomen ondoor- meen de gezondheid van hun lichaam sument nog altijd het belangrijkste argu- getoond dat het complete eet- en leefpa-
dacht en onterecht ondersteunt. Op het- bewaken. ment om over te gaan op biologische troon van mensen die bewust biologisch
zelfde moment verleidt het eerder ver- Deels door langdurige en vaak ‘over- voeding. Men is daarbij vooral geïnte- en bijvoorbeeld vegetarisch eten globaal
melde Landbouw- en Veeteelt Industriële erfde’ armoede, deels ten gevolge van resseerd in de vraag: heeft biologische gesproken ‘beter’ is. Deze burgers zijn
Voedselcomplex de grote groep burgers vast ingeslepen voedingsroutines en voeding voor mij een aantal duidelijke meer bezig met verantwoorde voeding,
met relatief ongezonde en betrekkelijk eetgebruiken, deels veroorzaakt door gezondheidsvoordelen? zij roken minder, drinken minder alco-
goedkope producten, waarvan vooral het ontbreken van essentiële kennis van In zijn Wat is nu gezond? Fabels en feiten hol, en hebben vaak ook een minder
de armere sociale klassen qua gezond- een verantwoord voedingspatroon en over voeding, formuleert de Nederlandse risicovolle leefstijl. Zij leven inderdaad
heidssituatie de dupe zijn. Zoals gezegd een gezonde levensstijl, zijn in de voedingswetenschapper Martijn Katan doorgaans langer, maar dit wordt vol-
hebben deze groepen over het algemeen moderne kapitalistische maatschappij een uitgesproken mening over de claim gens hem niet per definitie veroorzaakt
minder toegang tot de noodzakelijke de kansen op het behalen van een hoge dat biologische voeding beter zou zijn doordat ze telkens onbespoten sla,
basiskennis over een gezonde voedings- leeftijd (en daarbij het liefst in goede voor de gezondheid van de mens. Hij bloemkool of wortels eten.
en levensstijl en eveneens tot de beschik- gezondheid) nog altijd sterk ongelijk komt tot de genuanceerde conclusie dat Katan heeft tot nu toe geen keiharde
bare medische voorzieningen. verdeeld. het op dit moment eigenlijk (nog) niet wetenschappelijke bewijzen kunnen
De eetpatronen in armere gezinnen lig- Het doelbewust aanpakken van de mogelijk is om hier definitieve uitspra- vinden voor de algemene claim dat bio-
gen in de regel al jaren lang vast en de bestaande maatschappelijke ongelijk- ken over te doen. Het onderzoek naar logisch voedsel op zichzelf beschouwd
ingesleten eetgewoonten (regelmatig heden op het gebied van huisvesting, dit soort claims staat volgens hem feite- ‘gezonder’ zou zijn. Wel is er op dit
fast food, maaltijden met veel verzadig- educatie, financiële bestedingsmogelijk- lijk nog in de kinderschoenen. moment een aantal groots opgezette
de vetten, de inname van grote hoeveel- heden, levensstijl én voeding vormen Een vereiste is dat langdurig klinisch door de EU ondersteunde onderzoeken
heden suiker, etcetera.) zijn heel moeilijk zonder twijfel een noodzakelijke voor- onderzoek moet worden verricht naar gaande. Zo is er het ‘Quality Low Input
af te leren. Bovendien mag niet over het waarde voor het realiseren van een grotere groepen en dat exact dient te Food Research Project’, geleid vanuit de
8 de AS 168 – Voedsel de AS 168 – Voedsel 9
ten van de burgers stelselmatig in een hoofd worden gezien dat deze groep samenleving waarin rechtvaardigheid, worden geregistreerd en geanalyseerd
bepaalde richting bewerkt. over veel minder financiële middelen ecologische duurzaamheid en gelijke of proefpersonen minder vaak ziek wor-
De eerder genoemde onderzoeker beschikt om kwalitatief hoogstaande kansen op een goede gezondheid voor den als ze een bepaald voedingsmiddel
Mackenbach stelt dan ook: ‘Ongezond voedingsmiddelen aan te schaffen. Ook alle burgers centraal staan. In deze con- op een gecontroleerde wijze tot zich
consumptiegedrag is meestal geen vrije al zou de wil wel degelijk aanwezig zijn, text zal ik ook aandacht besteden aan nemen. Daarnaast vergt dit type kost-
keuze, maar ontstaat door gerichte mar- dan ontbreken vaak de financiën om het biologische voedselproductie en voe- bare research het over een langere tijd
keting, beeldvorming in de media, prijs- eetpatroon drastisch om te gooien en ding. en uitgebreid verrichten van bloedon-
stelling, inrichting van de stedelijke zich meer verantwoord te voeden. Fast derzoek en het vaststellen van wat de
BIOLOGISch vOEdSEL
ruimte en vele andere via beleid beïn- food maaltijden zijn mede populair specifieke bloedwaarden zijn bij de
vloedbare factoren. Aan banden leggen omdat zij veel calorieën leveren per uit- Hoe staat het momenteel met de al lan- onderzochte personen, enzovoort.7
van reclame, goedkoper maken van gegeven euro, dollar, of welke andere ger bestaande discussie over het afzien Katan blijkt op verdedigbare gronden
gezonde producten via subsidie- en geldeenheid dan ook. van het gebruik van kunstmest en che- voorzichtig en behoedzaam te zijn in
belastingmaatregelen, regulering van Al met al zal het een moeilijke taak wor- mische bestrijdingsmiddelen in de zijn uitspraken en ideeën. Hij maakt
aanbod van dranken en voedingsmid- den om een definitief einde te maken voed selsector? Wat is de waarde van bijvoorbeeld duidelijk zelf een voor-
delen in scholen en bedrijven, meer aan de grote gezondheidsverschillen biologische voedselproductie en -con- stander te zijn van biologische land-
veiligheid en ruimte voor bewegen in tussen sociale klassen in landen als sumptie voor de volksgezondheid, maar bouw, waar met liefde en aandacht
achterstandsbuurten: mogelijkheden Nederland, België, Duitsland, Groot- ook voor natuur en milieu? wordt omgegaan met de natuur en het
genoeg. Dit zijn enkele voorbeelden van Brittannië, de Verenigde Staten, maar Het is opvallend dat wanneer men milieu. Maar tegelijkertijd erkent hij dat
maatregelen die, mits op voldoende ook elders op deze wereld. De bestaan- spreekt over de betekenis van biologi- recent onderzoek heeft uitgewezen dat
grote schaal uitgevoerd, zouden helpen de maatschappelijke ongelijkheden heb- sche voedselproductie en -consumptie er in biologisch geteelde groenten en
om gezondheidsverschillen terug te ben grote gevolgen voor de manieren de meeste mensen direct geneigd zijn fruit vrijwel dezelfde hoeveelheden
dringen.’ waarop mensen wonen, werken, recreë- om dit te betrekken op individuele voedingsstoffen zitten als in niet-biolo-
Het kernprobleem is naar mijn idee dat ren (regelmatig bewegen of voor de tv gezondheidsaspecten. De individuele gische.
de overheid de landbouwsector en de zitten), zich voeden en meer in het alge- gezondheid blijkt voor de doorsnee con- Wetenschappelijke research heeft aan-
voedingsindustrie volkomen ondoor- meen de gezondheid van hun lichaam sument nog altijd het belangrijkste argu- getoond dat het complete eet- en leefpa-
dacht en onterecht ondersteunt. Op het- bewaken. ment om over te gaan op biologische troon van mensen die bewust biologisch
zelfde moment verleidt het eerder ver- Deels door langdurige en vaak ‘over- voeding. Men is daarbij vooral geïnte- en bijvoorbeeld vegetarisch eten globaal
melde Landbouw- en Veeteelt Industriële erfde’ armoede, deels ten gevolge van resseerd in de vraag: heeft biologische gesproken ‘beter’ is. Deze burgers zijn
Voedselcomplex de grote groep burgers vast ingeslepen voedingsroutines en voeding voor mij een aantal duidelijke meer bezig met verantwoorde voeding,
met relatief ongezonde en betrekkelijk eetgebruiken, deels veroorzaakt door gezondheidsvoordelen? zij roken minder, drinken minder alco-
goedkope producten, waarvan vooral het ontbreken van essentiële kennis van In zijn Wat is nu gezond? Fabels en feiten hol, en hebben vaak ook een minder
de armere sociale klassen qua gezond- een verantwoord voedingspatroon en over voeding, formuleert de Nederlandse risicovolle leefstijl. Zij leven inderdaad
heidssituatie de dupe zijn. Zoals gezegd een gezonde levensstijl, zijn in de voedingswetenschapper Martijn Katan doorgaans langer, maar dit wordt vol-
hebben deze groepen over het algemeen moderne kapitalistische maatschappij een uitgesproken mening over de claim gens hem niet per definitie veroorzaakt
minder toegang tot de noodzakelijke de kansen op het behalen van een hoge dat biologische voeding beter zou zijn doordat ze telkens onbespoten sla,
basiskennis over een gezonde voedings- leeftijd (en daarbij het liefst in goede voor de gezondheid van de mens. Hij bloemkool of wortels eten.
en levensstijl en eveneens tot de beschik- gezondheid) nog altijd sterk ongelijk komt tot de genuanceerde conclusie dat Katan heeft tot nu toe geen keiharde
bare medische voorzieningen. verdeeld. het op dit moment eigenlijk (nog) niet wetenschappelijke bewijzen kunnen
De eetpatronen in armere gezinnen lig- Het doelbewust aanpakken van de mogelijk is om hier definitieve uitspra- vinden voor de algemene claim dat bio-
gen in de regel al jaren lang vast en de bestaande maatschappelijke ongelijk- ken over te doen. Het onderzoek naar logisch voedsel op zichzelf beschouwd
ingesleten eetgewoonten (regelmatig heden op het gebied van huisvesting, dit soort claims staat volgens hem feite- ‘gezonder’ zou zijn. Wel is er op dit
fast food, maaltijden met veel verzadig- educatie, financiële bestedingsmogelijk- lijk nog in de kinderschoenen. moment een aantal groots opgezette
de vetten, de inname van grote hoeveel- heden, levensstijl én voeding vormen Een vereiste is dat langdurig klinisch door de EU ondersteunde onderzoeken
heden suiker, etcetera.) zijn heel moeilijk zonder twijfel een noodzakelijke voor- onderzoek moet worden verricht naar gaande. Zo is er het ‘Quality Low Input
af te leren. Bovendien mag niet over het waarde voor het realiseren van een grotere groepen en dat exact dient te Food Research Project’, geleid vanuit de
8 de AS 168 – Voedsel de AS 168 – Voedsel 9